WSTĘP
„Ludzkość musi wypracować skuteczną
na wszystkie konflikty metodę,
w której odrzuca się zemstę, agresję, odwet.
Podstawą takiej metody jest miłość”
Martin Luther King
Coraz częściej spotykamy się z agresywnym zachowaniem w szkole, na ulicy, a także w środowisku prywatnym. Utrwalają się niewłaściwe wzorce zachowań, prowadzące do nieodwracalnych zmian w psychice dzieci. Do normalności należy przezywanie, wyśmiewanie, zastraszanie poniżanie, wrogie słownictwo.
Ofiary agresywnych zachowań muszą żyć obok sprawców, są na nich skazani. Często sami- nie uzyskując pomocy ze strony dorosłych - stają się agresorami. Szkoła, rodzice mogą przeciwdziałać przemocy lub też jej nie zauważać. Mimo, iż wielu psychologów, pedagogów zajmuje się problemem agresji, to tak naprawdę nie zawsze wiemy jak przeciwdziałać przemocy, jak ją wyeliminować z naszego życia.
Myślę, że świadome i konsekwentne przeciwdziałanie agresji i przemocy jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesności.
W pierwszym rozdziale swojej pracy przedstawiłam pojęcie agresji i przemocy, koncepcje zachowań agresywnych, przyczyny zachowań agresywnych u dzieci w młodszym wieku szkolnym, formy agresji oraz sposoby jej przezwyciężania w świetle literatury.
Drugi rozdział dotyczy metodologii badań własnych nad formami agresji u dzieci w klasach I-III. Pracę kończę podsumowaniem oraz wnioskami z badań.
ROZDZIAŁ I
ANALIZA LITERATURY PRZEDMIOTU
1.1 POJĘCIE AGRESJI I PRZEMOCY.
Coraz częściej słyszy się, pisze o aktach przemocy i agresji wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Jest to zachowanie, na które zwraca się coraz większą uwagę. Przyczyną jest coraz większa skala występowania tego zjawiska. Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, szkołach, na ulicy.
Termin „agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo „agressor”- rozbójnik.[1]
Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie.
A. Frączek uważa, żę przez agresję należy rozumieć zachowanie zorientowane na zadanie krzywdy innym osobom. Jest to zachowanie dostarczające szkodliwego bodźca innemu organizmowi.[2] Natomiast D. Wójcik określa to jako „zachowanie człowieka mające na celu wyrządzenie szkody innej osobie lub instytucji”.[3]
Agresja definiowana jest jako wszelkie działanie (słowne i fizyczne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej- rzeczywistej bądź symbolicznej- jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresje słowną, oraz agresję bezpośrednią - skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie.[4]
Działanie, u którego podłoża leżą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie, które ma na celu wywoływać ból , strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Do natury aktu agresji należy jego umyślność.[5]
Reakcja polegająca na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm.[6]
Aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji
i chęci szkodzenia innym lub niszczenia. Zachowanie skierowane przeciwko określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku.[7]
Pojęcie agresji możemy znaleźć również w Encyklopedii Pedagogicznej.
„Zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody . Mogą jednak wystąpić różnice w interpretacji samej szkody, może też ona być odległa w czasie. Trudność w definiowaniu agresji polega na tym, czy przez agresję będziemy rozumieli tylko takie zachowanie, w którym wyrządzanie szkody (krzywdy, bólu, sytuacji materialnej i in.) leży w intencji zachowującego się . Jedni przyjmują konieczność występowania takiej sytuacji, inni nie. U małych dzieci rzadko bywa intencja powodowania szkody czy niszczenia, jakkolwiek już w wieku przedszkolnym zdają sobie one sprawę z takich właśnie skutków swoich zachowań.
Od agresji ujmowanej behawioralnie (jako zachowanie), odróżniamy agresywność, rozumianą jako względnie trwała gotowość do reagowania agresją (cecha osobowości)”[8]
Agresja , w psychologii określenie skłonności do zachowań agresywnych, ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprawacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej, intoksykacji, presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet błędów dietetycznych. Często występuje w sytuacji grupowej jako działanie naśladowcze, będące wyrazem dostosowania się do wymagań obowiązujących np. w grupie rówieśniczej. Agresja może być skierowana na zewnątrz lub wewnątrz- autuagresja.
Często zamiennie z pojęciem agresji używane jest pojęcie przemocy. W książce „Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich” pod red. K. Ostrowskiej i J. Tatarowicza podane są różne definicje przemocy. Pozwolę sobie przytoczyć.
Przemoc definiowana zgodnie z wykładnią prawa karnego, obejmuje takie zjawiska jak: wykorzystywanie seksualne, kradzież, wandalizm, naruszenie prawa publicznego i prywatnego. Jest to zachowanie , który godzi w interes indywidualny lub społeczny innych ludzi. Musi on być uznany przez instytucje kontroli społecznej np. policję.
W psychologii społecznej przemoc ujęta jest, jako zachowanie, którego przyczyn upatruje się w trudnościach z przepracowywaniem się i rozwiązywaniem indywidualnych konfliktów i problemów. Przemoc może przejawiać się w formie instrumentalnej (planowane, celowe i świadome stosowanie przemocy) lub ekspresyjnej ( epizodyczne i sytuacyjne stosowanie przemocy).
Stosunki społeczne, patologiczne formy życia społecznego sprzyjają aktom przemocy. Mogą być przyczyną stosowania przemocy.
W naukach społecznych przemoc postrzegana jest jako interakcja między jednostką a grupą społeczną. W centrum uwagi stają interaktywne i sytuacyjne procesy występujące w zachowaniach agresywnych, jak również potrzeby i skutki różnorodnych tego typu zachowań.
W niektórych badaniach stosuje się definicję stosowaną przez samego sprawcę czynu. Sprawcy mają skłonność do definiowania w tych kategoriach wyłącznie przemocy fizycznej takiej jak kopanie, bicie, obrażenia cielesne. Wszystkie inne , lżejsze formy przemocy np. zniewaga słowna nie mieszczą się w tej definicji.
Czasami pojęcie agresji w psychologii ma pozytywne aspekty np. przebojowość życiowa.[9]
Autorzy różnią się przede wszystkim poglądem na temat celowości działania agresywnego i przemocy. Słowo agresja i przemoc budzą zdecydowanie negatywne skojarzenia i emocje. Są to pojęcia, których nie można jednoznacznie zdefiniować. Tworzą szeroką skalę zachowań o charakterze destrukcyjno - aspołecznym, które są realizowane przez aktywność lub bierność jednostki.
Podsumowując wszelkie definicje agresja jest zachowaniem, działaniem człowieka, skierowanym przeciw komuś lub czemuś powodującym stratę, szkodę i cierpienie.
1.2 TEORIE POWSTAWANIA AGRESJI
W literaturze przedstawione są cztery koncepcje powstawania agresji. Według jednej z nich agresja jest instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje ją jako nabyty popęd, a czwarta uznaje zachowania agresywne jako nawyk wyuczony przez wzmacnianie.
Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna. Jest napędem do działania. Człowiek rodzi się z instynktem walki i jest on mu niezbędny do życia. Według w. McDougalla wiąże się z nim poczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie zachowań agresywnych. Jest to zjawisko pozytywne z biologicznego punktu widzenia, pobudza bowiem do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka. Działanie agresywne wywołane przez instynkt, nie zależy od świadomości zachowującego się w ten sposób człowieka.
P. Bovet, uznający również istnienie instynktu walki, uważa, że dokonać społecznie pozytywne zmiany w sposobach przejawiania się tego instynktu. Zachowania agresywne spotykają się z negatywną oceną społeczeństwa, dlatego człowiek szuka innych form manifestacji instynktu walki. Osiąga je przez przeobrażenia instynktu takie, jak socjalizacja, intelektualizacja, dewiacja, subiektywizacja, platonizacja, sublimacja.
Z. Freud również traktował agresję jako instynkt. Jego teorie ulegały jednak zmianom. Początkowo traktował ją jako jeden z objawów popędu seksualnego. W fazie oralnej objawem agresji jest gryzienie przedmiotów. W fazie analnej przejawia się w tendencji do narzucania innym swojej woli. Wówczas dziecko jest uparte i przejawia negatywizm. W dalszym rozwoju agresja ma powstawać w wyniku kompleksu Edypa lub Elektry. Przybiera wtedy formę rywalizacji z rodzicami tej samej płci co dziecko. W okresie tworzenia ogólnej koncepcji osobowości Freud uznał, że przyczyną agresji jest frustracja będąca efektem konfliktów.
W trzecim okresie swej twórczości Freud doszedł do wniosku, że zasadniczym składnikiem natury człowieka, który decyduje o jego zachowaniu , są dwa podstawowe instynkty- życia i śmierci. Agresja jest skutkiem sprzeczności między tymi instynktami. Instynkt śmierci, który jest źródłem samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt życia. W rezultacie destruktywne popędy skierowane początkowo na własną osobę przesuwają się na osoby i rzeczy będące w otoczeniu. Wszelkie konflikty międzyludzkie są nieuniknione. Jedynymi czynnikami przeciwdziałającymi przejawom instynktu agresji są strach przed karą i użyciem siły. Pod wpływem tych środków wychowawczych jednostka zaczyna stosować mechanizmy obronne, które nadają przejawom instynktu agresji formy nieszkodliwe, dozwolone społecznie, a nawet pozytywne. Uczucia wrogie mogą wyrażać się w zwalczaniu trudności, w działaniu twórczym lub poświęceniu dla powszechnego dobra.
K. Lorenz uważa, że agresja wiąże się z ewolucją. Stanowi narzędzie, czynnik ewolucji. Dzięki agresji zachodzi dobór naturalny, zwyciężają zwierzęta silniejsze. Dzięki niej tworzą się przyjaźnie, które pozwalają na wspólny atak lub obronę. Przyjaźń powoduje również zahamowanie działań agresywnych wobec osobników tego samego gatunku. W dzisiejszych czasach w większym stopniu wyraża się agresja patologiczna. Jest to wynik nienadążania ewolucji popędu agresji za przemianami w nauce, technice, kulturze, a pod jej wpływem całokształcie życia społecznego. Spiętrzona agresja zostaje wyładowana w postaci bezpośredniej walki między osobnikami, których nie wiążą większe przyjaźni lub zostaje przeniesiona na inny przedmiot. U ludzi formy zrytualizowanej agresji należą rywalizacja sportowa, rywalizacja w dziedzinie nauki itp. Człowiek może sam regulować swój popęd agresji, jeśli zrozumie mechanizm jego działania.
Koncepcja agresji jako instynktu jest wciąż przedmiotem badań. Badania wykazały, że agresywne zachowanie ma swoiste podłoże fizjologiczne, nie potwierdziły jednak tezy o istnieniu instynktu agresji, który jako czynnik endogenny pobudza organizm do działań agresywnych.
Inną koncepcją jest agresja jako reakcja na frustrację. J. Dollad, L. Dobb, N. E. Miller, O. H. Mowrer, R.R.Sears uważają, że frustracja powstaje wówczas, gdy w czasie realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na jakąś przeszkodę. Rezultatem frustracji będzie agresja. Agresja to zachowanie występujące w celu uszkodzenia lub zniszczenia przedmiotu osoby, na który zostaje ona skierowana. Zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. Zachowania celowe są rezultatem działania pobudki ( czynnik nadający kierunek zachowania), która warunkuje wystąpienie reakcji. Celem realizowanym przez każde zachowanie jest osiągnięcie określonego stanu rzeczy , zmniejszającego lub znoszącego siłę pobudki. W czasie realizacji celu mogą wystąpić pewne okoliczności, uniemożliwiające osiągnięcie go. Występuje sytuacja frustracyjna. Jej skutkiem jest powstanie napięcia emocjonalnego. Staje się ono pobudką do agresji. Zachowanie agresywne stanowi wyładowanie tego napięcia. Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek. Najczęściej skierowane są na osoby lub rzeczy , które są przyczyną frustracji. Bywa, że zachowania agresywne są przeniesione na całkiem inny przedmiot lub nawet na samego siebie.
Istnieje kilka koncepcji agresji jako nabytego popędu.
J. Dollard i N. Miller uważają, że gniew jest wyuczalnym popędem. Szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Wskazują, że agresja wystąpi wówczas, kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. Gniew wywołany przez frustrację pośredniczy w pewnych okolicznościach między frustracją a agresją.
A. Buss twierdzi, że jedynym aspektem działania agresywnego jest emocjonalna reakcja na gniew.
R.R. Sears uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku zderzenia się dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. W ten sposób powstaje popęd zależności i agresji.
Stanowisko, że agresja to nawyk napastowania reprezentuje A. Buss. Podkreśla, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą osobowość człowieka. Wymienia on cztery czynniki, determinujące siłę agresywności u danej jednostki.
Jednym z nich jest częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości. Uważa, że chronicznie agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew.
Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności człowieka jest stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania ( osiągnięcie nagród po użyciu siły fizycznej lub słownej np. sukces, dominacja).
Trzecim czynnikiem , od którego zależy siła agresywności jest facylitacja społeczna. Rówieśnicy, członkowie grup, rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego.
Ostatnim czynnikiem jest temperament.
1.3 PRZYCZYNY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM.
Okres wczesnoszkolny to czas, kiedy dziecko uczy się współdziałać w grupie rówieśniczej. Relacje między dziećmi stają się bardzo ważne. Dzieci odkrywają uroki współdziałania, uczą się dostosowania swoich potrzeb do wymagań innych, wspólnie rozwiązują konflikty między sobą. Uczą się rozpoznawać swoje emocje, rozpoznawać i rozumieć przeżycia innych. Potrafią słuchać, wyrażać swoje sympatie, dawać wsparcie. Tak dzieje się, gdy dojrzewaniu nie towarzyszyły stresy, frustracje i urazy. Często jednak niekorzystne doświadczenia dziecka blokują normalne relacje między rówieśnikami. Ujawnia się u dzieci agresja i przemoc.
Skąd bierze się agresja, jakie ą przyczyny jej powstawania? Przyczyn powstawania zachowań agresywnych jest wiele. Jedną z przyczyn pojawienia się agresji jest fakt, że nie możemy zaspokoić swoich pragnień i potrzeb. Sytuacja życiowa, uzdolnienia nie pozwalają na zrobienie tego wszystkiego, o czym marzy dziecko. Jeśli dziecko rzadko odnosi sukcesy, a naokoło wszyscy mówią,
że należy je osiągać. Reklamy na ulicy, w telewizji, prasie rozbudzają pragnienia. Brak pieniędzy nie pozwala na zdobycie tego co może dać szczęście. Brak umiejętności rozeznania własnych możliwości i prawdziwych potrzeb może być przyczyną negatywnych uczuć.
Młody człowiek, dziecko czasem buntuje się, odrzuca wiele wartości i autorytetów. W zamian nie otrzymują natychmiast przez siebie wartości pozytywnych. Może to spowodować, że ulegają wpływom subkultur, które wydają się mieć odpowiedzi na wszystkie pytania, ale jako sposób na życie proponują agresję i przemoc.
W życiu ludzi dorosłych dziecko może dostrzec wiele agresywnych zachowań. Poprzez obserwację uczy się pewnych zachowań.
Również programy telewizyjne, gry komputerowe przepełnione są obrazami agresji i przemocy. Dziecko to, co widzi przenosi na swoje zachowanie. Oglądanie przemocy i agresji wywołuje reakcje agresji u dzieci.
Pod wpływem programów telewizyjnych, filmów, artykułów prasowych, które nie ukazują w sposób jednoznaczny granic między dobrem a złem, tracimy wrażliwość i nie potrafimy skutecznie odróżniać dobra od zła.
Według ekspertów jedną z podstawowych przyczyn agresji jest nuda. Brak umiejętności spędzania wolnego czasu prowadzić może do zabijania nudy czynami agresywnymi. Często dzieci, które nie mają dobrych wzorców spędzania wolnego czasu, chodzą po ulicach i niszczą to co można jeszcze zniszczyć. Wybijają szyby, wyrąbują dziury w ścianach, malują po murach.
Według psychologów, pewne rodzaje indywidualnych doświadczeń mogą przyspieszyć rozwój zachowań agresywnych : wczesny kontakt z alkoholem i innymi substancjami zmieniającymi świadomość, przynależność do grup o charakterze antyspołecznym, przedstawianie scen przemocy w filmach i telewizji.
Agresja nie leży w naturze samego dziecka, lecz wypływa z zachowań środowiska wobec dzieci. W świetle tego możemy zauważyć jak fatalny wpływ na rozwój i zachowanie dzieci ma w środowisku rodzinnym kryzys rodziny, a w szczególności zaś kryzys ekonomiczny tych rodzin, kiedy to wielu rodzicom zatroskanym o materialny byt rodziny nie starcza czasu na zaspokojenie potrzeb psychicznych dzieci. Stres i agresywne zachowanie rodziców są przenoszone do dziecięcych zabaw i zachowań wobec rówieśników. Często rozmowy z rodzicami zastępowane są przez telewizor. Najczęściej stosowanym modelem wychowania jest model autorytatywny połączony z karami cielesnymi. W najgorszej sytuacji są dzieci wychowywane w rodzinach patologicznych. Dzieci z tych rodzin często reagują agresywnie, a w szkole starają się zaimponować swoją siłą i bezwzględnością wobec innych. Wiele z tych dzieci spotyka się z przemocą w domu. Zjawisko to ma olbrzymi wpływ na agresywność dzieci.[10]
W środowisku rówieśniczym, dzieci i młodzież wzmacniają swoje zachowania agresywne poprzez subkultury, które akceptują agresję jako wzór zachowania, pielęgnują kult siły, a nawet przemoc wobec rówieśników.
W środowisku szkolnym przymus bywa stosowany jako środek dyscyplinujący. Przyczyną może również przewaga funkcji dydaktycznej nad wychowawczą oraz przeciążenie programów.
Często sytuacja sprzyja wyzwoleniu agresji lub obecność przedmiotów kojarzonych z agresją np. noża. [11]
Na pewno agresję wywołują niepożądane wychowawczo postawy rodzicielskie typu odtrącenia, unikanie, brak konsekwencji oraz wadliwe metody i błędy wychowawcze, brak zainteresowania rodziców, brak zaspokojenia potrzeb materialnych i społecznych, a także brak rozmowy z matką, ojcem w sytuacji zaistnienia trudności.[12]
W szkole dzieci często uczą się wzajemnie zachowań agresywnych. Nauka takich zachowań polega przede wszystkim na obserwacji uczniów agresywnych, poznawaniu technik podobnych działań i czerpaniu satysfakcji z takiej wiedzy i umiejętności. Ważnym elementem takiej nauki jest uczestnictwo w grupach uprawiających agresję. Stwierdzono też, że rodzajem bolesnej nauki bywa także rola ofiary- dziecko bite przez dorosłych, rówieśników zachowuje się następnie agresywnie wobec, słabszych czy też wobec zwierząt.[13]
Często z przemocą łączy się rywalizacja, gdy wygrywaniu jakiejś konkurencji towarzyszy poniżanie przeciwników. Dzieci wyśmiewają, ośmieszają słabszych.
W książce „Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich” wymienione zostały następujące czynniki mające wpływ na zachowania agresywne:
-zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne i niedocenianie wartości egzystencjonalnych i sensotwórczych, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą przynoszącą wartości materialne., zyski finansowe, a jednocześnie ogranicza możliwości przeznaczenia wolnego czasu na wspólne działania z własnymi dziećmi. Coraz częściej obserwuje się efekt nieobecności jednego rodzica lub dwojga;
- pogarszanie się sytuacji ekonomiczno - społecznej coraz większej liczby rodzin skutkuje ograniczeniem możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, w tym potrzeby prestiżu, sukcesu i uznania;
- narastająca w społeczeństwie polskim frustracja z racji wysokich kosztów ponoszonych przez sporą część społeczeństwa na rzecz transformacji, powodująca wzrost emocjonalnej agresji w codziennych stosunkach międzyludzkich;
- akcentowanie relatywizmu etycznego jako potrzeby tworzenia zasad współżycia społecznego powoduje odrzucanie norm moralnych, przede wszystkim tych, które są niewygodne dla realizacji aktualnego celu. Strategia ta przyczynia się również do konstruowania obrazu świata, w którym inni ludzie mają wartość o tyle, o ile nie stoją na przeszkodzie maksymalizacji naszych zysków, osiągnięcia szczęścia, spokoju;
- stymulację wyobraźni obrazami agresywnymi w telewizji i na kasetach wideo, która z jednej strony może budzić poczucie lęku i podwyższać jego poziom oraz prowadzić do agresji obronnej, z drugiej stanowić wzór zachowań interpersonalnych;
- totalną krytykę autorytetów, niezależnie z której pochodzą strony. Zmagania dorosłych z wykreowaniem nowych autorytetów mają negatywny wpływ na dzieci i młodzież.
- powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania, rozwiązywania problemów, mediacji, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci. Ich agresja budzi agresję dziecięcą;
- dysproporcje między zaangażowaniem wielu osób i mediów na rzecz uświadamiania dzieci o przysługujących im prawach, a zwracaniem uwagi na odpowiedzialność, obowiązki, zadania. Kształtuje się mylny pogląd, że ma się prawa, a nie ma obowiązków i w efekcie powoduje to powstawanie mechanizmu uwalniania się od swoistej odpowiedzialności.[14]
Źródłem wszelkich agresywnych zachowań związanych z przemocą jest zapewne doznana uprzednio przemoc. Wywołuje ona w ofierze bardzo silny uraz. Uczucie bezsilności, towarzyszące takiej sytuacji, jest poważnym zagrożeniem poczucia własnej wartości. To może spowodować reakcję obronną u dziecka. Sposobem na odzyskanie zachwianego poczucia własnej wartości może stać się przyczyną przeniesienia się z pozycji ofiary na pozycję dręczyciela. Dziecko odbierając innych jako potencjalne zagrożenie stara się bronić. Atak na potencjalnego wroga daje poczucie bycia silnym.
Głównymi czynnikami, które powodują, że dziecko zaczyna używać przemocy, jest agresywne, że czerpie satysfakcję z bólu i poniżania innych są : środowisko rodzinne, środowiska rodzinnego, wpływ grupy rówieśniczej oraz czynniki genetyczne.
1.4 FORMY PRZEMOCY I ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH
Można wyróżnić różne formy agresji: bezpośrednia, ma ona postać agresji fizycznej, werbalnej lub ekspresyjnej oraz pośrednią, która ma postać najczęściej werbalną. Agresja poza jawną może też być ukryta. Odróżnia się również agresję spontaniczną od instrumentalnej, podejmowanej z premedytacją. Jeszcze inne podziały wyróżniają agresję skierowaną ku innym oraz ku sobie.[15]
Badania psychologiczne pozwoliły na wykrycie agresji frustracyjnej, naśladowczej oraz instrumentalnej. Badania fizjologiczne natomiast wykazały istnienie agresji patologicznej.
Agresja frustracyjna bywa konsekwencją blokady potrzeby afilacji, czyli związków uczuciowych spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi nakazami i zakazami pochodzącymi od dorosłych.
Agresja naśladowcza stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba się styka w swoim otoczeniu. Modelem może być zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, Mogą to być również filmy i książki.
Agresja instrumentalna , jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu. Jej przyczyną może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach.
Agresja patologiczna, której przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym. Można ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników.[16]
Agresja może objawiać się w formie czynnej lub biernej. Obie postacie agresji niosą w sobie jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka, który jego zdaniem zasługuje na atak. Czynną agresję łatwo zidentyfikować, ponieważ nie można jej ukryć i z reguły bywa głośna, widoczna. Jej zewnętrze oznaki to krzyki, oskarżenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, że czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie. Wyrasta często z braku poczucia bezpieczeństwa. Agresja czynna jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które uciekają się do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Oto kilka form agresji biernej: nieodzywanie się, naburmuszona mina, obrażanie się, spóźnianie się, nieprzyznawanie się do gniewu, ignorowanie rozmówcy, rozpuszczanie plotek, świadome „granie na nerwach” drugiej osobie, ale bez przekraczania granicy otwartego konfliktu. Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczanie jej zranienie bez ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku z tym odsłonięcie działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji może okazać się bardzo trudne.[17]
W.Szewczuk wyróżnia agresję bezpośrednią i agresję przemieszczoną. Agresja bezpośrednia skierowana jest na osoby będące powodem doznanej frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez osobnika. Mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca w domu, zachowuje się agresywnie wobec swoich słabszych kolegów, bijąc ich i dokuczając im w różny sposób. Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współżycie w grupie, szczególnie takiej jak klasa szkolna. Jej przedmiotem są osoby atakowane bez przyczyny. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenie o niesprawiedliwy traktowaniu, a nieraz również chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości. Przyczynia się to do konfliktów grupowych.[18]
U dzieci w klasach młodszych agresywne zachowanie często przyjmuje formę bójek, kłótni, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwości, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność może przyjąć formę różnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała. Przedmiotem agresji mogą być rówieśnicy, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce, nauczyciele. Agresywne zachowanie może przejawiać się przeszkadzaniem nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców. Bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz przedmioty martwe, przyjmując formę znęcania się nad zwierz etami, łamania kwiatów niszczenia lub uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną lub należącą do innych osób.[19]
Przemoc fizyczna może być skierowana na osoby lub rzeczy. Przemoc fizyczna wobec osoby jest to zamierzone , celowe zachowanie powodujące obrażenia cielesne ( popychanie, pobicia ). Zachowanie skierowane w sposób intencjonalny, szkodliwy na rzeczy, niszczenie przedmiotów, cudzej własności (np. kolegów, nauczycieli) to wandalizm. Często u dzieci w klasach I-III jest porysowanie, pochlapanie, celowe zniszczenie czyjejś pracy, cudzej rzeczy.
U dzieci może występować również przemoc psychiczna. Przejawia się ona obrażaniem, znieważaniem, kompromitowaniem ( agresja werbalna ). Bywa, że przemoc przejawia się szantażem, wymuszeniem konkretnych zachowań
u kolegów. Często są to groźby lub dyskryminacja.
1.5 SPOSOBY PRZEZWYCIĘŻANIA AGRESJI U DZIECI
...
jacek.rutkowski