adyton – z greckiego oznacza niedostępny, "miejsce święte świętych", ukryta część świątyni, do której dostęp mieli tylko nieliczni, przechowywano tam świętości lub też posąg bóstwa
agora – główny rynek w miastach greckich, na którym toczyło się życie polityczne i religijne, odbywały się również zgromadzenia obywateli. Agora jońska miała kształt prostokątny otoczona portykiem kolumnowym – stoa ( Stoa Attalosa – agora ateńska)
akant – motyw dekoracyjny w architekturze, głowice kolumn korynckich i kompozytowych
akroterion – terakotowa lub marmurowa dekoracja wieńcząca szczyt i boczne narożniki dachu, mógł mieć formę palmety, woluty, liści akantu lub figury
akwedukt - kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego, może być umieszczony na arkadach
ambulatio – rodzaj portyku z trzech stron celli
amfiprostylos – mała świątynia grecka, cztery kolumny z przodu i z tyłu
amfiteatr – odkryta scena, w kształcie elipsy, otoczona wnoszącymi się ławkami dla widzów
anastyloza – metoda rekonstrukcji obiektów budowlanych w naturze, przy użyciu naturalnie zachowanych fragmentów
antefiks – element dekoracyjny, w architekturze rzymskiej i etruskiej, płytka terakotowa ozdobiona płaskorzeźbą, ustawiano ją na gzymsie, wzdłuż okapu, w celu zasłonięcia pokrycia dachu
antemion – pasowy ornament, składający się z naprzemiennie ułożonych motywów palmety i lotosu
antepagmenta – rzeźbione płytki terakotowe służące do zdobienia frontonu budynku
apsyda – półkoliste pomieszczenie, otwarte do wnętrza świątynii
arkada – szereg łuków opartych na kolumnach lub filarach
arkosolia – w katakumbach, nawy ze sklepieniem
astragal – ornament, układ podwójnych perełek poprzecinanych pałeczkami
atrium – niezadaszone pomieszczenie wewnętrzne, wokół którego były umieszczone pokoje mieszkalne w domu rzymskim
attyka – górny element budynku w postaci ścianki lub balustrady osłaniających dach
bazylika – w Rzymie stała na rynku pełniąc funkcję hali targowo-sądowej, później również największa, reprezentacyjna sala w willach w rzymskiej arystokracji. Prostokątne, odkryte lub nie, parterowe lub piętrowe, często z absydą
boniowanie – dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu, podkreślające ich układ
bukranion – motyw dekoracyjny w postaci głowy wołu, występuje jako element ciągły fryzów, lub pojedynczo w metopach
buleuterion – budynek oparty na planie prostokąta, z dziedzińcem z kolumnowym gankiem, układ amfiteatralny a dach opierał się na kolumnach, miejsce zebrań rady (bule)
canabae – cywilne osiedle w bezpośrednim sąsiedztwie, lecz poza obrębem rzymskiego obozu wojskowego, zamieszkałe przez osoby świadczące usługi wojsku, rodziny żołnierzy i byłych legionistów, rozwój przez to handlu z rdzenną ludnością
cardo – główna ulica zorientowana w kierunku północno południowym
castellum – fort oddziału pomocniczego, od kilkuset do 1tys żołnierzy
castra – obóz legionowy, kilkanaście ha, 5-6tys żołnierzy
cavea – widownia teatru w kształcie półkola, tworzonego przez wznoszące się rzędy kamiennych ław
cella – najważniejsze miejsce świątyni, w niej mieścił się posąg bóstwa
cenotaf – symboliczny grób w którym nie pochowano ciała zmarłego
civitas – civitates, jednostka administracyjna, terytorium gminy, pierwszy etap w organizacji podbitego obszaru, przed utworzeniem prowincji, pod zarządzaniem prefekta, mieszkańcy wolni ale bez praw obywateli Rzymu
comitium – miejsce zgromadzenia ludowego, składało się z placu gdzie zbierało się zgromadzenie ludowe, kurii miejsce obrad komicji kurialnych i rostrów czyli mównica dla oratorów
crustae – marmurowe płyty, które w pierwszym stylu pompejańskim miały imitować barwne wykładziny
cubiculum – pokój w domu rzymskim, przeznaczony na sypialnie
cyrk – budynek, w którym znajdował się hipodrom, odbywały się tam wyścigi kwadryg
decumanus – ulica przecinająca miasto lub obóz na osi wschód – zachód, prostopadła do cardo, w punkcie przecięcia znajdowało się forum
dipteros – świątynia otoczona podwójną kolumnadą,
domus – styl domu budowany w starożytnym Rzymie, cz centralna to atrium wokół którego pomieszczenia na magazyny, sypialnie dla służby, za atrium była sypialnia właściciela – tablinum, układ pomieszczeń wokół był symetryczny
edikula – miniaturowa kapliczka lub świątynka lub motyw dekoracyjny na tympanonie
eksedra – półkolista nisza, zakończenie perystylu wzbogacona kolumnadą, łączona z gimnazjonem
entasis – lekka wypukłość w trzonie kolumny doryckiej, zabieg optyczny aby zniwelować wklęsłość optyczną, maksymalna szerokość na wysokości trzeciego bębna od dołu
epistyl – inaczej architraw, najniższa i główna część belkowania
forniks –
forum – rynek w centrum rzymskiego miasta, prostokątny kształt, wokół kolumnada i budynki użyteczności publicznej
gimnazjon – zespół budowli przeznaczonych do ćwiczeń fizycznych, centralną część stanowił kompleks bieżni, boisk i portyków, znajdowały się również palestra i stadion
girlanda – dekoracyjny ornament w postaci wieńca, wiązanki, liści
groma –
hall hypostylowy – pomieszczenia gdzie strop oparty jest na kolumnach rozmieszczonych w sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia
heroon - grób herosa w starożytnej Grecji, najczęściej w kształcie tolosu lub małej świątyni
hipogeum – podziemne pomieszczenie na planie koła, zwykle przeznaczone na grób lub miejsce kultu
hipokaustum – podpodłogowy system ogrzewania, wsparty na ceglanych słupkach, znajdowała się pusta przestrzeń, ogrzewana gorącym powietrzem doprowadzanym za pomocą specjalnego kanału z pieca. Później przewody grzewcze umieszczano również w ścianach.
imbreks –
impluvium – basen na wodę deszczową w atrium, z czasem zastąpiono fontanną
insula – dom czynszowy, właścicielami byli patrycjusze, ściąganiem czynszu zajmowali się niewolnicy
kanelury – żłobienia w trzonie kolumny doryckiej (16-20), jońskiej (24) lub korynckiej (24)
kanon – zespół wzorców, reguł, metod w danym okresie w odniesieniu do przedstawienia ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych
kapitel kompozytowy – łączy porządek joński z korynckim, woluty na koszyku z liści akantu
kapitol – jedno z wzgórz rzymskich
kolonia – miasto zdobyte luz zakładane przez Rzym na podbitych terenach, posiadały częściową autonomię
kolumbarium – rodzaj zbiorowego grobowca, budowla podziemna z niszami w ścianach wewnętrznych przeznaczone na urny z prochami zmarłych
kopuła – półkoliste sklepienie, do budowy używano ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina
krepidoma – najniższa część budowli świątynnych, wykonana z trzech stopni pełniąca rolę fundamentu
kryptoportyk – portyk w którym kolumny stoją tuż przy murze lub są w niego wtopione
kuria – budynek na Forum Romanum, przeznaczony na posiedzenia senatu, w prowincjach na posiedzenia rady
kimation – ornament rzeźbiarski, umieszczony na reliefach, stylizowane liście
limes – droga, później graniczne umocnienia
luneta – element sklepienia, w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi
łuk – element dekoracyjny lub konstrukcyjny, zadaniem jest przeniesienie na podpory boczne ciężaru własnego i dźwiganego
macellum – kramy rzeźnicze, w Pompejach kryta hala targowa
martyrium – budowla o charakterze sakralnym, zwykle poświęcona męczennikowi, z jego grobem lub relikwiami
mauzoleum – grobowiec o monumentalnej formie, samodzielna budowla o bogatym wystroju architektonicznym, np. Mauzoleum Augusta na Polu Marsowym
meander – element dekoracyjny w architekturze, ornament ciągły utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie, nazwa od rzeki Menderes
megaron – w starożytności początkowo jednoizbowy, prostokątny budynek użytkowany przez mężczyzn. Jego forma przypominała perystyl, do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku izby umieszczano palenisko, nad którym znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu. Miał tylko jedno pomieszczenie podparte czterema kolumnami, dymnik w dachu oraz otwarty przedsionek na krótszym boku z dwoma kolumnami między ścianami z antami. Ta budowla najprawdopodobniej był pierwowzorem świątyni greckiej distylos in antis. Czasami przed budynkiem umieszczano portyk
mitreum – świątynia poświęcona perskiemu bogu Mitrze, budowane od II do V wieku, świątynie naśladujące groty skalne, kute w skale miały kształt podłużnej nawy zakończone apsydą
moduł – jednostka miary służąca do wyznaczania proporcji, stosowana w architekturze, malarstwie i rzeźbie, pozwala to na uzyskanie efektu plastyczności, ładu, harmonii i rytmu, np. wymiar tryglifu jest modułem
monopteros – świątynia na planie koła, bez ścian a konstrukcja oparta tylko na kolumnach
municipium - miasto italskie, którego obywatele posiadali samorząd i całkowite lub częściowe obywatelstwo rzymskie, w okresie cesarstwa prawa municipium nadawano wielu miastom prowincjonalnym, a po 212 nadano je wszystkim miastom Imperium
naiskos – nagrobek w postaci małej świątynki, anty, przyczółek z tympanonem i reliefem zmarłego
naos – czyli rzymska cella, najważniejsze pomieszczenie w świątyni gdzie stał posąg bóstwa, podzielona na trzy części i poprzedzona portykiem
nimfeum – rodzaj fontanny, obudowanej w formie kaplicy, poświęcone nimfom wodnym
nisza – wnęka, wgłębienie w fasadzie lub ścianie, w celach zdobniczych
odeon – zadaszony budynek przeznaczony do wystąpień muzycznych, budynek podobny to teatru ale mniejszy
opistodomos – pomieszczenie w świątyni pełniące rolę skarbca
oppidum – osiedle obronne, zakładane w miejscach chronionych ukształtowaniem terenu (celtycka osada obronna)
opus sectile – posadzka kamienna, wykładana płytkami, w ten sposób powstawały wzory geometryczne z płytek o regularnych kształtach (czarno-białe romby)
orchestra – półkolisty plac między sceną a widownią, miejsce występowania chóru i aktorów
palestra – wchodzi w skład gimnazjonu, szkoła zapasów i boksu
peribolos – sąd otoczony murem, zwłaszcza wokół świętej przestrzeni takich jak świątynia
peristaza – rząd kolumn połączonych belkowaniem, który otaczał budowle antyczne, na początku miała osłaniać drewniane elementy, później stał się elementem dekoracyjnym
perystyl – kwadratowy dziedziniec otoczony kolumnadą w zamożnych domach
pilaster – ustawiony przy ścianie filar, jako element podporowy ale również jako dekoracja, składa się z bazy, trzonu i głowicy
plafon – część sklepienia ozdobiona malowidłem, płaskorzeźbą lub freskiem
plinta – mała, kwadratowa płytka umieszczona pod bazą kolumny
polichromia – wielobarwna ozdoba malarska, stosowana do dekoracji zewnętrznych i wewnętrznych
pomerium – linia o charakterze sakralnym, wyznaczająca granice miasta
portyk - budynek na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierały dach zamknięty z jednej strony ścianą. Czasami zdarzały się portyki kilkupiętrowe
posticum – tylne drzwi w domu rzymskim????
principia –
pronaos – przedsionek świątyni, miedzy wysuniętymi ścianami bocznymi, najczęściej zakończone antami
propylon – przedsionek, mniejsza wersja propylei
proskenion – inaczej proskeon lub pulpit rzym. Miejsce przed skene
prostylos – typ świątyni gdzie przed przedsionkiem stają 4 kolumny
pseudodipteros- pojedyncza kolumnada wokół świątyni
pteron - inaczej skrzydło, jest to podcień kolumnowy przylegający do boku świątyni
rostra – mównica na Forum Romanum, ogólnie na forum rzymskim
sima – rynna na dachu wywinięta, do odprowadzania wody, umieszczona nad gzymsem ponad belkowaniem, zakończona żygaczami
sine postico – perypteros bez kolumnady z tyłu
skene – naprzeciw widowni, równolegle do orchestry, szatnia dla aktorów, fasada była tłem do przedstawienia
spina – długi, niski mur rozdzielający tory w cyrku rzymskim, wokół niego odbywały się wyścigi rydwanów
spolia – zdobycze wojenne, łupy
stadion – budowla publiczna o charakterze sportowym, widownia usytuowana na naturalnym wzniesieniu, przeznaczona do zawodów lekkoatletycznych, również jednostka miary = 600 stopom
sztukateria – cementy dekoracyjne jak stiuki, ornamenty czy gzymsy
świątynia hipetralna – rzadki typ świątyni, budowany dla bóstw solarnych, budowla bez dachu
tabernae – pierwsza kondygnacja w Halach Trajana, hale targowe wzniesione na początku II wieku
tabularium - archiwum państwowe, archiwum wojskowe, świątynne, miejskie itp. w którym przechowywano najważniejsze dokumenty i akty prawne spisane na tabliczkach, zwojach papirusu i pergaminu. Archiwum takie było administrowane początkowo przez cenzorów, w późniejszym okresie przez specjalnie do tego powołanych kuratorów
tegula -
telesterion –
temenos – wydzielony, nietykalny obszar poświęcony bóstwu albo przeznaczony do celów kultu
tetra portyk – poczwórny portyk?
tetrapylon – monumentalna brama o 4 wejściach, niekiedy zwieńczona posągiem z brązu, ustawiano ją w miastach na skrzyżowaniu głównych arterii lub na forum
tolos – budowla składająca się z okrągłego naosu otoczonego kolumnadą, również grobowiec
tondo – obraz lub płaskorzeźba w kształcie koła
torus - kamienny, wypukły wałek obiegający najczęściej bazę kolumny
triklinium – jedno z najważniejszych pomieszczeń w rzymskim domu, przeznaczone na salę biesiadną
trochilus - wklęsły element zdobiący ...
archios