GEOGRAFIA OSADNICTWA- EGZAMIN:
1.Ekumena i anekumena, zmiany zasięgu w czasie
EKUMENA - obszary na kuli ziemskiej stale zamieszkane i wykorzystywane gospodarczo przez człowieka.
Początkowo za ekumenę uważano tylko obszar znany ludności kręgu śródziemnomorskiego. Obszary nieznane uważane były błędnie za niezamieszkane i nazywano ją ANEKUMENĄ. Od wielu wieków, zwłaszcza od epoki wielkich odkryć geograficznych, a także wraz z postępem technicznym, ekumena powiększa się kosztem anekumeny. Obecnie stałe osiedla ludzkie występują między 54° szerokości geograficznej południowej a 78° szerokości geograficznej północnej.
ANEKUMENA - obszary na kuli ziemskiej niezamieszkane na stałe przez człowieka i nie wykorzystywany gospodarczo. Do anekumeny można zaliczyć: obszary pustynne, obszary polarne oraz najwyższe pasma górskie.
2. Desygnaty osiedla
Osiedle – musi mieć jakiś obszar
* SIEDLISKO – część zabudowana i zamieszkała osiedla
* ROZŁOGI – pola i lasy położone w pobliżu wsi lub we wsi
- musi być zamieszkałe
- musi pełnić jakieś funkcje
obszar, funkcje, ludność
3. Elementy morfologiczne
- okład sieci ulicznej (ulic)
a) regularny
- „kratka”
- rondo
- linia osadnicza
b) nieregularny (zamierzony lub przypadkowy
- wielkość i proporcje bloku urbanistycznego
- układ działek wewnątrz bloku
- stopień wypełnienia bloku zabudową
- szerokość ulic
4. Okresy morfologiczne na ziemiach polskich
I - pierwsze ślady osadnictwa w Polsce pochodzą z X wieku
II – wczesne średniowiecze (do XIII wieku)- nieregularna sieć uliczna, wsie placowe, ulicówki, wielodrożnice
III – średniowiecze (do końca XV wieku)-rzędownice i łańcuchówki, miasta handlowe
IV – okres feudalny (do końca XIII wieku)-folwarki, szeregówki, olęderskie
V – XIX i początek XX wieku
VI – lata międzywojenne-poniatówki
VII – okres powojenny
5. Wskaźniki charakteryzujące gęstość sieci osadniczej
- powierzchnia przypadająca na jedno miasto / wieś
- średnia powierzchnia miasta / wsi
- udział powierzchni zurbanizowanej
- odsetek ludności miejskiej / wiejskiej
- średnia odległość między miejscowościami (wyznaczanie dendrytów)
- rozkład wielkości miast według ludności = reguła wielkości i kolejności miast Zipfa
6. Zasięg urbanizacji starożytnej
Tereny objęte wpływami rzymskimi to Europa miejska
Na terenie Eurazji główne centra cywilizacji powstawały w dolinach wielkich rzek: egipska, sumeryjska, hinduska, szang. Cywilizacje te opierały się na uprawie ziemi.
· Starożytny Egipt
· Cywilizacja babilońska
· Cywilizacja Indusu
· Cywilizacja Szang
· Centrum kontynentu azjatyckiego
· Wybrzeże morza Egejskiego, Czarnego, Śródziemnego
7. Jakiego okresu dotyczy określenie „Europy miejskiej i bezmiejskiej”
Pojęcie Europy miejskiej i bezmiejskiej dotyczy okresu rzymskiego. Europa miejska należała do obszaru Imperium. Granicą zasięgu były rzeki Ren i Dunaj
8. Podstawowe elementy miasta greckiego i rzymskiego
MIASTO GRECKIE
Cywilizacja europejska wywodzi się od kultury helleńskiej (greków, którzy wyemigrowali ze swego państwa i osiedlili się wokół basenu Morza Śródziemnego, zakładając kolonie).
Miasta greckie oparte były na planie szachownicy ( która powtarzała się w różnych formach). Elementy miasta:
- AGORA – wielokrotność bloku urbanistycznego, która pełniła funkcje placu reprezentacyjnego, otoczona była zazwyczaj arkadami (przejścia osłonięte zadaszeniem). W pobliżu agory znajdowała się zazwyczaj świątynia bóstwa, ewentualnie teatr.
- GYMNASION – nieodłączny element każdego miasta – służył do treningów i organizowania zawodów sportowych
- szkoły ciała i „szkoły ducha”, które dały początek filozofii
- TEATR z amfiteatrem
- PORT ( w miastach nadmorskich)
- białe domy, z oknami skierowanymi do wewnątrz (na zewnątrz bardzo mało okien), wewnątrz domu dziedziniec z niewielkim ogrodem lub sadzawką, wszystkie pomieszczenia skupione do wewnątrz
- ulice wąskie
MIASTO RZYMSKIE
- KWARTAŁ – podstawowa jednostka – opanowany przez rzymian obszar- podzielony na cztery części dwiema ulicami – Decumanus i Cardo
- jednostka urbanistyczna = kolejne podziały kwartałów na 4 części
Stałe elementy miasta rzymskiego:
- na skrzyżowaniu Decumanus i Cardo asymetrycznie zakładano FORUM – plac, na którym wznoszono łuki triumfalne, zbierano na nim wojsko, z czasem też stał się miejscem reprezentacyjnym (wokół niego powstawały świątynie i teatry)
- TERMY – rzymskie łaźnie
9. Typy wsi wczesnego średniowiecza
ULICÓWKA
WIEŚ PLACOWA
OKOLNICA
OWALNICA
WIDLICA
WIELODROŻNICA
Głównie wsie małe, nieregularne o układzie pół blokowym (ewentualnie niwowym)
10. Wsie placowe
Są to wsie, które posiadają plac (nawsie):
- OWALNICA (wieś okrągła)– wieś w kształcie wrzeciona, składa się z 2 gęsto zabudowanych łukowatych ulic. Plac w kształcie wrzeciona. Zwykle regularna.
- OKOLNICA – Plac ma kształt owalny tak jak siedlisko wsi; zwykle jest to wieś o małych rozmiarach zabudową wokół placu lub stawu. Jedna droga wchodząca do wsi. Wieś o charakterze obronnym.
- WIEŚ TRÓJKĄTNA – wewnątrz najczęściej jakiś mały zbiornik wodny, wsie związane głównie z hodowlą, ewentualnie rolnictwem i rzemieślnictwem
- WIEŚ PLACOWA – posiada plac (zwykle w kształcie regularnym – prostokąt lub trójkąt). Kształt wsi oddaje kształt placu. Zabudowa zwykle regularna – układ pól w zależności od okresu. Nawsie często później zabudowane.
11.Schemat i funkcje grodów i podgrodzi średniowiecznych
GOROD (ros.)= miasto
GRÓD = funkcja obronna
Gród reprezentuje prymitywniejszą niż miasto formę osadnictwa. Pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza. Jego ważnym punktem jest kościół lub zamek. Najczęściej jest umocniony wokół palisadą i otoczony wodą w celu zapewnienia ochrony mieszkańcom i wyznaczenia jego granicy. Pełni przede wszystkim funkcję obronną i administracyjną i stanowił jej symbol. W krajobrazie dominował gród wyniesiony ponad płaska i zazwyczaj monotonną zabudowę.
PODGRODZIE – osada zamieszkana przez ludność rzemieślniczą, drużynę księcia, która miała swoją wydzieloną dzielnicę. Podgrodzie funkcjonuje jako „otoczenie” i „zaplecze” grodu – dostarcza żywność i obsługuje miasto. Może być położone tuż obok gronu, otaczać go, lub też gród może być zlokalizowany na obrzeżach podgrodzia. Jest morfologicznie zwarte.
Gród jest lepiej chroniony niż podgrodzie. Mieszkańcy podgrodzia służą grodowi, a ten ma obowiązek ich chronić w swoich murach w razie zagrożenia. Najbardziej znanym odkrytym grodem w Polsce jest Biskupin (pochodzi z VIII wieku p.n.e.)
12. Miastotwórcza rola grodu i podgrodzia
Gród jako wczesny typ miasta gospodarczo i demograficznie jeszcze w zasadzie niewiele różnił się od wsi. Dominowała tu ludność wykonująca czynności rolnicze, hodowlane, myśliwskie. Obok niej istniały jednak siedziby możniejszych przedstawicieli ówczesnego społeczeństwa, posiadających własna klientelę i organizację usług (np. karczmy). Gród był lepiej chroniony niż podgrodzie, zatem mieszkańcy podgrodzia służyli grodowi, a ten miał obowiązek ich chronić w swoich murach w razie zagrożenia
Część ufortyfikowana związana była bezpośrednio z aparatem władzy i stanowiła jej symbol. Była też zamieszkała przez ludność w jakiś sposób zależną od administracji plemiennej lub wczesnopaństwowej. Opodal części ufortyfikowanej – czasem wieloczłonowej – rozciągały się skupiska będące efektem rozwoju planowego i żywiołowego. Wzdłuż dróg prowadzących do grodu powstawały siedliska tych wszystkich, którzy byli zainteresowani utrzymaniem z nim kontaktów. Była to ludność społecznie niejednolita – rzemieślnicy, właściciele warsztatów, zajazdów i kramów oraz przedstawiciele starszyzny plemiennej.
Wymogi życia zbiorowego prowadziły do powstawania nieregularnych placów, miejsc niezabudowanych, gdzie w miarę potrzeby prowadzono wymianę lub odbywano wiece, skupiające spora liczbę mieszkańców przybyłych spoza miasta.
Miasto rozrastało się od wewnątrz.
13.Owalnica wczesnośredniowieczna, a średniowieczna
a) OWALNICA WCZESNOŚREDNIWIECZNA
- siedlisko składa się z bloków urbanistycznych ulokowanych dookoła placu, na którym znajduje się mały zbiornik wodny
- dwie gęsto zabudowane łukowate ulice
- plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany, na placu może też być usytuowany kościół
- wieś zwykle nieregularna
- układ pół blokowy, ewentualnie niwowy
b) OWALNICA ŚREDNIOWIECZNA
- zabudowa bardzo regularna i zwarta (wprowadzenie kolonizacji na prawie niemieckim)
- wprowadzenie uprawy trójpolowej – układ pół niwowy lub niwowo – pasmowy
- wieś większa – zwiększenie liczby ludności ja zamieszkującej
14. Ulicówka, a owalnica średniowieczna
Ulicówki i owalnie to wsie okresu średniowiecza, są to rzędownice (o szerokości siedliska 400-500 m i długości 500 – 2 000m), lokowane na terenach nizinnych i posiadają układ pół niwowy / niwowo- pasmowy (składający się z trzech części, z których każda jest obsiewana innym rodzajem zboża – odpowiednio I – jarym; II – ozimym, III – ugorowane; ponadto każda część jest podzielona między wszystkich kmieci).
a) ulicówka
- siedlisko składa się z dwóch zwartych bloków urbanistycznych po obu stronach drogi
- sołtys ma władze sądowniczą (pobiera przy tym opłaty sądowe), ma prawo posiadania we wsi warsztatu (do prowadzenia, którego wynajmuje ludzi), ma prawo do posiadania podwójnej działki na polu
- układ wsi jest układem zamknięty, gdzie każde gospodarstwo jest niepodzielne
- istnieje specjalny układ dróg, którymi kmiecie mogą wjeżdżać w rozłogi – są to zapłocia lub zagumnia
- wieś o charakterze rolniczym
b) owalnica
- zabudowa zwykle regularna i zwarta
15. Geneza wsi rzędownicowej, elementy siedliska, schemat siedliska
Rzędownice powstawały w XIII wieku, na terenach nizinnych, w dogodnych dla rozwoju osady miejscu – nad rzeką lub małym zbiornikiem wodnym. Najczęściej zakładano wsie na tzw. „surowym korzeniu”, a inicjatorem założenia osady był ZASADŹCA, który sprowadzał osadników na dane ziemie (głównie z terenów nie objętych wcześniejszymi najazdami tatarskimi – Saksonii, Brandenburgii etc.) dało to początek tzw. Osadnictwa niemieckiego na prawie średzkim (dla Śląska i Wielkopolski) lub chełmińskim (dla Pomorza).
Rzędownica w zależności od tego czy posiada plac – jest owalnicą lub ulicówką. Plac zwykle jest podłużny, bardzo często zabudowany i stoi na nim kościół. Wieś składa się z dwuszeregu działek. Układ pól jest niwowo- pasmowy (niwy są podzielone na pasma pomiędzy wszystkich kmieci). Zabudowa wsi bardzo regularna i zwarta. Za zabudowaniami jest mała droga – zagumnie, która służy do łatwiejszego dotarcia na pola.
16. Główne obszary występowania wsi rzędownicowych
OWALNICE zachowały się głównie na Pomorzu (tereny peryferyjne) i na Opolszczyźnie (np.. Księże Pole)
ULICÓWKI – Śląsk, Wielkopolska
17. Układ niwowy rozłogów
Niwa- taka część pola, która ma jednolity co do długości, kierunku i szerokości układ wąskich i długich parcel.
Własność parcel jest w obrębie niwy przemieszana- pola każdego gospodarza na wsi są rozdrobnione i rozrzucone w obrębie różnych niw
ten układ rozłogów jest charakterystyczny dla wsi:
a) średniowiecznych do końca XV wieku:
- RZĘDOWNIC / ulicówek i owalnic/
- FOLWARKÓW POSOŁTYSICH
b) okresu feudalnego do końca XIX wieku
- SZEREGÓWEK
- WSI JÓZEFIŃSKICH
Związany jest z uprawa trójpolową. Rozłogi podzielone są na trzy części, z których każda jest obsiewana innym rodzajem zboża – odpowiednio I – jarym; II – ozimym, III – ugorowane; ponadto każda część jest podzielona między wszystkich kmieci; i ograniczone drogami w celu łatwiejszego dojazdu. Charakteryzuje się trzyletnim płodozmianem, bardzo k...
rizmel