Barbara Wojnarowska Kształtowanie umiejętności.pdf

(735 KB) Pobierz

ROZWA¯ANIA MIESI¥CA

ROZWA¯ANIA MIESI¥CA

Kszta³towanie umiejêtnoci

Barbara Woynarowska

Wzrastaj¹ce w ostatnich dekadach, w wielu krajach,

rozpowszechnienie wród m³odzie¿y zachowañ proble-

mowych spowodowa³o rozwój programów profilaktycz-

nych. Koncepcja i strategia tych programów ulega³y

ewolucji (spowodowanej m.in. ma³¹ ich skutecznoci¹)

od tradycyjnej owiaty zdrowotnej (koncentracja na

przekazywaniu informacji i uwiadamianiu negatywnych

skutków), przez edukacjê afektywn¹, podejcie psycho-

spo³eczne do podejcia poznawczo-behawioralnego.

Jednym z elementów tego ostatniego podejcia by³ tre-

ning umiejêtnoci ¿yciowych (ang. life skills), zapropo-

nowany przez Botvina i wsp., na prze³omie lat 80. i 90.

Na pocz¹tku lat 90., w Kwaterze G³ównej WHO w Genewie, opracowa-

no koncepcjê rozwijania umiejêtnoci ¿yciowych w szkole w ramach obo-

wi¹zuj¹cego programu nauczania, w powi¹zaniu z programami profilaktycz-

nymi i promocji zdrowia. Inicjatywê tê popar³y m.in. UNICEF i UNFPA.

W niektórych krajach (np. w Anglii) od dawna istnia³ odrêbny przed-

miot szkolny rozwój osobisty i spo³eczny. Obecnie w Irlandii i Walii

wprowadzany jest nowy przedmiot edukacja spo³eczna, osobista i zdro-

wotna. Kszta³towanie tych umiejêtnoci jest tak¿e nowym kierunkiem

dzia³añ w Europejskiej Sieci Szkó³ Promuj¹cych Zdrowie.

Co to s¹ umiejêtnoci ¿yciowe? Termin ten jest ró¿nie definiowany.

Wed³ug WHO s¹ to umiejêtnoci umo¿liwiaj¹ce cz³owiekowi pozytywne

zachowania przystosowawcze, dziêki którym mo¿e skutecznie sobie ra-

dziæ z zadaniami (wymaganiami) i wyzwaniami codziennego ¿ycia. Ter-

min ten odnosi siê do umiejêtnoci (kompetencji) psychospo³ecznych.

Nie obejmuje on umiejêtnoci w zakresie fizycznej strony funkcjono-

wania cz³owieka oraz umiejêtnoci zawodowych i zarabiania na ¿ycie,

które uzupe³niaj¹ siê z umiejêtnociami ¿yciowymi. Odró¿nia siê tak¿e

umiejêtnoci od cech (w³aciwoci) cz³owieka. Do cech zalicza siê np.

poczucie w³asnej wartoci, odpowiedzialnoæ, uczciwoæ. Cechy mo¿na

rozwijaæ lub wzmacniaæ w procesie nabywania umiejêtnoci ¿yciowych.

Rodzaje umiejêtnoci ¿yciowych

Rodzaje umiejêtnoci potrzebnych cz³owiekowi do dobrego funkcjo-

nowania w ¿yciu i hierarchia ich wa¿noci zale¿y od wielu czynników de-

mograficzno-spo³ecznych i kulturowych. Z punktu widzenia promocji zdro-

wia i pierwotnej profilaktyki WHO wyró¿nia dwie grupy umiejêtnoci:

F Umiejêtnoci podstawowe dla codziennego ¿ycia umo¿liwia-

j¹ce dobre samopoczucie, relacje interpersonalne i zachowania sprzy-

jaj¹ce zdrowiu. Wród nich wymienia siê dziesiêæ umiejêtnoci, po-

1

1

MAJ 2002 Remedium

MAJ 2002 Remedium

930097851.357.png

930097851.368.png

930097851.379.png

930097851.390.png

930097851.001.png

930097851.012.png

930097851.023.png

930097851.034.png

930097851.045.png

930097851.056.png

930097851.067.png

930097851.078.png

930097851.089.png

930097851.100.png

930097851.111.png

930097851.122.png

930097851.133.png

930097851.144.png

930097851.155.png

930097851.166.png

930097851.177.png

930097851.188.png

930097851.199.png

930097851.210.png

930097851.221.png

930097851.232.png

930097851.243.png

930097851.254.png

930097851.265.png

930097851.276.png

930097851.287.png

930097851.298.png

930097851.309.png

930097851.320.png

930097851.331.png

930097851.338.png

930097851.339.png

930097851.340.png

930097851.341.png

930097851.342.png

930097851.343.png

930097851.344.png

930097851.345.png

930097851.346.png

930097851.347.png

930097851.348.png

930097851.349.png

930097851.350.png

930097851.351.png

930097851.352.png

930097851.353.png

930097851.354.png

930097851.355.png

930097851.356.png

930097851.358.png

930097851.359.png

930097851.360.png

930097851.361.png

930097851.362.png

930097851.363.png

930097851.364.png

930097851.365.png

930097851.366.png

930097851.367.png

930097851.369.png

930097851.370.png

930097851.371.png

930097851.372.png

930097851.373.png

930097851.374.png

930097851.375.png

930097851.376.png

930097851.377.png

930097851.378.png

930097851.380.png

930097851.381.png

930097851.382.png

930097851.383.png

930097851.384.png

930097851.385.png

930097851.386.png

930097851.387.png

930097851.388.png

930097851.389.png

930097851.391.png

930097851.392.png

930097851.393.png

930097851.394.png

930097851.395.png

930097851.396.png

930097851.397.png

930097851.398.png

930097851.399.png

930097851.400.png

930097851.002.png

930097851.003.png

930097851.004.png

930097851.005.png

930097851.006.png

930097851.007.png

930097851.008.png

930097851.009.png

930097851.010.png

930097851.011.png

930097851.013.png

930097851.014.png

930097851.015.png

930097851.016.png

930097851.017.png

930097851.018.png

930097851.019.png

930097851.020.png

930097851.021.png

930097851.022.png

930097851.024.png

930097851.025.png

930097851.026.png

930097851.027.png

930097851.028.png

930097851.029.png

930097851.030.png

930097851.031.png

930097851.032.png

930097851.033.png

930097851.035.png

930097851.036.png

930097851.037.png

930097851.038.png

930097851.039.png

930097851.040.png

930097851.041.png

930097851.042.png

ROZWA¯ANIA MIESI¥CA

³¹czonych w 5 kategorii zawieraj¹cych wiele

szczegó³owych umiejêtnoci:

1. Podejmowanie decyzji i rozwi¹zywanie

problemów (w tym tak¿e poszukiwanie alter-

natyw, ocena ryzyka, uzyskiwanie informacji i

ich ocena, ocenianie konsekwencji dzia³añ i

zachowañ, stawianie sobie celów itd);

2. Twórcze mylenie i krytyczne mylenie;

3. Skuteczne porozumiewanie siê i utrzymy-

wanie dobrych relacji interpersonalnych (np.

aktywne s³uchanie, przekazywanie i przyjmo-

wanie informacji zwrotnych, komunikowanie siê

werbalne i niewerbalne, asertywnoæ, umiejêt-

noæ negocjowania, rozwi¹zywania konfliktów,

wspó³dzia³anie, praca w zespole);

4. Samowiadomoæ i empatia (np. samooce-

na, identyfikacja w³asnych mocnych i s³abych stron,

pozytywne mylenie, budowanie obrazu w³asnej

osoby i w³asnego cia³a, samowychowanie);

5. Radzenie sobie z emocjami i kierowanie

stresem (w tym tak¿e samokontrola, radzenie so-

bie z presj¹, lêkiem, trudnymi sytuacjami, poszu-

kiwanie pomocy, gospodarowanie czasem).

F Umiejêtnoci specyficzne umo¿liwiaj¹ce

radzenie sobie z zagro¿eniami np.: asertywne od-

mawianie u¿ywania narkotyków, podejmowania sto-

sunków p³ciowych, uczestniczenia w aktach prze-

mocy, wandalizmu itd. S¹ one rozwijane w powi¹-

zaniu z ww. umiejêtnociami podstawowymi.

Istniej¹ jeszcze inne propozycje podzia³u umie-

jêtnoci ¿yciowych (np. umiejêtnoci spo³eczne,

poznawcze i emocjonalnego radzenia sobie). Nie-

zale¿nie od przyjêtego kryterium podzia³u wszyst-

kie umiejêtnoci s¹ ze sob¹ powi¹zane i trudno jed-

noznacznie zakwalifikowaæ je do danej kategorii.

swoje potomstwo i wspiera³a ich w tym szko-

³a. Nowym elementem koncepcji proponowa-

nej przez WHO, jest w³¹czenie edukacji w za-

kresie umiejêtnoci ¿yciowych do podstawo-

wych zadañ szko³y, jako wa¿nego elementu

ca³ego jej programu, powi¹zanego z codzien-

nym ¿yciem szko³y. Okrela siê to jako podej-

cie ukierunkowane na rozwijanie umiejêtno-

ci ¿yciowych (ang. life skills approach). Ozna-

cza ono interakcyjny proces nauczania i ucze-

nia siê, który polega na zdobywaniu wiedzy,

kszta³towaniu postaw i umiejêtnoci, dziêki

którym m³ody cz³owiek bierze wiêksz¹ odpo-

wiedzialnoæ za swoje ¿ycie przez: dokonywa-

nie zdrowych wyborów ¿yciowych, wiêksz¹

odpornoæ na negatywne wp³ywy i presjê ze

strony innych oraz unikanie zachowañ ryzy-

kownych dla zdrowia. Podejcie to mo¿na opi-

saæ jako dobr¹ metodologiê edukacyjn¹, nie

ograniczaj¹c¹ siê do przekazywania informa-

cji, lecz zachowuj¹c¹ równowagê miêdzy trze-

ma komponentami: wiedza postawy i warto-

ci umiejêtnoci.

Wyniki wielu badañ wskazuj¹, ¿e efektem pro-

gramów rozwijania umiejêtnoci ¿yciowych jest

lepsze funkcjonowanie dzieci i m³odzie¿y w szko-

le. Stwierdzono m.in. poprawê relacji uczniowie-

nauczyciele, zmniejszenie absencji szkolnej,

zwiêkszenie u uczniów wiary w siebie, wiêksz¹

satysfakcjê uczniów ze szko³y, a nauczycieli z

pracy. Wykazano tak¿e, ¿e wdra¿anie tych pro-

gramów i korzystanie przez nauczycieli z przy-

gotowanych dla nich materia³ów, wp³ywa w po-

zytywny sposób na zmianê ich stylu nauczania.

Dlaczego wa¿ne jest rozwijanie

umiejêtnoci ¿yciowych?

We wszystkich okresach ¿ycia ludziom po-

trzebne s¹ ró¿ne umiejêtnoci, by mogli spro-

staæ licznym wyzwaniom i trudnociom w

gwa³townie zmieniaj¹cym siê wiecie. Rozwi-

janie tych umiejêtnoci ma szczególne znacze-

nie w dzieciñstwie i m³odoci, gdy¿ sprzyja:

prawid³owemu rozwojowi psychospo³ecz-

nemu, realizacji zadañ rozwojowych, zaspoka-

janiu potrzeb,

przygotowaniu do ¿ycia, radzeniu sobie z

trudnociami,

pierwotnej profilaktyce wielu problemów

zdrowotnych i spo³ecznych.

Potrzebê kszta³towania tych umiejêtnoci

u dzieci i m³odzie¿y uzasadniaj¹ m. in.: ogrom-

na dynamika zmian politycznych, demograficz-

nych, spo³ecznych i ekonomicznych we wspó³-

czesnym wiecie (utrudniaj¹ca tak¿e dorasta-

nie m³odych ludzi) oraz utrzymuj¹cy siê wzrost

czêstoci zachowañ problemowych (palenie ty-

toniu, picie alkoholu, u¿ywanie innych substan-

cji psychoaktywnych, wczesna inicjacja sek-

sualna i ryzykowne zachowania seksualne,

przemoc) i ich wspó³wystêpowanie (syndrom

zachowañ ryzykownych).

Podejcie ukierunkowane na

rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych

Potrzeba kszta³towania u dzieci i m³odzie-

¿y umiejêtnoci ¿yciowych nie jest czym no-

wym, gdy¿ zawsze rodzice uczyli ¿ycia

Umiejêtnoci ¿yciowe a profilaktyka

problemów zdrowotnych i spo³ecznych

Zak³ada siê, ¿e dziêki umiejêtnociom ¿y-

ciowym cz³owiek mo¿e ³atwiej prze³o¿yæ

wiedzê, postawy i wartoci na dzia³anie (tzn.

wie co robiæ i jak to robiæ) oraz mo¿e zacho-

wywaæ siê w sposób sprzyjaj¹cy zdrowiu. Na-

le¿y jednak podkreliæ, ¿e umiejêtnoci te nie

s¹ panaceum na prozdrowotny styl ¿ycia. To

czy cz³owiek wykorzysta te umiejêtnoci zale-

¿y od wielu innych czynników (takich jak

wsparcie spo³eczne, czynniki kulturowe i ro-

dowiskowe), które wp³ywaj¹ na motywacjê i

zdolnoæ do zachowania siê w sposób zapobie-

gaj¹cy wyst¹pieniu problemów zdrowotnych.

Przedstawiony na rycinie 1 hipotetyczny

model efektów edukacji w zakresie umiejêtno-

ci ¿yciowych zak³ada, ¿e g³ównym efektem tej

edukacji powinny byæ zachowania prozdrowot-

2

Remedium MAJ 2002

930097851.043.png

930097851.044.png

930097851.046.png

930097851.047.png

930097851.048.png

930097851.049.png

930097851.050.png

930097851.051.png

930097851.052.png

930097851.053.png

930097851.054.png

930097851.055.png

930097851.057.png

930097851.058.png

930097851.059.png

930097851.060.png

930097851.061.png

930097851.062.png

930097851.063.png

930097851.064.png

930097851.065.png

930097851.066.png

930097851.068.png

930097851.069.png

930097851.070.png

930097851.071.png

930097851.072.png

930097851.073.png

930097851.074.png

930097851.075.png

930097851.076.png

930097851.077.png

930097851.079.png

930097851.080.png

930097851.081.png

930097851.082.png

930097851.083.png

930097851.084.png

930097851.085.png

930097851.086.png

930097851.087.png

930097851.088.png

930097851.090.png

ROZWA¯ANIA MIESI¥CA

wspólny fundament dla

programów profilaktycz-

nych.

Uwzglêdnienie w obo-

wi¹zuj¹cych podstawach pro-

gramowych kszta³cenia ogól-

nego 1 , w celach kszta³cenia,

zadaniach szko³y na wszyst-

kich etapach edukacji oraz w

wielu przedmiotach i cie¿-

kach edukacyjnych ró¿nych

umiejêtnoci osobistych i

spo³ecznych. Stwarza to mo¿-

liwoci tym, którzy zechc¹ ta-

kie podejcie rozwijaæ 2 .

Zobowi¹zanie w b.r.

szkó³ wszystkich typów do

opracowywania programu wychowawczego i

programu profilaktyki, dostosowanego do po-

trzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb da-

nego rodowiska 3 .

Rozwój ruchu szkó³ promuj¹cych zdro-

wie, które maj¹ ju¿ w³asne dowiadczenia we

wdra¿aniu tego podejcia.

Gotowoæ niektórych organizacji poza-

rz¹dowych i agencji rz¹dowych do jednocze-

nia wysi³ków dla wspierania edukacji prozdro-

wotnej i promocji zdrowia w szkole.

Wykorzystanie tych mo¿liwoci zale¿eæ bê-

dzie od tego czy teoretycy i praktycy z wielu

dziedzin (tak¿e profilaktycy) uczestnicz¹cy w

programowaniu i realizacji edukacji dzieci i

m³odzie¿y zechc¹ dostrzec szanse w edukacji

ukierunkowanej na rozwijanie umiejêtnoci ¿y-

ciowych dzieci i m³odzie¿y i zjednoczyæ wy-

si³ki w celu podjêcia prób wdro¿enia tej eduka-

cji w szkole. Próbê tak¹ podjêto w 2001r., w ra-

mach projektu europejskiego WHO i UNICEF

Wdra¿anie podejcia umiejêtnoci ¿yciowych

do praktyki szkolnej w Polsce, realizowanego

przez Krajowy Orodek Wspierania Edukacji

Zawodowej we wspó³pracy z Katedr¹ Biome-

dycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania

Wydzia³u Pedagogicznego UW. Redakcja Re-

medium zamierza wspieraæ te wysi³ki rozpoczy-

naj¹c cykl aryku³ów na temat umiejêtnoci ¿y-

ciowych i otwieraj¹c swoje ³amy dla dyskusji. q

Ryc.1. Hipotetyczny model efektów edukacji ukierunkowanej

na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych (WHO 1996)

Edukacja

w zakresie

umiej• tno•ci

•yciowych

Edukacja

w zakresie

umiejêtnoci

¿yciowych

Kierunek

efektów

Autorka jest profesorem, kierownikiem

Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i

Wychowania (Wydzia³ Pedagogiczny Uniwer-

sytetu Warszawskiego).

ne i prospo³eczne. Uzyskanie tego efektu poprze-

dza: poprawa samopoczucia psychicznego oraz

pojawienie siê nowych umiejêtnoci i intencji

zachowañ (ang. behavioural preparedness).

Osi¹gniêcie danego poziomu efektów zale¿y od

czasu trwania edukacji (interwencji). Przy pro-

gramach krótkotrwa³ych (kilka tygodni) mo¿na

uzyskaæ przejciow¹ poprawê samopoczucia

psychicznego. Interwencja kilkumiesiêczna pro-

wadzi zwykle do osi¹gniêcia drugiego poziomu

efektów. Znacz¹cych i wzglêdnie trwa³ych, ko-

rzystnych zmian w zachowaniach zdrowotnych

i spo³ecznych mo¿na spodziewaæ siê, gdy inter-

wencja trwa wiele lat.

Kszta³towanie umiejêtnoci ¿yciowych jest

podstaw¹ wielu szkolnych programów profi-

laktyki m.in.: u¿ywania substancji psychoak-

tywnych, HIV/AIDS, przemocy, samobójstw,

wypadków. Istniej¹ jednak wyrane ró¿nice

miêdzy tymi programami, a ca³ociowym po-

dejciem ukierunkowanym na rozwijanie umie-

jêtnoci ¿yciowych w szkole (tab. 1).

* Pimiennictwo i dokumenty WHO dostêpne u

autorki

1

Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z

dnia 21 maja 2001 r. w sprawie podstawy progra-

mowej wychowania przedszkolnego, kszta³cenia

ogólnego w poszczególnych typach szkó³ oraz

kszta³cenia w profilach w liceach profilowanych

(Dz. U. 2001, nr 61, poz. 625).

2

Nale¿y ¿ywiæ nadziejê, ¿e modyfikowane obec-

nie podstawy programowe stworz¹ równie¿ takie

mo¿liwoci.

3

Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i

Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniaj¹ce roz-

porz¹dzenie w sprawie ramowych statutów pu-

blicznego przedszkola oraz publicznych szkó³ (Dz.

U. 2002 nr 10, poz. 96).

Tabela 1. Ró¿nice w podejciu w programach profilaktycznych i szkolnej edukacji ukierunkowanej

na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych

Programy profilaktyczne

Edukacja ukierunkowana na

rozwijanie umiej

êtnoci ¿yciowych

Czy w Polsce jest mo¿liwe w³¹czenie edu-

kacji w zakresie umiejêtnoci ¿yciowych do

zadañ szko³y i powi¹zanie jej z programa-

mi profilaktycznymi?

Wdra¿aniu w szko³ach w Polsce opisanego

wy¿ej podejcia sprzyjaj¹ nastêpuj¹ce fakty:

Realizacja w wielu szko³ach programów

profilaktycznych, ukierunkowanych na zapo-

bieganie u¿ywaniu substancji psychoaktyw-

nych. Jednym z podstawowych za³o¿eñ kon-

cepcji tych programów jest kszta³towanie nie-

których umiejêtnoci osobistych i spo³ecz-

nych, w tym szczególnie odmawiania i radze-

nia sobie z presj¹ innych. Poszerzenie zakre-

su tych umiejêtnoci mog³oby stworzyæ

Rodzaj

umiej

Koncentracja na umiej

êtnoci

Uwzgl

êdnienie wielu umiejêtnoci,

w zale

êtnoci

opierania si

ê presji i odmawiania

¿noci od wieku i potrzeb

uczniów

Kontekst

Koncentracja na zapobieganiu

poszczególnym zachowaniom

problemowym (odr

·

Szeroki kontekst:

wspieranie zada

ñ rozwojowych

– i zaspokajanie potrzeb m³odzie¿y

– u³atwianie radzenia sobie

z trudno

êbne programy)

ciami

– zapobieganie zachowaniom

problemowym

·

¹zanie z programem dydaktyczno-

wychowawczym szko

Powi

³y

Adresaci

Wybrane grupy wieku – o

najwi

êkszym ryzyku rozwoju

zachowañ problemowych

Ca

³a populacja

Wykonawcy

Specjali

ci z zewn¹trz lub

przeszkoleni nauczyciele

Nauczyciele ró¿nych przedmiotów

Czas trwania

interwencji

i jej powta-

rzalno

Krótkie okresy realizacji

programu, zwykle bez konty-

nuacji w dalszych latach

D³ugotrwa³e oddzia³ywania na

Kolejnych etapach edukacji

– programy „spiralne”

Kolejnych etapach edukacji

æ

3

MAJ 2002 Remedium

930097851.091.png

930097851.092.png

930097851.093.png

930097851.094.png

930097851.095.png

930097851.096.png

930097851.097.png

930097851.098.png

930097851.099.png

930097851.101.png

930097851.102.png

930097851.103.png

930097851.104.png

930097851.105.png

930097851.106.png

930097851.107.png

930097851.108.png

930097851.109.png

930097851.110.png

930097851.112.png

930097851.113.png

930097851.114.png

930097851.115.png

930097851.116.png

930097851.117.png

930097851.118.png

930097851.119.png

930097851.120.png

930097851.121.png

930097851.123.png

930097851.124.png

930097851.125.png

930097851.126.png

930097851.127.png

930097851.128.png

930097851.129.png

930097851.130.png

930097851.131.png

930097851.132.png

930097851.134.png

930097851.135.png

930097851.136.png

930097851.137.png

930097851.138.png

930097851.139.png

930097851.140.png

930097851.141.png

930097851.142.png

930097851.143.png

930097851.145.png

930097851.146.png

930097851.147.png

930097851.148.png

930097851.149.png

930097851.150.png

930097851.151.png

930097851.152.png

930097851.153.png

930097851.154.png

930097851.156.png

930097851.157.png

930097851.158.png

930097851.159.png

930097851.160.png

930097851.161.png

930097851.162.png

930097851.163.png

930097851.164.png

930097851.165.png

930097851.167.png

930097851.168.png

930097851.169.png

930097851.170.png

930097851.171.png

930097851.172.png

930097851.173.png

930097851.174.png

930097851.175.png

930097851.176.png

930097851.178.png

930097851.179.png

930097851.180.png

930097851.181.png

930097851.182.png

930097851.183.png

930097851.184.png

930097851.185.png

930097851.186.png

930097851.187.png

930097851.189.png

930097851.190.png

930097851.191.png

930097851.192.png

930097851.193.png

930097851.194.png

930097851.195.png

930097851.196.png

930097851.197.png

930097851.198.png

930097851.200.png

930097851.201.png

930097851.202.png

930097851.203.png

930097851.204.png

930097851.205.png

930097851.206.png

930097851.207.png

930097851.208.png

930097851.209.png

930097851.211.png

930097851.212.png

930097851.213.png

930097851.214.png

930097851.215.png

930097851.216.png

930097851.217.png

930097851.218.png

930097851.219.png

930097851.220.png

930097851.222.png

930097851.223.png

930097851.224.png

930097851.225.png

930097851.226.png

930097851.227.png

930097851.228.png

930097851.229.png

930097851.230.png

930097851.231.png

930097851.233.png

930097851.234.png

930097851.235.png

930097851.236.png

930097851.237.png

930097851.238.png

930097851.239.png

930097851.240.png

930097851.241.png

930097851.242.png

930097851.244.png

930097851.245.png

930097851.246.png

930097851.247.png

930097851.248.png

930097851.249.png

930097851.250.png

930097851.251.png

930097851.252.png

930097851.253.png

930097851.255.png

930097851.256.png

930097851.257.png

930097851.258.png

930097851.259.png

930097851.260.png

930097851.261.png

930097851.262.png

930097851.263.png

930097851.264.png

930097851.266.png

930097851.267.png

930097851.268.png

930097851.269.png

930097851.270.png

930097851.271.png

930097851.272.png

930097851.273.png

930097851.274.png

930097851.275.png

930097851.277.png

930097851.278.png

930097851.279.png

930097851.280.png

930097851.281.png

930097851.282.png

930097851.283.png

930097851.284.png

930097851.285.png

930097851.286.png

930097851.288.png

930097851.289.png

930097851.290.png

930097851.291.png

930097851.292.png

930097851.293.png

930097851.294.png

930097851.295.png

930097851.296.png

930097851.297.png

930097851.299.png

930097851.300.png

930097851.301.png

930097851.302.png

930097851.303.png

930097851.304.png

930097851.305.png

930097851.306.png

930097851.307.png

930097851.308.png

930097851.310.png

930097851.311.png

930097851.312.png

930097851.313.png

930097851.314.png

930097851.315.png

930097851.316.png

930097851.317.png

930097851.318.png

930097851.319.png

930097851.321.png

930097851.322.png

930097851.323.png

930097851.324.png

930097851.325.png

930097851.326.png

930097851.327.png

930097851.328.png

930097851.329.png

930097851.330.png

930097851.332.png

930097851.333.png

930097851.334.png

930097851.335.png

930097851.336.png

930097851.337.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Gaś profilkaktyka uzależnień rozdział I NOTATKI.pdf (9917 KB)
Notatki Ryłkę Tuszewski powrót do źródeł rodział II.pdf (5798 KB)
Wojnarowska B - Kształtowanie umiejętności - NOTATKI.pdf (2259 KB)
NOtatki - Grzelak Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży.pdf (3170 KB)
NOTATKI Wojcieszek Alkohol a polska młodzież.pdf (1983 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin