R. Meynet, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (wprowadzenie).pdf

Roland Meynet

ANALIZA RETORYCZNA: NOWA METODA EGZEGEZY BIBLIJNEJ

Często zwracano się do mnie z prośbą bym przedstawił w cyklu godzinnych

wykładw, ,,analizę retorycznąÑ (lub ,,strukturalnąÑ 1 ). Na prośbę czasopisma

,,BrotriaÑ dokonałem w końcu krtkiej jej prezentacji 2 . Niniejsza pozycja,

podejmująca w oglnych zarysach temat napisanego w języku portugalskim artykułu,

została wzbogacona o uwagi i sugestie kilku czytelnikw, ktrym pragnę gorąco

podziękować.

Podtytuł wspomnianego artykułu jest zarazem całkowicie słuszny i zupełnie

niewłaściwy 3 . Jest słuszny, ponieważ Î jak dotąd Î metoda ta została zastosowana w

sposb systematyczny tylko w odniesieniu do względnie małej liczby tekstw 4 , częściej

podczas badania krtkich tekstw, takich jak Psalmy, a w znacznie mniejszym stopniu

w odniesieniu do całych ksiąg 5 . Jest to metoda nowa rwnież dlatego, że dopiero od

niedawna cieszy się zainteresowaniem: jednak coraz liczniejsza grupa egzegetw

interesuje się kompozycją, studiowanych przez siebie tekstw. Należy dodać, iż metoda

ta tkwi jeszcze ,,w powijakachÑ, jakże niewielu autorw posługuje się nią, z

prawdziwym znawstwem. Nieprawdziwe jednak byłoby stwierdzenie, że analiza

retoryczna jest całkiem nowa, bowiem jej początki sięgają połowy XVIII wieku i

wydanych wtedy De sacra poesi Hebraeorum autorstwa R. Lowtha (1753), a już na

pewno początkw XIX wieku, kiedy to ukazały się prace J. Jebba i, przede wszystkim

T. Boysa: dwch wielkich, choć nieznanych ogromnej większości egzegetw,

autorw 6 .

W odniesieniu do podtytułu konieczne wydaje się następne uściślenie. Czy analiza

retoryczna jest rzeczywiście metodą egzegetyczną? Byłoby chyba dokładniejsze

stwierdzenie, iż jest ona jednym z licznych etapw egzegetycznego badania Î obok

1 Nazwę áanaliza retorycznaÑ stosowali w odniesieniu do tej metody niektrzy posługujący się nią

autorzy, a pośrd nich: J. R ADARMEKERS , w Au fil de lÓvangile selon Saint Mathieu , Heverlee-

Louvain 1972, i La Bonne Nouvelle de Jsus selon Saint Marc , Bruxelles 1974; wraz z P. B OSSUYT ,

Jsus, Parole de la grce selon saint Luc , Bruxelles 1981; patrz także M. G IRARD , Les Psaumes,

analyse structurelle et interprtation , vol. 1, Montral-Paris 1984.

2 A Anlise retrica. Um novo mtodo para compreender a Bblia , ,,BrotriaÑ 137 (1993) s. 391-

408; następnie, w języku włoskim: Un nuovo metodo per comprendere la Bibbia: lÓanalisi retorica ,

áLa Civilt CattolicaÑ III (1994), s. 121-134; i w wersji francuskiej: LÓanalyse rhtorique, une

nouvelle mthode pour comprendre la Bible , NRTh 116 (1994) s. 641-657. W celu zapoznania się z

krtką prezentacją egzegezy tradycyjnej i analizy retorycznej, patrz R. M EYNET , Lire la Bible ,

áDominosÑ nr 92, Flammarion, Paris 1996.

3 Taki jest rwnież tytuł francuskiego wydania książki, ktrą poświęciłem tej metodzie: LÓAnalyse

rhtorique. Une nouvelle mthode pour comprendre la Bible: textes fondateurs et expos

systmatique , Cerf, Paris 1989; tłum. na jęz. włoski: LÓanalisi retorica , Queriniana, Brescia 1992.

4 Patrz bibliografia A. D I M ARCO , Il chiasmo nelle Bibbia, contributi di stilistica strutturale ,

Marietti, Turin 1980, a także R. M EYNET , LÓanalyse rhtorique op. cit., s. 333-343.

5 Należy w szczeglności wymienić A. V ANHOYE , La structure littraire de lÓptre aux Hbreux ,

Descle de Brouver, Paris 1963 (1973 2 ); R. M EYNET , LÓvangile selon saint Luc, analyse rhtorique ,

2 vol. Cerf, Paris 1988 (tłum. włoskie: Il vangelo secondo Luca, Retorica biblica , Edizioni Dehoniane,

Roma 1994); P. B OVATI , R. M EYNET , Le Livre du prophte Amos, Analyse rhtorique 2, Cerf, Paris

1994 (wersja w jęz. włoskim: II libro del profeta Amos, Retorica biblica 2, Edizioni Dehoniane, Roma

1995).

6 Cała pierwsza połowa LÓAnalyse rhtorique poświęcona jest historii powstania metody i jej

rozwoju (wraz z obszernymi cytatami pochodzącymi z prac głwnych autorw (s. 25-173).

krytyki tekstowej, wywiadw leksykograficznych, analizy gramatycznej i syntak-

tycznej, opracowania historii tekstu, określania gatunkw literackich oraz innych prac

badawczych. Takie podejście w jakiś sposb ,,relatywizujeÑ jej zasięg, ale z drugiej

strony, przyznaje jej większe znaczenie. Analiza retoryczna nie byłaby wtedy jedną z

metod, ktrą można by zastosować lub pominąć, lecz niezbędnym etapem egzege-

tycznego badania. Jeśli ktoś nie chce wypowiadać się na ten temat, może zawsze

powiedzieć, że idzie o ,,sposb podejściaÑ do tekstw biblijnych.

Tak jak wszystkie inne egzegetyczne ,,sposoby podejściaÑ, analiza retoryczna stawia

sobie za cel zrozumienie tekstu. Stosujący ją badacz kieruje się przekonaniem, iż aby

osiągnąć ten cel, rzeczą, ważną a wręcz niezbędną jest ukazanie kompozycji tekstu i

ustalenie najpierw jego granic Î podobnie jak robi to lingwista starający się określić

granice zdań analizowanego przez siebie tekstu. Tak naprawdę, z wyjątkiem Psalmw,

teksty biblijne nie zostały w żaden sposb od siebie oddzielone, czy to za pomocą,

tytułw, czy przy użyciu typografii (jak przykładowo rozpoczynanie od nowej linii w

celu zaznaczenia poszczeglnych ustępw). Nie jest to nowe zagadnienie: wszyscy

egzegeci napotykają, tę samą, trudność w określaniu początku i końca jednostki

literackiej. Dwie niekwestionowane granice księgi biblijnej to jej początek i koniec, a

trzeba przecież dokonywać podziału wewnątrz księgi. Najczęściej dokonuje się go w

sposb czysto empiryczny. Niepodzielnie panująca od stu lat historyczno-krytyczna

egzegeza nauczyła nas rozpatrywać jedynie małe jednostki, niewielkie ,,formyÑ

literackie (opis cudu, apoftegmat, przypowieść...). Dzięki niej przyzwyczajeni jesteśmy

do czytania tych małych jednostek oddzielnie; Ewangelie (a także Księgi Prorokw) są

w jej ujęciu jedynie zbiorami małych, rżnorodnych jednostek tekstowych, ktre

krążyły w pierwotnych wsplnotach, a ktre jakiś ,,redaktorÑ (lub ,,kolekcjonerÑ!)

zdecydował się pewnego dnia zebrać w jedną, całość, nie troszcząc się o ich właściwy

układ. Natomiast z punktu widzenia analizy retorycznej (nawet jeżeli możemy, patrząc

w sposb racjonalny, wyobrazić sobie, że na początku krtkie opisy mogły krążyć

oddzielnie) Ewangeliści są prawdziwymi autorami, ktrzy ułożyli swoje teksty w

wyszukane kompozycje. Zgodnie z analizą retoryczną kompozycje te nie przestrzegają

zasad grecko-łacińskiej retoryki, lecz podlegają swoistym prawom retoryki hebrajskiej,

ktrej autorzy Nowego Testamentu są bezpośrednimi spadkobiercami 7 .

Dosyć jednakże zasad i uoglnień! Przedstawione kolejno przykłady będą, mwić

same za siebie. Zacznę od początku, to znaczy od najmniejszej jednostki:

dwuczłonowego segmentu lub inaczej dystychu:

ROLAND MEYNET

Bo nie

mojemu

łukowi

ZAUFAŁEM

ani

miecz

NIE OCALIŁ MNIE

(Ps 44, 7)

Fakt, iż to samo zostaje wyrażone dwukrotnie, na dwa rżne sposoby, ,,skupia uwagę

na znaczeniu, ktre istnieć może tylko Æmiędzy wierszamiÇ. Czytając te słowa,

zwracamy się w kierunku treści rżniącej się od swych konkretnych wyobrażeń, ale

niedającej się od nich oddzielićÑ 8 . Czytający może zapoznać się z całym Psalmem 44 i

przekonać, że liczą 28 dystychw, (lub inaczej dwuczłonowych segmentw) wiersz

zachowuje od początku do końca spjność. To, co za R. Lowthem zostaje nazwane

7 Patrz R. M EYNET , Prsupposs de lÓanalyse rhtorique avec une application Mc 10, 13-52 , [w:]

Exgse et Hermneutique. Comment lire la Bible? , C. C OULOT d. LeDiv 158, Cerf, Paris 1994, s.

69-111.

8 P. B EAUCHAMP , wstęp do LÓAnalyse rhtorique , s. 11-12.

ANALIZA RETORYCZNA 3

,,rwnoległością [paralelizmem] członwÑ, jest zasadniczą cechą całej poezji

hebrajskiej; na większą skalę binarność cechuje całą literaturę biblijną. To samo zostaje

wyrażone dwukrotnie, bowiem prawdy nie można zawrzeć w jednym tylko stwier-

dzeniu, ale daje się ona odczytać bądź poprzez wzajemne oddziaływanie uzupełnia-

jących się stwierdzeń, bądź poprzez zderzenie dwch przeciwieństw.

Jest tak w jednym spośrd wielu, krtkim i poniżej przytoczonym tekście o budowie

rwnoległej:

Łk 11, 31-32

31 Krlowa

z Południa

podniesie się

na sądzie

wraz z ludźmi

tego pokolenia

Î i osądzi ich,

: ponieważ ona przybyła z krańcw ziemi

SŁUCHAĆ

MĄDROŚCI

Salomona,

= a oto tu jest coś więcej niż

Salomon.

32 Ludzie

z Niniwy

powstaną

na sądzie

wraz z

tym pokoleniem

Î i osądzą je,

: ponieważ

ONI SIĘ NAWRìCILI dzięki

NAWOŁYWANIU

Jonasza,

= a oto tu jest coś więcej niż

Jonasz.

Druga część tego krtkiego tekstu (Łk 11, 31-32) mogłaby uchodzi za zwykle

powtrzenie części pierwszej, za przesadny, jeśli nie zbyteczny, ádubletÑ. A jednak do

funkcji polegającej na usilnym naleganiu, ktrej nie sposb zanegować (powtrzenie

jest podstawową figurą retoryczną!), dochodzi, w tym przypadku, wieloraka funkcja

uzupełniająca: dwojaka komplementarność, płci Î pomiędzy kobietą (ákrlowaÑ) a

ámężczyznamiÑ [áludzie Ñ * ] Î i geograficzna Î pomiędzy áPołudniemÑ a Płnocą,

(áNiniwaÑ) Î wskazuje w ten sposb na ogł (wszyscy poganie osądzą to pokolenie);

jest to także i przede wszystkim potrzebne, chronologiczne uzupełnianie się (komple-

mentarność) pomiędzy ,,słuchaćÑ i ánawrcić sięÑ, jak rwnież komplementarność

pomiędzy ,,mądrościąÑ krla (áSalomonÑ) a nawoływaniem áprorokaÑ (,,JonaszÑ) (w

ten sposb zostaje powiedziane, że Jezus jest jednocześnie krlem i prorokiem),

wreszcie komplementarność między kierunkiem dośrodkowym (krlowa z Południa

,,przybyła z krańcw ziemiÑ do Izraela) a kierunkiem odśrodkowym (Jonasz udaje się z

Izraela do Niniwy). Na podstawie tego przykładu widać w sposb namacalny, że kiedy

dwie jednostki literackie wydają, się do siebie całkiem podobne, nie należy zapomina

o odnotowaniu rżnic, ponieważ są one, chyba w jeszcze większym stopniu niż podo-

bieństwa między nimi, nośnikami znaczeń.

Kolejny fragment należy do tej samej kategorii, ale będzie przykładem doskonalej

* W miejscach, w ktrych polski przekład nie odpowiada wersji tłumaczenia przyjętej przez Autora

książki, polskie odpowiedniki zostały zamieszczone w klamrach (przyp. tłum.).

formy koncentrycznej (Łk 14, 7-14):

ROLAND MEYNET

7 Opowiedział zaproszonym przypowieść,

gdy zauważył, jak sobie wybierali

PIERWSZE MIEJSCA ,

mwiąc do nich:

+ 8 ,,G DY JESTEŚ ZAPROSZONY

przez kogoś na wesele,

Î nie

zajmuj

PIERWSZEGO MIEJSCA ,

. by czasem ktoś znakomitszy od ciebie nie był zaproszony przez niego

. 9 i by nie przyszedł ten, kto zaprosił ciebie i jego, i nie

powiedział ci:

: ÆUstąp temu miejscaÇ

= Wwczas musiałbyś ze

WSTYDEM

= zająć

OSTATNIE MIEJSCE .

10 Lecz

+ GDY BĘDZIESZ ZAPROSZONY ,

Î idź,

usiądź na

OSTATNIM MIEJSCU .

. by gdy

przyjdzie ten, kto zaprosił ciebie i

powiedział ci:

: ÆPrzyjacielu, przesiądź się

WYŻEJ Ç

= Wwczas spotka cię

ZASZCZYT

= wobec wszystkich wspłbiesiadnikw.

11 Każdy bowiem,

KTO SIĘ WYWYŻSZA ,

BĘDZIE PONIŻONY ,

KTO SIĘ PONIŻA ,

BĘDZIE WYWYŻSZONY Ñ.

Przedstawienie w układzie kompozycyjnym tego fragmentu tekstu ukazuje wszystkie

punkty, w ktrych werset 10 jest rwnoległy do wersetw 8-9 oraz im przeciwstawny,

wprowadzając jednakże warianty konieczne w celu uniknięcia zbyt automatycznego

paralelizmu. Zauważmy w wersecie 10 opozycję ,,upaśćÑ Î ,,wznieść sięÑ [,,usiąśćÑ Î

,,przesiąść się wyżejÑ], jak rwnież wariant ,,wyżejÑ (a nie, jak można by oczekiwać,

na ,,pierwszym miejscuÑ), ktre przygotowują opozycję ,,wywyższonyÑ Î ,,poniżonyÑ

w wersecie 11.

W prawie wszystkich wspłczesnych wydaniach Biblii tak właśnie zostają

zaznaczone granice tego fragmentu tekstu. I rzeczywiście, z punktu widzenia czytelnika

na Zachodzie, będącego spadkobiercą tradycji grecko-rzymskiej, rzeczą, naturalną jest,

że przypowieść kończy się nauką, podobnie jak to często bywa w bajkach Ezopa czy

La FontaineÓa. Werset 11 doskonale spełnia taką funkcję.

Jednakże nie w taki sposb zbudowane są teksty biblijne. Tak naprawdę przemowa

Jezusa nie jest zakończona. Zakończenie jej na wersecie 11 rwnoznaczne jest z

usunięciem kolejnego segmentu jej drugiego członu:

,,Jeżeli Pan domu nie zbuduje,

na prżno się trudzą jego budowniczyÑ (Ps 127, 1)

ANALIZA RETORYCZNA 5

Dla każdego jasną rzeczą, jest, że to nie koniec wypowiedzi. W istocie, w wersetach

7-10 Jezus zwrcił się najpierw do osb zaproszonych, a teraz w wersetach 12-14

zwraca się do osoby ,,zapraszającejÑ.

12 Do tego zaś, ktry go zaprosił, rzekł:

+ ,,G DY WYDAJESZ

obiad albo wieczerzę ,

Î nie zapraszaj

SWYCH PRZYJACIìŁ

ANI BRACI ,

ANI KREWNYCH ,

ANI ZAMOŻNYCH SĄSIADìW ,

. aby cię i oni

nawzajem nie zaprosili.

= i miałbyś odpłatę.

13 Lecz

+ GDY WYDAJESZ

przyjęcie ,

Î zaproś

UBOGICH ,

UŁOMNYCH ,

CHROMYCH

I NIEWIDOMYCH .

. 14 A będziesz szczęśliwy,

. ponieważ nie mają z czego tobie

odpłacić ;

= odpłatę bowiem otrzymasz

przy zmartwychwstaniu sprawiedliwychÑ.

Tutaj także uderzający jest paralelizm dwch urywkw (12b-e i 13b-e). Czterem

wyrazom oznaczającym tych, ktrych nie należy zapraszać, odpowiadają, cztery

wyrazy określające tych, ktrych trzeba zaprosić. Należy zauważyć jako ważny

wariant, dodanie na końcu ,,przy zmartwychwstaniu sprawiedliwychÑ.

Przypowieść ma więc dwojaki aspekt: w sposb uzupełniający zwraca się do

wszystkich, zarwno do tego, ktry zaprosił, jak i do tych, ktrzy zostali zaproszeni.

Natomiast werset 11: ,,kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie

wywyższonyÑ, nie jest tylko zakończeniem pierwszej połowy przypowieści, lecz

rwnież, w pewnym sensie, wprowadzeniem do drugiej połowy. Podczas gdy obie

połowy przypowieści mają budowę rwnoległą, całość zbudowana jest w sposb

koncentryczny. ,,NaukaÑ, lub inaczej przysłowie streszczające całość, nie znajduje się

na końcu, jako wniosek, lecz w środku, jako punkt centralny, niczym klucz sklepienia.

O ile mi wiadomo, jedynie w tłumaczeniu Nowego Testamentu na wspłczesny język

hebrajski 9 nie rozdzielono tego, co Łukasz połączył: cały fragment z Łk 14, 7-14 został

zatytułowany: ,,Nauka etyczna dla zapraszającego i zaproszonych Ñ 10 .

Posłużmy się teraz przykładem tekstu, ktry jest zapewne najbardziej znany w całym

Nowym Testamencie, ktry wszyscy chrześcijanie znają na pamięć i najczęściej

odmawiają: ,,Ojcze naszÑ (według Mateusza). Powszechnie wiadomo, iż w modlitwie

tej zawarte jest siedem prśb; kiedy odmawiana jest ona na dwa chry, dzieli się ją, na

dwie nierwne części: pierwsza z nich zawiera trzy pierwsze prośby (ktre wyrażone

są, w drugiej osobie liczby pojedynczej), a druga zawiera cztery ostatnie (ktre dotyczą

,,nasÑ).

9 The Bible Society in Israel , Jerozolima 1976, 1991 2 .

10 Nawet odwracając kolejność wyrazw, zapewne po to, by przyciągnąć uwagę czytelnika.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: