Naród jako społeczność ideologiczno – kulturowa[1]
 

Teoretyczne koncepcje pojmowania narodu i jego pojęcie w oparciu o koncepcję kulturową

1)     Koncepcja naturalistyczna

Naród traktowany jest jako twór społeczny uwarunkowany właściwościami środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa rasowa przez wieki zamieszkiwała i przekazywała swe właściwości psychofizyczne następującym po sobie generacjom;

2)     Koncepcja politologiczna

Naród jest wspólnotą polityczną. Wedle tej orientacji wspólnoty plemienne w miarę swego tworzą instytucje państwowe odrębne od organizacji plemiennej (często obejmują kilka grup postplemiennych). Tak wytworzona państwo zabiega o ukształtowanie w swych ramach narodu. Dąży do integracji tych grup plemiennych czy etnicznych pod względem jednorodnego systemu wierzeń, obyczajów, wspólnych tradycji i jednoczy je gospodarczo. Organizuje wspólny system oświaty, popiera powstawanie wspólnych instytucji kulturalnych. Utrwala się w ten sposób poczucie wspólnoty kulturowej i politycznej, a zarazem odrębności w stosunku do innych państw – narodów;

3)     Koncepcja kulturowa

Naród jest wspólnotą kultury, czyli powstałą w toku rozwoju historycznego[2] wspólnotą ludzi, którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany język za swój język ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie swego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają lub dążą do posiadania uznawanej za swoją organizacji politycznej (państwa).

Czynniki narodowotwórcze:

ü      język ojczysty – jest wartością jednoczącą członków narodu, ale i czynnikiem odróżniania danego narodu od innych społeczności narodowych. Odgrywa szczególną rolę w pierwszych stadiach kształtowania się określonej społeczności narodowej[3]. Jest niezastąpionym środkiem komunikacji i mobilizacji życia zbiorowego, jak
i warunkiem tworzenia kultury;

ü      terytorium narodowe – jawi się jako ziemia ojczysta (czy też ojczyzna) i polega na uznawaniu przez członków danego narodu pewnego obszaru, terytorium za własność narodową. Stanisław Ossowski wprowadził rozróżnienie ojczyzny prywatnej
i ojczyzny ideologicznej.

ü      świadomość narodowa – to pojęcie, które pojawiło się w XVIII wieku, a rozwiązanie
i rozwój „kwestii narodowej” nastąpił w XIX wieku, w czasie walk zjednoczeniowych
i narodowowyzwoleńczych.

Pojęcie i cechy zbiorowości etnicznych

Istotą etniczności jest poczucie tożsamości grupowej i głębokie przekonanie o własnej odrębności, natomiast zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup.

              Anthony D. Smith wyróżnia następujące składniki etniczności:

ü      nazwa zbiorowości – ma znaczenie symboliczne,

ü      przekonanie o wspólnym pochodzeniu,

ü      wspólne dzieje,

ü      własna, odrębna kultura (najczęściej język i religia),

ü      związek z określonym terytorium (święta ojczyzna),

ü      poczucie solidarności i tożsamości.

Rodzaje grup etnicznych:

ü      miejskie mniejszości etniczne (np. Polacy w Chicago czy też w Nowym Jorku),

ü      ludy tubylcze, miejscowe (np. Aborygeni w Australii czy Indianie w Ameryce),

ü      kulturowo zróżnicowane populacje państw będących tworami kolonialnymi,

ü      protonarody, narody bez państwa (grypy, które mają swoich przywódców politycznych i ideologów oraz dążą do uzyskania własnego państwa, co wyznacza się za podstawowy wyznacznik ruchów narodowych).

Geneza narodu – kształtowania się kultury i świadomości narodowej

Istnieją dwie drogi kształtowania się narodów w Europie:

1)     Przekształcenie się zbiorowości etnicznej w naród przez sformułowanie i realizowanie dążenia do suwerenności politycznej. Proces ten można podzielić na trzy etapy:

a)      pojawienie się poczucia etniczno – kulturowej tożsamości i wyodrębnienie się grupy etnicznej jako swoistej całości,

b)     rywalizacja zbiorowości etnicznej z innymi grupami, umacnianie swojej zwartości, wykształcenie własnych elit, które artykułują jej potrzeby
i formułują żądania, a także mobilizują dla nich poparcie społeczne,

c)      przeciwstawienie się państwu i żądanie niepodległości – narodziny ruchu narodowowyzwoleńczego i rozwiniętej świadomości narodowej.

2)     Przekształcenie się samego państwa z państwa dynastycznego i terytorialnego
w państwo narodowe, a jego poddanych w obywateli, które mają równe prawa.

Szczególną rolę w kształtowaniu świadomości narodowej odgrywali i odgrywają tzw. ideologowie narodowi. Tym terminem określa się działaczy społeczno - politycznych, organizatorów, publicystów, myślicieli, filozofów, którzy formułowali czy formułują ideały określające przyszłość, perspektywy, wizje do jakich powinien dążyć dany naród. Tworzą
i upowszechniają określone ideologie narodowe.

Elementy ideologii narodowej:

ü      zawiera ideały ogólne, czyli wizje przyszłego stanu narodu, podstawowe cele, jakie
w różnych dziedzinach życia narodowego powinny być osiągnięte. Oparte są one na ocenie dotychczasowego rozwoju, osiągnięć i klęsk jakie były udziałem danego narodu, oraz ocenie wskazującej na przyczyny tych nieszczęść czy też źródła uzyskanych osiągnięć narodowych;

ü      odwołuje się do określonych wydarzeń w dziejach danego narodu jako przełomowych i wskazujących jednocześnie na kierunki, jakie wytyczają one współczesnym czy przyszłym generacjom;

ü      określa przedmioty, dzieła z zakresu dorobku kulturalnego, godne szczególnej czci
i ochrony, wpływające na kształtowanie się postaw patriotycznych;

ü      określa selektywnie osoby wybitnych twórców kultury narodowej i osoby bohaterów narodowych jako wzory osobowościowe dla współczesnych i przyszłych generacji;

Ideologie narodowe tworzą symbole czci narodowej (sztandary znaki, opaski, stroje), które mają zewnętrznie uzmysłowić treści danej ideologii i oddziaływać na emocjonalne przeżywanie więzi z daną ideologią.

Role ideologii narodowych:

ü      selektywna – powoduje podziały członków danego społeczeństwa na grupy zwolenników określonych ideologii,

ü      integracyjna – przyciąga jednostki w danym społeczeństwie na rzecz wyznawców, zwolenników, sympatyków danej orientacji ideologicznej, zaś w relacji wewnętrznej – jest podstawą identyfikacji, poczucia tożsamości społecznej,

ü      wychowawcza – instytucje kulturalne, tworzące kulturę symboliczną, czy też instytucje edukacyjne w danym społeczeństwie opierają się na określonej ideologii narodowej, nauczają historii danego narodu, propagują określony system wartości
i norm zachowań, obowiązków względem narodu, państwa. Przedstawiają bohaterów narodowych, których powinno się naśladować, określają przedmioty i symbole czci,
a więc kształtują osobowość członków narodu w świetle określonej ideologii narodowej.

Postawy wobec narodu:

1)     patriotyzm – jego pojęcie występuje w dwojaki sposób:

a)       w ujęciu przedmiotowym – oznacza system postaw względem ojczyzny, zdeterminowanych przez komponent emocjonalny postawy, tj. uczucia miłości i przywiązania do ojczyzny, jedność i solidarność z własnym narodem,
z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich praw,

b)       w ujęciu normatywnym – jako zestaw norm, określających obowiązki członków społeczności narodowej, takie jak obowiązek miłości, ochrony, poświęcenia się w obronie ojczyzny;

2)     nacjonalizm jako system postaw i jako ruch społeczny – charakteryzuje nieufność, obcość czy nawet wrogość do innych narodów i narodowości, nietolerancja mniejszości narodowych i innych grup etnicznych, które motywowane są traktowaniem własnego narodu jako najwyższej wartości i swoiście rozumianym interesem narodu uznawanym za ostateczne kryterium i źródło polityki państwa. Idea jedności narodowej, występująca we wszystkich ideologiach narodowych
w nacjonalistycznej wersji, polega na eliminowaniu różnic religijnych, społecznych, politycznych w narodzie przy użyciu siły i przemocy, a nie w drodze dialogu, porozumienia, kompromisu czy tolerancji. Najbardziej skrajną odmianę postawy nacjonalistycznej, wyrażającą się w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu oraz w pogardzie i nienawiści do innych narodów, określa się mianem szowinizmu – najbardziej jaskrawy wyraz znajduje on w doktrynach faszystowskich;

3)     ksenofobia – strach przed obcymi narodowościami;

4)     kosmopolityzm – postawa oparta na założeniu, że „ojczyzną człowieka jest cały świat”, odznaczającą się biernym stosunkiem do tradycji, kultury i interesów własnego narodu. Realizator tej idei docenia dorobek i wkład innych narodów w rozwój kultury, a także uważa, że wszelkie podziały na organizacje państwowe są zbyteczne.

Pojęcie „nowoczesnego narodu”

Przez pojęcie „nowoczesny naród” rozumie się taki stan i stopień rozwoju społeczności narodowej, w którym:

1)     wszystkie – nawet najniższe - stany, warstwy czy klasy społeczne charakteryzują się poczuciem przynależności narodowej (a nie tylko pewne elity czy stany wyższe),

2)     podstawowe zręby kultury narodowej z różnych dziedzin (obyczajów, literatury, sztuki czy nauki) zostają upowszechnione w szerokich masach ludności – samowiedza o dziejach narodu i jego kulturze udziałem wszystkich warstw społeczeństwa,

3)     naród posiada własną organizację państwową lub też w drodze walki narodowowyzwoleńczej – o charakterze masowym i trwałym - dąży do uzyskania niepodległego państwa.