MEN_Sytuacja dziecka w rodzinie migrujÄ…cej w Polsce.doc

Aleksander Tynelski

Ministerstwo Edukacji Narodowej

Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej w Polsce.

Ministerstwo Edukacji Narodowej w lipcu 2010 roku przeprowadziło badania dotyczące rozmiarów i skutków problemu sieroctwa migracyjnego.

O problemie sieroctwa migracyjnego mówimy wtedy, gdy na skutek wyjazdu jednego lub obojga rodziców (w tym przypadku do pracy zarobkowej) występuje potrzeba oddania dziecka pod opiekę innych osób lub instytucji lub, gdy dziecko pozostaje jedynie w zasięgu fizycznego oddziaływania tylko jednego z rodziców.

Otwarcie dla Polaków europejskich rynków pracy w 2004 roku spowodowało istotny wzrost migracji zarobkowej. Migracje te obejmują nie tylko osoby samotne, ale także posiadających małżonków i dzieci. Coraz częściej zadajemy sobie pytanie, jakie są rzeczywiste zyski i straty ze współczesnej migracji zarobkowej.

„Eurosieroctwo” jest w ocenie Ministerstwa Edukacji Narodowej pojęciem niefortunnym i stygmatyzującym, piętnującym dziecko, które znajduje się w trudnej sytuacji ze względu na brak lub niedostateczną opiekę rodzicielską w związku z ich pracą za granicą. Niestety, ze względu na swą nośność medialną, pojęcie to szybko stało się popularne. Przez pojęcie tzw. eurosieroctwa należy rozumieć sytuację,
w której emigracja zarobkowa rodziców/rodzica powoduje burzenie takich funkcji rodziny, jak zapewnienie ciągłości procesu socjalizacji, wsparcia emocjonalnego dziecka i transmisji kulturowej. Zjawisko to stanowi bezpośrednią przyczynę występowania wielu problemów związanych z edukacją i wychowaniem dzieci
i młodzieży pozostawionych bez należytej opieki.

Należy w tym miejscu zdecydowanie podkreślić, że nie każde dziecko, którego rodzice lub rodzic wyjechał do pracy za granicą jest narażone na tego rodzaju skutki. Niezależne źródła podają, że zjawisko to ogranicza się do 1-2% populacji uczniów.[1] Wskaźniki te potwierdzają informacje przesłane przez kuratoria oświaty, które
w ramach swoich zadań analizowały rozmiary omawianego zjawiska oraz sposoby wspierania dzieci, których dotknęło zjawisko tzw. eurosieroctwa”

Badania miały ukazać najpierw szacunkowe rozmiary zjawiska rozłąki z dzieckiem będącym w polu oddziaływania systemu edukacji, a następnie wskazać dostrzegane trudności, na jakie napotykają nauczyciele mający za zadanie realizowanie programu kształcenia i wychowania dzieci w łączności z rodzicami. Miały także ukazać, widziane oczyma nauczycieli trudności, z jakimi spotyka się samo dziecko, wtedy, gdy w jego rodzinie występuje problem migracji zarobkowej. Ważne jest także rozeznanie, czy i w jakim stopniu szkoła może ograniczać negatywne skutki braku rodziców/rodzica z powodu wyjazdu do pracy za granicę.

2. Sieroctwo migracyjne, jako problem społeczny

W przypadku sieroctwa migracyjnego podstawowym problemem, który legł
u podstaw jego powstania był i jest wysoki wskaźnik bezrobocia w Polsce, brak miejsc pracy i nieadekwatne do nakładu pracy zarobki.

Zwraca się uwagę na takie zagrożenia, z punktu widzenia dobra dziecka,
jak: obniżenie poczucia bezpieczeństwa, osamotnienie, poczucie odtrącenia, trudności w kształtowaniu tożsamości, zaburzenia w rozwoju samokontroli
tak emocjonalnej, jak i intelektualnej i decyzyjnej, trudności w kształtowaniu systemu wartości i realizacji zadań związanych z nauką szkolną. Zagrożenia te skutkują, szczególnie u dzieci i młodzieży ze szkół gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych utratą sensu życia, a także różnymi przejawami nieprzystosowania społecznego jak agresja, kłamstwa a nawet zachowaniami naruszającymi prawo. W przypadku dorastających podnosi się także problem poszukiwania osób, które mogłyby zaspokoić potrzeby emocjonalne, czułości, miłości, a także opieki i przynależności. Nierzadkim skutkiem jest trwałe zaniedbywanie nauki szkolnej lub nawet jej porzucanie.

Przytoczone najważniejsze zagrożenia wynikające z wyjazdu rodziców do pracy
za granicę w pełni uzasadniają potrzebę zarówno oszacowania skali problemu,
jak i ustalenia, w jakim zakresie szkoła może i powinna łagodzić skutki sieroctwa migracyjnego. Jednocześnie trzeba pamiętać, że szkoła nie jest najważniejszym
i pierwszoplanowym elementem w sieci instytucji i osób, które powinny być zaangażowane w ograniczanie skutków migracji zarobkowej za granicę.

3. Metodologia badania

Według danych SIO (System Informacji Oświatowej) z marca 2009 roku ogólna liczba szkół i placówek oświatowych, w których funkcjonują szkoły to 40 793. Z tej liczby ostatecznie w badaniu uczestniczyły 22 644 placówki (55,51%). Były to specjalne i ogólnodostępne: przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea ogólnokształcące i profilowane, technika, zasadnicze szkoły zawodowe i szkoły dla dorosłych (tylko w odniesieniu do słuchaczy poniżej 18 roku życia).

Najliczniej reprezentowane są szkoły podstawowe ogólnodostępne (42,05%), następnie gimnazja ogólnodostępne 19,81%, w dalszej kolejności, w tym samym procencie, placówki wychowania przedszkolnego 16,67% i szkoły ponad gimnazjalne ogółem 16,03% (licea ogólnokształcące i profilowane, technika i zasadnicze szkoły zawodowe).

Tylko 15 321 (67,66%) respondentów, (co oznacza, że z tylu placówek są informacje) podało odpowiedzi na szczegółowe pytania ankiety.

Największy procent szkół i placówek, które uczestniczyły w badaniu pochodzi
z województwa: kujawsko-pomorskiego (79,76%), świętokrzyskiego (74,24%), mazowieckiego (73,35%), zachodnio-pomorskiego (71,91%), śląskiego (70,14%).  Najmniejszy procentowy udział szkół i placówek wystąpił w województwie :lubuskim – 19,96%, podlaskim – 19,89%. warmińsko-mazurskim – 31,26%. opolskim – 33,16%, małopolskim – 36,22%. 

4. Rozmiary zjawiska

Dla efektywnego kształcenia i wychowania młodego pokolenia istotne jest ustalenie, jaka jest rzeczywista liczba dzieci, których rodzice wyjechali do pracy za granicą i jaka jest ich psychospołeczna sytuacja oraz jakie potrzeby edukacyjne
i wychowawcze należy uwzględnić w działaniach szkoły i przedszkola.

22,06% respondentów podało, że w ich placówce są dzieci, których obydwoje rodziców wyjechało za granicę w celach zarobkowych.

21,93% przedstawicieli placówek stwierdziło, że ma takie dzieci, których samotnie wychowujący rodzic wyjechał.

64, 27% odpowiadających na ankietę podało, że ma takie dzieci, których jeden z rodziców wyjechał.

Oznacza to, że w co piątej placówce są dzieci, których obydwoje lub samotnie wychowujący rodzic wyjechali za granicę do pracy. Jednocześnie w 16 802 szkół/placówek podano, że taki problem u nich nie występuje - stanowi to 74,20% badanych placówek.

Według danych uzyskanych od respondentów liczba dzieci w placówkach biorących udział w badaniu wynosi 3 384 164. Uczniów, których obydwoje rodzice wyjechali jest, 10 759 co stanowi 0,3% całej populacji i 5,96% tych, których rodzice wyjechali. Dzieci, których samotnie wychowywał jeden rodzic jest 9 911, co stanowi 0,29% całej populacji i 5,49% w stosunku do tych, których rodzice wyjechali.

Skala występowania zjawiska w poszczególnych regionach Kraju jest zróżnicowana. Ukazuje to ogólny procent uczniów, których rodzice wyjechali za granicę do pracy
w każdym z województw, który porównano z danymi dotyczącymi wskaźnika bezrobocia wg danych GUS na I kwartał 2010 r.

Najniższy procent uczniów mających rodziców, którzy wyjechali za pracą za granicę, według wiedzy nauczycieli, jest w województwach mazowieckim, łódzkim, śląskim zaś znacznie powyżej średniej dla całej populacji w województwach opolskim (najwyższy), podkarpackim, zachodniopomorskim, lubelskim, małopolskim
i świętokrzyskim. Jednocześnie województwo zachodniopomorskie, świętokrzyskie, podkarpackie, lubelskie i opolskie charakteryzują się wysokim wskaźnikiem bezrobocia.

Innym bardzo ważnym wskaźnikiem różnicującym zjawisko sieroctwa migracyjnego ze względu na jego skutki dla dzieci i młodzieży jest wiek dziecka i tym samym etapie edukacyjnym, na którym się znajduje w momencie trwania rozłąki z rodzicem/ rodzicami.

Wszystkie kategorie placówek ogólnodostępnych w województwie opolskim
(z wyjątkiem przedszkoli) cechuje się wysokim wskaźnikiem procentowym liczby dzieci, których rodzice wyjechali do pracy za granicę. Natomiast województwo mazowieckie odznacza się siedmioma kategoriami placówek, które posiadają najniższe wskaźniki procentowe takich dzieci. Oprócz województwa opolskiego
na szczególną pomoc i uwagę zasługuje województwo małopolskie, które wysokie wskaźniki procentowe udziału dzieci tzw. sierot migracyjnych ma w czterech kategoriach placówek specjalnych – liceum, liceum profilowanym, szkole podstawowej. Aczkolwiek zostały tu opisane najbardziej skrajne wskaźniki, to jednak warto zwrócić uwagę, że we wszystkich typach placówek ogólnodostępnych procent dzieci ryzyka sieroctwa jest znaczny, choć zróżnicowany w poszczególnych województwach. Gimnazja ogólnodostępne mają wysokie wskaźniki powyżej średniej krajowej w województwach lubelskim, lubuskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, świętokrzyskim, zachodniopomorskim. Dorastający uczniowie tych szkół podlegają w tym okresie zaburzeniom związanym z okresem dojrzewania biologicznego, społecznego i osobowościowego, występująca w tym czasie rozłąka
z rodzicami może nasilać te symptomy, które są charakterystyczne dla fazy rozwojowej okresu dorastania. Dotyczy to zaburzeń w sferze emocjonalnej, buntu wobec autorytetów, kształtowania tożsamości i systemu wartości. Uczniowie szkół ponad gimnazjalnych w tym okresie rozwojowym poszukują odpowiedzi na pytanie
o sens życia, o swoje miejsce w świecie, o dalszą perspektywę życiową, o wartość swojej osoby, potrzebują akceptacji, uznania ze strony otoczenia. Często dzieje się to za cenę dostosowywania do wzorców zachowań innych osób, kolegów, znajomych, mogą to być także wzorce zachowań przestępczych czy nie przystosowawczych jak: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie środków psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna.. Rozłąka z rodzicami utrudnia znalezienie odpowiedzi na pojawiające się w tym czasie pytania egzystencjalne. Jest także czynnikiem ukierunkowującym wybór wartości, które mogą mieć treści wybitnie materialne, społeczne, czy indywidualistyczne. Przed takimi problemami może stawać młodzież tych placówek w województwach opolskim, podkarpackim, lubuskim, zachodniopomorskim, lubelskim, małopolskim podlaskim, świętokrzyskim. Uczniowie szkół podstawowych częściej będą reagowali na rozłąkę z rodzicami agresją, zaburzeniami sfery emocjonalnej, pogorszeniem wyników w nauce, poczuciem osamotnienia, zagubienia, braku bezpieczeństwa. Wysokie wskaźniki dla tej kategorii uczniów mają województwa lubuskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, świętokrzyskie. Dzieci w wieku przedszkolnym najczęściej narażone są na rozłąkę z rodzicami w województwie opolskim. Małe dzieci pozbawione bliskości rodziców doświadczają zablokowania rozwoju sfery emocjonalnej, poczucia więzi emocjonalnej, miłości, bezpieczeństwa. Zaspokojenie tych potrzeb jest warunkiem rozwoju potrzeb społecznych i samorealizacji.

Informacje na temat wyjazdu rodziców do pracy zarobkowej za granicę nauczyciele czerpią z różnych źródeł. Na ogólną liczbę 180 447 dzieci, których rodzice wyjechali do pracy nauczyciele wskazali jedynie w stosunku do 37 634 dzieci tj. 20,86%, różne źródła uzyskanych informacji o tym fakcie. Wiedzę uzyskali albo od samych rodziców lub ich dzieci, od innych nauczycieli, pedagoga/psychologa szkolnego, innych członków rodziny oraz innych dzieci. Pierwszym źródłem informacji są sami rodzice lub dzieci. W dalszej kolejności są inni nauczyciele, pedagog szkolny, inni członkowie rodziny, inni rodzice i uczniowie.

Nauczyciele wykazują jeszcze mniejszą wiedzę na temat tego, kto sprawuje rodzicielską opiekę nad dzieckiem, którego obydwoje rodziców lub samotnie wychowujący wyjechał za granicę.

Podano informacje o 20 661 uczniach tj. 11,45% z liczby 180 447, przy czym przyznano, że nawet w tej grupie nie dysponują informacjami o ponad 3% uczniów. Nieformalną opiekę sprawują najczęściej dziadkowie, następnie inne osoby, dalsi krewni i starsze rodzeństwo, formalną inne osoby, dziadkowie.

Wiedza nauczycieli o problemie sieroctwa migracyjnego uczniów jest w dużym stopniu uzależniona od rodziców i opiekunów, którzy w poczuciu odpowiedzialności za kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży poinformują szkołę o swoim wyjeździe i wskażą osoby, które przejmują opiekę nad dzieckiem i będę współpracować
ze szkołą. Informacje, które szkoła uzyskuje z innych niż rodzicielskie źródła najprawdopodobniej docierają wtedy, gdy występują wyraźne symptomy nieprzystosowania społecznego i szkolnego i jest włączona interwencja specjalistów psychologa/pedagoga szkolnego, kuratora czy nawet sądu rodzinnego lub ośrodka pomocy społecznej.

5. Problemy uczniów i nauczycieli w sytuacji wyjazdu rodziców
za granicę do pracy

Tylko 15 321 (67,66%) respondentów z ogólnej liczby 22 644 udzieliło odpowiedzi
na szczegółowe pytania ankiety, o sytuację dzieci i młodzieży, których rodzice wyjechali za granicę do pracy. Może to wskazywać, że w 32,34% ankietowanych placówkach nie ma takiego problemu, albo respondenci nie mają wiedzy na ten temat. Z tej liczby jedynie 45% respondentów dostrzega potrzebę podejmowania działań w tym zakresie przez szkołę, a 43,98% ją realizuje.

Formalno-prawne trudności (1963 przypadki), na jakie przede wszystkim napotyka szkoła w sytuacji wyjazdu rodziców ucznia za granicę na dłuższy pobyt do pracy to: pozostawienie dziecka bez opieki lub całkowity brak opieki, zaburzone relacje rodzic – nauczyciel, niemożność egzekwowania frekwencji ucznia.