W obronie terytorium, zwykle najbliższego, uczestniczyła cała ludność je zamieszkująca. Było to swoiste pospolite ruszenie. Odzwierciedla się to w samym języku, gdzie słowo wojsko, znaczyło to samo, co "ludzie" i w staropolszczyźnie symbolizowało wielką chmarę ludzi. Stawali oni do boju zwykle "kupą", nie stosując jakiejś szczególnej taktyki. Grupy pospolitego ruszenia dowodzone były zapewne przez najbardziej doświadczonego wojownika społeczności. Z systemem obronnym plemion słowiańskich zamieszkujących historyczne tereny Polski wiążą się także dwa pojęcia:
gród zamieszkany
Gród zwykle położony w miejscu obronnym z natury, trudno dostępnym, otoczony wałami obronnymi, naturalną lub sztuczną fosą, palisadą, zasiekami. Stale zamieszkany przez rzemieślników pracujących w grodzie oraz rolników pracujących na okolicznych polach. Obie kategorie mieszkańców stanowiły pełnoprawnych obywateli grodu. Przykładem grodu zamieszkanego jest Biskupin
gród schronieniowy (refugium)
Gród położony w trudno dostępnym terenie, dający w razie agresji schronienie całej miejscowej ludności normalnie żyjącej w rozproszeniu oraz silny punkt oparcia zbrojnego
Obok pospolitego ruszenia działającego podobnie jak w okresie przedpaństwowym, którego obowiązkiem była obrona bezpośredniego terenu w razie agresji, pojawiła się drużyna książęca. Używana była dla szerzej zakrojonych działań zbrojnych, także ofensywnych. Była to stała siła zbrojna przy księciu. Żołnierze tworzący drużynę otrzymywali od księcia żołd, udział w łupach, uzbrojenie i wyżywienie. Doskonale zorganizowana, zdyscyplinowana, dobrze wyszkolona i liczna drużyna dała pierwszym Piastom zasadniczą przewagę nad innymi ośrodkami plemiennymi. Pozwoliło im to na szybką ekspansję państwa piastowskiego, a także na prowadzenie wojen z sąsiednimi państwami.
Drużyna składała się z oddziałów pieszych i jazdy. Piechota podzielona była na oddziały:
piechota strzelcza – wyposażona w ciężkie łuki.
tarczownicy – wyposażonych w tarcze, włócznie i miecze.
Jazda dzieliła się na:
jazda ciężkozbrojna (pancerni) – żołnierz konny wyposażony w miecz, topór, łuk, tarczę, hełm i pancerz
jazda lekkozbrojna – żołnierz wyposażony jak żołnierz ciężkozbrojny z pominięciem pancerza.
Początkowo drużyną dowodził osobiście książę, jego najbliżsi krewni lub współpracownicy. Z czasem, wraz z rozwojem terytorialnym i powiększaniem się liczebności wojska konieczne było utworzenie funkcji organizatora siły zbrojnej.
Od XI wieku był nim komes nadworny – wojewoda-palatyn (łac.comes palatinus), posiadający również niemilitarne funkcje administracyjne. Z czasem urząd ten został podzielony na dwa o odmiennych kompetencjach:
marszałek dworu – administracja cywilna,
wojewoda – administracja wojskowa.
Drużyna Mieszka I liczyła około trzech tysięcy wojów. Jej trzon stanowili zapewne sprowadzeni przez księcia Normanowie. Za panowania Chrobrego liczebność drużyny wzrosła do trzech tysięcy dziewięciuset wojów (wedle relacji Galla). Prawdopodobnie nie mniej silną drużyną rozporządzał w początku panowania Mieszko II. Po burzliwych latach upadku monarchii i walk wewnętrznych Kazimierz Odnowiciel (po ponownym objęciu tronu) zapoczątkował proces nadawania ziemi na prawie rycerskim. Ewolucji ulegało uzbrojenie. Do czasów Bolesława Krzywoustego pośród konnych wojów pancernych upowszechniła się długa, sięgająca łydek koszula kolcza, a małą, okrągłą tarczę zastąpiła większa typu normańskiego lub o kształcie „migdałowym”. Powszechnie konni stosowali włócznię.
Wczesnopiastowska drużyna książęca była dostatecznie silna, by walczyć skutecznie w polu z Czechami, Pomorzanami czy Wieletami, jednak nie dość silna (i zbyt słabo wyposażona w konnicę), by zmierzyć się w polu z wyprawą cesarską (jeszcze Bolesław Krzywousty prowadził z Henrykiem V wojnę podjazdową). Pasmo sukcesów w kolejnych wojnach z Cesarstwem aż do czasów najazdu Fryderyka Barbarossy (nie licząc klęski z 1031, zadanej przez sojusz cesarsko-ruski) Polska Piastowska zawdzięczała głównie świetnym walorom obronnym polskich grodów i umiejętnemu z reguły wykorzystywaniu w defensywie warunków terenowych. W starciu z wyprawami cesarskimi wybijającą się formacją byli z reguły łucznicy (rzadziej włócznicy miotający włócznie), którzy – korzystnie usadowieni – potrafili zadać wojsku nieprzyjaciela zaskoczonemu w przemarszu znaczne straty. Kluczowe jednak znaczenie w wojnach z Cesarstwem miała obrona głównych grodów zachodniej części państwa.
tzw. szłom wielkopolski z X wieku
Na wschodzie sytuacja miała się inaczej – polscy książęta wielokrotnie najeżdżali w X i XI wieku Ruś Kijowską występując udanie w polu przeciw przeciwnikowi (z reguły wykorzystując chwilę osłabienia księcia kijowskiego i często z pomocą obcych wojsk, np. Pieczyngów, także łaknących łupów z Kijowa). Wyprawy łupieżcze na sąsiadów były wtedy podstawą utrzymania drużyny, stąd były prowadzone bardzo często, nawet parę razy do roku. Sytuacja ta zmieniała się wraz z upowszechnieniem się systemu rozdawnictwa ziemi na prawie rycerskim.
Rycerstwo polskie 1228-1333
W wieku XII i XIII jako główna siła wojskowa państwa pojawia się rycerstwo. Proces jego formowania jest długi i trudny do uchwycenia. Jednym z jego elementów jest zmiana organizacji drużyny książęcej. Z czasem, wraz z utwierdzaniem się administracji piastowskiej na wcześniej podbitych terenach, żołd zostaje stopniowo zastępowany nadaniami majątków ziemskich, które stają się głównym środkiem utrzymania wojów. W zamian za prawo do użytkowania ziemi rycerz miał obowiązek stawiać się na wezwanie księcia. W tym samym czasie następuje drugi proces. Inni właściciele ziemscy, którzy weszli w taki czy inny sposób w jej posiadanie, obarczani są tym samym obowiązkiem. W ten sposób powstaje klasa rycerzy, której wspólnota oparta jest na tych samych prawach i obowiązkach. Z czasem z tej różnorodnej grupy wykształcił się względnie homogeniczny stan szlachecki.
Rycerstwo polskie 1333-1434
Posiadający dobra zobowiązani byli stawiać się na wezwania księcia. Bogaty rycerz stawiał się do walki wraz z pocztem, który stanowił najmniejszą jednostkę organizacyjną. Biedniejsi stawiali się w pojedynkę. Grupa rycerzy pochodząca z jednego terytorium, lub rzadziej spokrewnionych z sobą, łączyła się w chorągiew. Gdy mobilizacja obejmowała większą część kraju, chorągwie łączono w hufce. Mobilizacja odbywała się przez rozpuszczenie wici informujących o terminie i miejscu zbiórki. W tym też czasie wykształcił się zwyczaj, że rycerstwo miało stawać na wezwania tylko w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia kraju lub dzielnicy. W przypadku wyprawy poza własną dzielnicę książę był zobowiązany pokrywać koszta kampanii ze swojego skarbca.
Rycerstwo polskie 1447-1492
Naczelne dowództwo nad zmobilizowanym rycerstwem sprawował książę lub zastępujący go wojewoda. Chorągwiami dowodzili kasztelanowie mający do pomocy urzędników nazywanych wojskimi.
Chłopi, aczkolwiek nie mieli obowiązków militarnych, to w sytuacjach wyjątkowych byli także zaciągani do wojska. Na mieszczan spadał obowiązek obrony miast.
Zbroja płytowa typu niemieckiego, polskiego rycerza zaciężnego około 1514
Na początku XVI w. Rzeczpospolita dysponowała kilkutysięcznym stałym wojskiem zaciężnym składającym się w 90% z jazdy oraz potencjalnym 50-60 tysięcznym pospolitym ruszeniem szlachty.
Żołnierze polscy 1507-1548
W tym okresie dał się po raz pierwszy we znaki polskim siłom zaciężnym problem, który prześladował je aż do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów – brak stałego finansowania.
Polskie wojsko zaciężne potrafiło liczyć około 2000 żołnierzy w czasie pokoju, a podczas wojny nawet 10 razy tyle (jak podczas kampanii przeciw Hospodarstwu Mołdawskiemu w 1538). Stałe zmniejszanie się dochodów skarbu spowodowane rozdawnictwem królewszczyzn, oraz niskie podatki uchwalane przez niechętną stałemu i silnemu wojsku szlachtę obawiającą się zwiększenia władzy królewskiej spowodowały, iż liczba zaciężnych żołnierzy zmniejszała się systematycznie.
Zbroja i ladra polskiego rycerza zaciężnego z początku XVI wieku
Piechota polska 1548-1572
Sytuację poprawiły reformy sejmowe z lat 1562-1563 wprowadzając tzw. wojsko kwarciane, które miało być utrzymywane z 1/4 (a od 1567 1/5) czystego dochodu płynącego z królewszczyzn. Fundusze te wystarczały na utrzymywanie stałego wojska służącego w obronie potocznej w ilości od 2 do 6 tysięcy żołnierzy.
Naturalnie poza obroną potoczną zaciągano także wojsko na poszczególne kampanie wojenne – było jednak ono, tuż po ich zakończeniu, rozwiązywane.
Polska kawaleria z połowy XVI wieku
Charakter wojsk zaciężnych był przede wszystkim konny. Wiązało się to bowiem z tym, że przeważająca część działań wojennych odbywała się na słabo zurbanizowanych obszarach pogranicza południowo-wschodniego.
Nie przeszkadzało to jednak na chwilowe zaciąganie dużych ilości piechoty jeśli spodziewano się konieczności przeprowadzania oblężeń (i tak podczas kampanii inflanckiej w 1581 połowę ogromnej, bo liczącej około 32 000 żołnierzy armii zaciężnej stanowiła piechota). Także zaangażowaniu króla Stefana Batorego w Inflantach, a przez to konieczność wzmocnienia roli piechoty w polskich siłach zbrojnych należy przypisać powstanie w 1578 r. piechoty wybranieckiej, która według projektu królewskiego miała liczyć kilkanaście tysięcy żołnierzy będących powoływanych w ten sposób, że z każdych 20 łanów miał być wyznaczony 1 łan, na którym osadzony chłop byłby wolny od wszelkich ciężarów, a w zamian za to byłby obowiązany służyć w wojsku z własnym uzbrojeniem i oporządzeniem . Status takiego chłopa byłby zatem podobny do statusu sołtysa. Jednakże niechęć szlachty i duchowieństwa do uzbrajania chłopstwa i utraty rąk do pracy, spowodowała ograniczenie dostarczania piechurów wybranieckich wyłącznie do królewszczyzn. Dobra królewskie były jednak w stanie dostarczyć co najwyżej dwa tysiące żołnierzy, którzy służyli w autoramencie węgierskim.
W tym okresie zanikły już zupełnie średniowieczne chorągwie strzelcze i kopijnicze przekształcając się w wyniku powolnej ewolucji na homogeniczne chorągwie husarskie i kozackie – przy czym pełne ich wyodrębnienie nastąpiło najprawdopodobniej dopiero na początku panowania Zygmunta III, a ostatecznie podział ten został potwierdzony uniwersałem brodnickim Stefana Batorego z 1576.
Chorągwie husarskie powstały w wyniku powolnej ewolucji średniozbrojnej jazdy służącej obyczajem rackim (uzbrojonej w pancerz, tarczę, drzewo, przyłbicę ) na ciężkozbrojną husarię która jako podstawowego uzbrojenia używała długiej 4,5 m – 5,5 m wydrążonej w środku kopii, zbroi, szabli oraz pistoletów.
Z kolei chorągwie kozackie (zwane na Litwie petyhorskimi, a od siedemdziesiątych lat XVII w. pancernymi) powstały z przekształcenia się chorągwi strzelczych i uzbrojenia tychże w rohatyny i w pistolety. Używanie w tych jednostkach kolczug, kirysów i misiurek spowodowało, że można chorągwie kozackie uznać za pośrednie pomiędzy jazdą ciężką (husarią) i lekką (wołoską i tatarską).
Do lekkich chorągwi zaliczano jednostki nie noszącego uzbrojenia ochronnego, które składały się głównie z Mołdawian i Wołochów, ale także ...
chomikplayboy