ekstremalne zdarzenia meteorologiczne-hydrologiczne-geomorfoliczne.pdf
(
127 KB
)
Pobierz
LandformAnalysis,Vol.15:51–6
4
(2011)
Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne, hydrologiczne
i geomorfologiczne w Polsce
1
Extreme meteorological, hydrological and geomorphological events in Poland
Jacek A. Jania*, Zbigniew Zwoliński**
* Katedra Geomorfologii, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec,
jacek.jania@us.edu.pl
** Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27,
61-680 Poznań, zbzw@amu.edu.pl
Streszczenie:
W niniejszym opracowaniu omówiono charakterystyki ekstremalnych zjawisk geomorfologicznych dla du-
żych regionów morfogenetycznych Polski lub konkretnych przypadków studialnych, co wynika z różnego przebiegu i skut-
ków procesów geomorfologicznych w zależności od ich skali przestrzennej. Zatem prezentowany opis tych zjawisk jest zróż-
nicowany pod względem szczegółowości. Stąd nacisk położono na geomorfologiczne zjawiska ekstremalne, natomiast
ekstremalne zjawiska meteorologiczne i hydrologiczne przywołano skrótowo jedynie w tych przypadkach, kiedy wynikały z
nich zdarzenia geomorfologiczne. Główny okres analityczny obejmuje lata 1951–2000, ale często uwzględniano także spo-
strzeżenia wcześniejsze oraz z początku XXI w. Za ekstremalne zjawisko geomorfologiczne w polskich warunkach morfokli-
matycznych uznano każdy proces, który przez swoje duże natężenie albo czas trwania prowadzi do usuwania, przemieszcza-
nia (transportu) oraz depozycji dużych ilości substancji mineralnych. Procesy takie wywołują istotne zmiany w
ukształtowaniu terenu, czy to w postaci przekształceń istniejących form terenu lub powstania nowych form erozyjnych i de-
nudacyjnych, czy to w postaci form akumulacyjnych. Podano katalog ekstremalnych zjawisk geomorfologicznych (G-1 do
G-9). W wyniku analizy ekstremalnych zjawisk geomorfologicznych na obszarze Polski uzyskano rozpoznanie głównych ro-
dzajów tych zdarzeń w poszczególnych regionach oraz, w wielu przypadkach, ich natężenia. Generalnie ujmując zmienność
przestrzenną, można stwierdzić, że różnice w natężeniu i rodzajach ekstremów geomorfologicznych występują w malejącym
gradiencie południkowym z południa na północ, z najmniejszymi zagrożeniami w pasie pojezierzy i ponownym niewielkim
ich wzrostem na wybrzeżu. Występuje także drugorzędny gradient równoleżnikowy z zachodu na wschód, w tym przypadku
bardziej zmienia się rodzaj najczęstszych zdarzeń ekstremalnych. Ze względu na ciągłe ocieplanie się klimatu w skali global-
nej, odnotowane obserwacyjnie również w Polsce, należy spodziewać się wzrostu częstości oraz intensywności meteorolo-
gicznych, hydrologicznych, a w konsekwencji też geomorfologicznych zdarzeń ekstremalnych.
Słowa kluczowe:
zjawiska ekstremalne, ekstremalne zjawiska geomorfologiczne, regiony Polski
Abstract:
In present article the attention has been paid on discussion about characteristic of extreme geomorphologic phe-
nomena for big morphogenetic regions of Poland or for specific case study, what results from diverse course and effects of
geomorphic processes depending on their spatial scales. Therefore presented description of these phenomena is diversified
1
Niniejszy artykuł został opracowany na podstawie raportów zespołów realizujących zadanie 5 w ramach projektu zamawianego
MNiSzW „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w Polsce (ocena zdarzeń oraz prognozowanie ich skutków dla
środowiska życia człowieka)” (PBZ-KBN-086/PO4/2003) zrealizowanego w latach 2004–2009. Zadanie 5 „Zbadanie prawidłowości
przebiegu zdarzeń ekstremalnych w poszczególnych regionach Polski (na przykładach obszarów wzorcowych)” było koordynowane
przez Z. Michalczyka (UMCS), natomiast kierownikami raportów regionalnych byli: A. Kotarba (IGiPZ PAN, Kraków), W. Chełmicki
(UJ), P. Migoń (UWr), P. Jokiel (UŁ), Z. Zwoliński (UAM), S. Musielak (USz), A.T. Jankowski (UŚ). W opracowaniu wykorzystano
także raporty i publikacje zespołów M. Grzesia (UMK), J. Wibig (UŁ), M. Gutry-Koryckiej (UW), R. Przybylaka (UMK), B.
Wiśniewskiego (USz), W. Florka (PAP, Słupsk), E. Zawadzkiej-Kahlau (UG) i wiele innych sprawozdań cząstkowych oraz
publikowanych i niepublikowanych wyników badań, które zawarto w raporcie końcowym projektu (www.ekstrema-polskie.pl).
51
Jacek A. Jania, Zbigniew Zwoliński
according to details. Hence in the article the emphasis has been put on extreme geomorphic phenomenon, whereas extreme
meteorological and hydrological phenomena were mentioned shortly, only there when they were the reason of
geomorphologic events. The main analytical period comprise years between 1951 and 2000 year, however, earlier observa-
tions and also from the beginning of XXI century were taken into consideration. As an extreme geomorphologic phenomena
in Polish morphoclimatic conditions was recognized every process that, because of its intensity or duration, leads to remov-
ing, displacement (transportation) or deposition of huge amounts of mineral matter. Such processes can produce substantial
changes of relief, in the form of transformation of existing landforms or can lead to form new erosion and denudation land-
forms and also accumulation landforms. The extreme geomorphologic phenomena catalogue has been given (G-1 to G-9).
As a result of analysis of extreme geomorphologic phenomena on the territory of Poland the main types of these events of in-
dividuals regions were gained and, in many cases, their intensity. Express in general spatial diversity, we can verify that differ-
ences in the intensity and types of extreme geomorphologic phenomena appear in decreasing longitudinal gradient from the
South to the North, with smaller threat in the lake district belt and again small their growth along the seaside. There is also
the secondary parallel gradient from the West to the East. In this case the type of the most frequently extreme event changes.
With regard to global warming, recorded also in Poland, we can expect an increase of frequency and intensity of meteorolog-
ical, hydrological, and as a result of them also geomorphologic extreme events.
Key words:
extreme phenomena, extreme geomorphological phenomena, regions of Poland
Wprowadzenie
ska ekstremalne, natomiast ekstremalne zjawiska
meteorologiczne i hydrologiczne przywołano skróto-
wo jedynie w tych przypadkach, kiedy wynikały z
nichzdarzenia geomorfologiczne. Główny okres ana-
lityczny obejmuje lata 1951–2000, ale często
uwzględniano także spostrzeżenia wcześniejsze oraz
z początku XXI w. Należy podkreślić, że z racji wiel-
kiego bogactwa literatury źródłowej zrezygnowano w
tej pracy z jej cytowania, kierując czytelników do in-
ternetowego portalu, podsumowującego wyniki pro-
jektu: www.ekstrema-polskie.pl.
Analizy występowania zdarzeń ekstremalnych dla
całego obszaru Polski wskazują na zróżnicowanie
przestrzenne ich natężenia, częstości i trendów. Róż-
nice te, wynikające z odmienności warunków środo-
wiskowych w zróżnicowanych regionach fizycznoge-
ograficznych (w tym szczególnie klimatycznych, a
także pod względem stopnia zurbanizowania i sposo-
bu użytkowania gruntów), były znane i opisywane już
wcześniej. Jednakże dopiero w projekcie „Ekstre-
malne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne w
Polsce (ocena zdarzeń oraz prognozowanie ich skut-
ków dla środowiska życia człowieka)” podjęto próbę
usystematyzowania wiedzy o specyfice zjawisk eks-
tremalnych w głównych regionach kraju. Bardziej
dogłębne studia przeprowadzono na wybranych ob-
szarach reprezentatywnych. W ramach wielowątko-
wego, interdyscyplinarnego projektu badawczego
nie zakładano szczegółowego skartowania występo-
wania zdarzeń ekstremalnych i zagrożenia nimi w
sposób jednolity dla całej Polski. Tego typu zadanie
musi stanowić odrębne przedsięwzięcie badawcze.
W ramach zadania 5 poszukiwano prawidłowości
przebiegu zjawisk ekstremalnych w głównych regio-
nach kraju na podstawie studiów wybranych przy-
padków – obszarów wzorcowych na tle zebranych da-
nych o tego typu zdarzeniach w całym regionie.
W niniejszym opracowaniu starano się zwrócić
uwagę na charakterystyki ekstremalnych zjawisk
geomorfologicznych dla dużych regionów morfoge-
netycznych Polski lub konkretnych przypadków stu-
dialnych. Należy zaznaczyć, że z uwagi na obszerność
zebranego materiału poznawczego oraz tylko czę-
ściowe jego opublikowanie, zwłaszcza w wydawnic-
twach monograficznych dla analizowanych wielkich
regionów Polski, prezentowany opis jest zróżnicowa-
ny pod względem szczegółowości. W tej pracy
główny nacisk położono na geomorfologiczne zjawi-
Ekstremalne zjawiska
geomorfologiczne
W zakresie studiów nad ekstremalnymi zjawiskami
geomorfologicznymi na obszarze Polski wpierw je
zdefiniowano i przeprowadzono ich klasyfikację,
szczególna była w tym rola prof. L. Starkla. Za eks-
tremalny w polskich warunkach klimatycznych uzna-
no każdy proces, który przez swoje duże natężenie
albo czas trwania prowadzi do usuwania, przemiesz-
czania (transportu) oraz depozycji dużej ilości sub-
stancji mineralnych. Procesy takie wywołują istotne
zmiany w ukształtowaniu terenu, czy to w postaci
przekształceń istniejących lub powstania nowych
form erozyjnych i denudacyjnych, czy to w postaci
form akumulacyjnych.
Analiza występowania geomorfologicznych zda-
rzeń ekstremalnych ściśle nawiązuje do zdarzeń me-
teorologicznych i hydrologicznych. Wśród nich zo-
stały wyróżnione najważniejsze ekstremalne
zjawiska i zdarzenia geomorfologiczne, spotykane w
Polsce (G-1 do G-9) – rejestrowane na ogół poza
standardową siecią pomiarową:
– G-1. Intensywna erozja gleby w czasie deszczów
nawalnych (spłukiwanie, erozja wąwozowa, su-
fozja, płytkie ruchy masowe) lub rozlewnych. Przy
52
Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne, hydrologiczne i geomorfologiczne w Polsce
badaniu tych zjawisk konieczne jest nawiązanie
do charakterystyk opadowych (wartości granicz-
ne opadów: średnie natężenie > 0,5 mm min–1,
graniczne sumy dobowe opadów: >30 mm, > 100
mm).
– G-2. Intensywna erozja gleby w czasie roztopów
(spłukiwanie, płytkie ruchy masowe). Zwrócenie
uwagi na wartości graniczne zjawisk meteorolo-
gicznych, przy których może wystąpić zjawisko:
grunt przemarznięty, szybkie tajenie śniegu, opad
deszczu.
– G-3. Procesy osuwiskowe – różnego typu, od
zerw, osuwisk, spływów gruzowych po soliflukcję,
głębokie osuwiska skalne, obrywy skalne. Warto-
ści graniczne: zerwy, osuwiska – wysoka suma
opadów; spływ gruzowy – duże natężenie opadu
(+ suma); głębokie osuwiska – długotrwałe opa-
dy (wysoka suma miesięczna, małe natężenie).
– G-4. Intensywna erozja rzeczna (boczna, wgłębna,
przerzut koryta). Wartości graniczne zjawisk
hydrologicznych: przy przepływie zbliżonym do
pełnokorytowego.
– G-5. Intensywna akumulacja w korycie (odsypy).
Wartości graniczne zjawisk hydrologicznych: przy
przepływie zbliżonym do pełnokorytowego.
– G-6. Intensywna akumulacja na równinie zalewo-
wej (przekroczony przepływ pełnokorytowy).
– G-7. Intensywna deflacja i akumulacja eoliczna
(na obszarach bez szaty roślinnej). Ważny jest
czas trwania wiatrów o prędkościach > 17 m s
–1
i
wyższych (np.porywy >20 m s
–1
). Także inne skut-
ki geomorfologiczne silnych wiatrów, takie jak na
przykład wykroty drzew.
– G-8. Intensywna abrazja brzegów morskich i in-
nych zbiorników wodnych.
– G-9. Inne zdarzenia geomorfologiczne.
Opracowano typologię hydrometeorologicznych
zjawisk ekstremalnych decydujących o występowa-
niu procesów rzeźbotwórczych zaburzających rów-
nowagę systemów stokowych i korytowych. Wśród
opadów uruchamiających różne procesy i wywołu-
jących istotne zmiany w rzeźbie Polski wyróżniono
trzy zasadnicze typy: opady ulewne, opady rozlewne i
pory opadowe. Opady ulewne mają zazwyczaj zasięg
lokalny (kilka do kilkudziesięciu km
2
). Ich natężenie
maksymalne sięga 1–5 mm min
–1
. W ciągu dziesiątek
minut do 2–3 godzin suma opadu może osiągnąć
30–150 mm (a nawet do 200 mm). Taki opad przekra-
cza możliwości infiltracji gruntu i dochodzi do
gwałtownego spływu powierzchniowego, przekształ-
cającego się w linijny, tworzenia żłobin, a niekiedy
zdarcia całej warstwy gleby. Towarzyszy temu erozja
linijna, w specyficznych warunkach rozwój kanałów
sufozyjnych, upłynnianie pokryw stokowych i two-
rzenie spływów błotno-gruzowych na stromych sto-
kach górskich. W małych zlewniach deszcze o takiej
intensywności prowadzą do powstawania fal powo-
dziowych. Opady rozlewne o zasięgu regionalnym są
charakterystyczne zwłaszcza dla obszarów górskich
w miesiącach letnich. Trwają przez 2–5 dni, w czasie
których suma opadu może sięgać 200–600 mm, a na-
tężenie na ogół nie przekracza 5–10 mm na godzinę.
Po nasyceniu gleby wywołują niewielki spływ po-
wierzchniowy. Jednakże równoczesny spływ śródpo-
krywowy prowadzi do aktywizacji kanałów sufozyj-
nych. Następuje także formowanie się wezbrań w
potokach. Po opadach rozlewnych dochodzi do two-
rzenia się licznych osuwisk ziemnych, rzadziej skal-
nych. Odrębnym ekstremum opadowym są długo-
trwałe okresy opadowe, gdy przez miesiąc lub kilka
miesięcy z przerwami pada deszcz o niewielkim natę-
żeniu. Jednak suma miesięcznego opadu może się-
gać 200 mm. Możliwe jest wówczas uruchamianie
głębokich osuwisk skalnych.
Stwierdzono zróżnicowanie przebiegu i skutków
procesów geomorfologicznych w zależności od ich
rozległości i rozciągłości. Na obszarach pagórkowa-
tych (pogórza, wyżyny i wysoczyzny morenowe wzno-
szące się nad szerokimi równinami podstokowymi,
zalewowymi lub obniżeniami wytopiskowymi) inten-
sywne spłukiwanie na terenach uprawnych w czasie
ulew prowadzi do spłaszczania i wydłużania stoków
poprzez rozbudowę równin deluwialnych, wkra-
czających często w dna dolin. Zmiany o charakterze
lokalnym, takie jak osuwiska, wąwozy i in., prowadzą
do rozczłonkowania stoków i zmiany kształtu stoku.
Zmiany o charakterze linijnym wzdłuż biegu rzek ob-
jętych wezbraniami prowadzą, przeważnie w ich gór-
nym biegu, do przekształceń erozyjnych koryta i rów-
niny zalewowej. W biegu dolnym z kolei prowadzą
do procesów w przewadze akumulacyjnych, niekiedy
połączonych z przerzutami koryt. Wiążą się zwykle z
opadami rozlewnymi lub nagłymi roztopami. Zmia-
ny rzeźby na większym obszarze, zarówno na sto-
kach, jak i w dnach dolin, rejestrowane są w przypad-
ku opadów rozlewnych lub gwałtownych roztopów,
uzupełnionych ulewami, gdy wartości progowe róż-
nych procesów bywają przekroczone w czasie jedne-
go zdarzenia, np. w lipcu 1997 r.
Zjawiskiem istotnym morfogenetycznie są wiatry
o prędkościach sięgających w czasie porywów poza
górami 30–50 m s
–1
, a podczas trąb powietrznych
oraz wiatrów huraganowych innego typu, pojawia-
jących się coraz częściej w ostatnich dwóch deka-
dach, nawet 50–100 m s
–1
. Powodują one deflację na
wysuszonych glebach piaszczystych i pylastych, a tak-
że masowe powały drzew i wykroty. Procesy te obej-
mują różne przestrzenie, w zależności od rodzaju
ekstremalnie silnych wiatrów. Wykroty na stokach
„przygotowują” powierzchnie gruntu do późniejsze-
go oddziaływania opadów o natężeniu ekstremal-
nym.
Na wybrzeżu Bałtyku wiatry wiejące od morza
wywołują sztormy jesienne i zimowe, które powodują
abrazję klifów morskich oraz płaskich wybrzeży
piaszczystych. Intensywność cofania brzegu może
53
Jacek A. Jania, Zbigniew Zwoliński
sięgać nawet ponad 1 m a
–1
. W ostatniej dekadzie
stwierdzono wyraźny wzrost częstości sztormów, a
tym samym intensywności abrazji brzegów morskich
na przeważającej części polskiej linii brzegowej
Bałtyku. Szacuje się, że dla całego polskiego wybrze-
ża otwartego morza średnie roczne cofanie się brze-
gów może osiągać 0,4 m a
–1
. Abrazja brzegów śród-
lądowych zbiorników wodnych nierzadko ma cha-
rakter intensywny. Jednakże zbiorniki te są narażone
na depozycje materiału mineralnego o natężeniu
ekstremalnym.
Zjawiskiem wymagającym szczególnej uwagi jest
występowanie zgrupowań ekstremalnych zdarzeń w
kolejnych latach (ang.
clustering events
), które wyci-
skają znaczące piętno na ewolucji rzeźby.
Na obszarze Polski występuje wyraźne regionalne
zróżnicowanie intensywności geomorfologicznych
procesów ekstremalnych. Nawiązuje ono do prze-
strzennych gradientów występowania meteorolo-
gicznych zdarzeń ekstremalnych oraz amplitudy
rzeźby terenu.
Rozpatrywano wpływ cyrkulacji atmosferycznej
na występowanie ekstremalnych zjawisk i zdarzeń
geomorfologicznych. Stwierdzono intensyfikację
cyrkulacji atmosferycznej z sektora zachodniego w
ostatnich dwóch dekadach. Groźne zjawiska atmos-
feryczne występują często przy przejściu chłodnego
frontu atmosferycznego. Należą do nich silne wiatry,
burze z silnymi i długo trwającymi wyładowaniami
elektrycznymi, opady gradu. W badanym 50-leciu za-
obserwowano wzrost częstości dni z frontami chłod-
nymi. W latach 80. największe wartości ich częstości
przekraczały 20%.
Podsumowując wyniki badań meteorologicznych i
klimatologicznych, można wykazać słaby trend spad-
kowy średnich rocznych wartości ciśnienia atmosfe-
rycznego, bardzo małe prawdopodobieństwo
wystąpienia gwałtownych zmian ciśnienia w ciągu
doby, wzrost średniej rocznej temperatury od lat 70.
XX w., wzrost dynamiki zmian warunków termicz-
nych w dziesięcioleciu 1991–2000, wzrost liczby dni
suchych w warunkach miejskich, wzrost opadów w
kwietniu i maju, zmniejszanie się opadów od lipca do
października, zmniejszanie się zachmurzenia w sezo-
nach zimowych w latach 1971–2005, wzrost zachmu-
rzenia przez chmury konwekcyjne, częstsze występo-
wanie burz w Krakowie niż na terenach pozamiej-
skich, zmniejszanie się liczby dni z mgłą w Krakowie
(od 55 w latach 1961–2000 do 24 w dekadzie
1991–2000). Wyniki potwierdzają ogólne zdanie o bar-
dzo zróżnicowanej pogodowo dekadzie 1991–2000,
która to zmienność trwa w dalszych latach. Geomor-
fologiczne sytuacje ekstremalne związane są zazwy-
czaj z występowaniem głębokich niżów w południowej
Polsce. Ich pojawianie się łączyć należy z intensyfika-
cją cyrkulacji atmosferycznej z sektora zachodniego.
Studia hydrologicznych zjawisk ekstremalnych w
dorzeczu górnej Wisły wykonano dla zlewni karpac-
kich od Beskidu Śląskiego po Bieszczady i przedpole
gór. W zakresie wezbrań stwierdzono, że w półroczu
letnim ich liczba wahała się od 3 do 7, a średni czas
trwania od 1,7 do 5,8 dnia. Największa liczba wez-
brań (>5 w roku) charakterystyczna była dla zlewni
położonych w górnej części dorzecza Dunajca (zlew-
nie tatrzańskie, Łososina), Skawy, Soły. Najdłuższy
średni czas trwania wezbrań (>4,5 dnia) występował
w zlewniach w górnej części dorzecza Dunajca.
Przepływy kulminacyjne były od 1,9 do 7,0 razy wyż-
sze od przepływu granicznego, a przepływy średnie –
od 1,4 do 3,5 razy. Najwyższe przepływy graniczne i
średnie, odniesione do przepływu granicznego,
stwierdzono w przekrojach: Sękówka–Gorlice,
Uszwica–Borzęcin, Łubinka–Nowy Sącz, Skawin-
ka–Radziszów oraz w zlewni Stobnicy, Stradomki i
Uszwicy. W półroczu zimowym liczba wezbrań wa-
hała się od 1 do 8, a średni czas trwania – od 2,7 do
7,2 dnia. Najwięcej wezbrań (>5 w roku) występo-
wało w dorzeczu Soły. Najdłuższe wezbrania charak-
terystyczne były dla zlewni w górnej części dorzeczy
Karpaty
Na terenie Karpat polskich w odniesieniu do opadów
atmosferycznych o charakterze ekstremalnym stwier-
dza się ich większą nieprzewidywalność niż w innych
regionach. Występują zarówno znaczne sumy opadów
w okresach roku, w których nie są spodziewane, jak i
długotrwałe okresy bezopadowe. Wyjątkowo suchy
okazał się październik 1951 r. W Krakowie nie wys-
tąpił wtedy ani jeden dzień z deszczem. Stwierdzono
ogólnie zmniejszanie się ilości opadów w okresie od
lipca do października, wzrost natomiast w pozostałych
miesiącach. Wyniki dotychczas prowadzonych analiz
zmienności opadów wykazują, że pojawiania się zda-
rzeń opadowych o różnym natężeniu, czy też czasie
trwania, nie można traktować jako jednorodnego pro-
cesu losowego. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić,
że o dużym natężeniu opadów krótkotrwałych decy-
duje głównie nasilenie termiczno-dynamicznych
prądów pionowych w obszarze frontów chłodnych i
innych obszarach zbieżności spływu.
Badania wykazały wzrost częstości występowania
silnych opadów. Zdarzenia o największym natężeniu
wystąpiły w latach 60. i 70. XX w., natomiast długo-
trwałe opady w sezonie letnim osiągnęły największe
sumy na początku XX w. (np. 1903, 1913). Niezwyk-
łym nasileniem opadów, określanym jako klęska po-
godowa, odznaczył się lipiec w 1997 r. Wystąpiły
długotrwałe intensywne opady, szczególnie w Kar-
patach i Sudetach. Opady te wywołały wezbrania i
powodzie obejmujące swym zasięgiem największe
obszary w porównaniu do poprzednich powodzi
(czerwiec–lipiec 1958, lipiec 1970, 1973). Podobne
zdarzenia miały miejsce w 2010 r., czyli już po okresie
realizacji projektu zamawianego.
54
Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne, hydrologiczne i geomorfologiczne w Polsce
Sanu i Wisłoka, a także w dorzeczu Dunajca. Prze-
pływy kulminacyjne były od 1,4 do 5,1 razy wyższe od
przepływu granicznego, a przepływy średnie – od 1,2
do 2,5 razy. Najwyższe przepływy graniczne i średnie,
odniesione do przepływu granicznego, stwierdzono
w przekrojach: Sękówka–Gorlice, Uszwica–Borzę-
cin, Wiar–Krówniki, Wielopolka–Brzeźnica. Zwykle
wezbrania w półroczu letnim cechowały się krótszym
czasem trwania i większą objętością odpływu niż
wezbrania w półroczu zimowym. Dla wezbrań let-
nich charakterystyczne były też wyższe ekstremalne i
średnie przepływy niż w półroczu zimowym. W 54
zlewniach karpackich większa liczba wezbrań wystę-
puje w półroczu letnim (dotyczy to zwłaszcza zlewni
położonych we wschodniej części regionu), a w 27
zlewniach zimą. W jednej zlewni (Osława–Szczaw-
ne) stwierdzono taką samą liczbę w obu półroczach.
Analiza niskich stanów wody wykazała, że w
półroczu letnim liczba niżówek wahała się od 0,05 do
1,72, a średni czas trwania od 7 do 27 dni. Największe
liczby niżówek (>1,4) charakterystyczne były dla do-
rzeczy Wisłoka i Wisłoki, Soły i małych zlewni pogór-
skich. Najdłuższe czasy trwania przeciętnej niżówki,
wynoszące ponad 20 dni, stwierdzono w przekrojach:
Biały Dunajec–Harenda, Dunajec–Gołkowice, Gra-
bianka–Grabiny, Iłownica–Czechowice-Dziedzice,
Niedziczanka–Niedzica, Olszynka–Siepietnica, Po-
prad–Stary Sącz, Poprad–Muszyna, Raba–Proszów-
ki, Ropa–Klęczany, Uszwica–Borzęcin, Wisłoka–
Mielec. Średnie przepływy niżówkowe stanowiły od
63 do 91% przepływu granicznego, a minimalne – od
49 do 87%. Najniższe przepływy średnie i minimalne
(najgłębsze niżówki) stwierdzono w zlewniach we
wschodniej części Karpat, a także w zlewniach po-
górskich, najwyższe zaś (płytkie niżówki) – w dorze-
czu Dunajca. Zimą liczba niżówek wahała się od 0,2
do 1,6, a średni czas ich trwania – od 7 do 32 dni. Naj-
częściej (przynajmniej raz w każdym roku) niżówki
zimowe występowały w dorzeczu Dunajca. Najdłuż-
sze niżówki zimowe (ponad 20 dni) odnotowano w
górnej części dorzecza Dunajca, w dorzeczu Soły.
Średnie przepływy niżówkowe stanowiły od 54 do
89% przepływu granicznego, a minimalne – od 49 do
87%. Najpłytsze niżówki występowały w dorzeczu
Dunajca, Soły i w niektórych zlewniach we wschod-
niej części Karpat (Wisłok–Tryńcza, Wisłok–Żarno-
wa, San–Przemyśl, San–Radomyśl), a najgłębsze w
dorzeczu Wisłoki i w górnej części dorzecza Sanu. W
ponad 60 zlewniach liczba i długość niżówek w półro-
czu letnim była większa od liczby i długości niżówek
w półroczu zimowym. W zlewniach cząstkowych i
różnicowych w górnej części dorzecza Dunajca liczba
i długość niżówek zimowych była wyższa od letnich.
Maksymalny deficyt niżówkowy w 52 zlewniach
stwierdzono latem, a w zlewniach w górnej części do-
rzecza Dunajca – zimą. O ile zaobserwowano pewne
związki pomiędzy występowaniem wezbrań oraz ni-
żówek a wskaźnikami cyrkulacji T. Niedźwiedzia, o
tyle współczynniki korelacji z NAO i innymi wskaźni-
kami były słabe i zazwyczaj nieistotne statystycznie.
Stwierdzono, że wartości odpływów jednostkowych o
10% prawdopodobieństwie przewyższenia w dorze-
czach karpackich dopływów Wisły spadają w kierun-
ku wschodnim.
W zakresie studiów nad ekstremalnymi zdarze-
niami geomorfologicznymi w Karpatach przeprowa-
dzono badania nad uwarunkowaniami i mechani-
zmami ich powstawania:
– Określono wartości progowe opadów atmosfe-
rycznych uruchamiających głębokie osuwiska na
terenie Karpat fliszowych. Dla osuwisk o znanych
datach inicjacji ruchu mas wyznaczono okresy
opadowe – sumę i czas trwania opadów. Do naj-
groźniejszych zjawisk w Karpatach należą wyso-
kie letnie opady rozlewne obejmujące duże po-
wierzchnie.
– Badania prowadzone w Beskidzie Wyspowym,
Pogórzu Wielickim, Beskidzie Niskim, Bieszcza-
dach i w Tatrach Zachodnich wykazały niewielką
częstość występowania opadów o katastrofalnych
skutkach, gdyż w badanych zlewniach mają one
miejsce średnio co 20–30 lat. Zdarzają się jednak
w niektórych rejonach Karpat (np. dorzecze Ło-
sosiny w latach 1997–2000) okresy z koncentracją
ekstremalnych zdarzeń opadowych nazywane
zdarzeniami grupowymi (ang.
clustering events
).
W sytuacji takiej następuje przekroczenie progów
uaktywniania procesów morfogenetycznych o
bardzo dużej zdolności morfotwórczej.
– Szczególnie ważne morfogenetycznie są sytuacje,
kiedy dochodzi do nałożenia się różnych typów
opadów. Na przykład w dorzeczu Soły i Skawy
podczas opadów rozlewnych w lipcu 1997 r. do-
szło do nałożenia się krótkotrwałych ulew o du-
żym natężeniu na opady rozlewne. Natomiast w
dorzeczu Dunajca do zastąpienia opadu rozlew-
nego codziennymi ulewami. Spowodowało to
równoczesne kilkakrotne przekroczenie równo-
wagi systemów stokowych i korytowych. Ekstre-
malne natężenie procesów bywa też osiągane w
czasie roztopów, zwłaszcza po ostrej zimie z grun-
tem przemarzniętym do głębokości 0,5–1 m i rów-
noczesnym opadem deszczowym. W efekcie na-
stępuje intensywny spływ powierzchniowy i
wezbrania powodziowe.
– Stwierdzono zasadnicze znaczenie opadów roz-
lewnych dla uruchamiania intensywnych proce-
sów stokowych w Tatrach (spływy gruzowe) oraz
osuwisk w Karpatach. Na podstawie cyfrowych
danych morfometrycznych oraz odnośnie do lito-
logii podłoża wykonano mapę podatności na osu-
wanie dla obszaru polskich Karpat fliszowych w
skali 1:200 000 wraz z objaśnieniami, która jest
opracowaniem komplementarnym dla inwentary-
zacji i badań procesów osuwiskowych prowadzo-
nych przez Państwowy Instytut Geologiczny (por.
55
Plik z chomika:
aro33eu
Inne pliki z tego folderu:
N410-11-Kundzewicz-Zagrożenia.pdf
(149 KB)
Fale tsunami.doc
(34 KB)
Działalność morza.doc
(86 KB)
ekstremalne zdarzenia meteorologiczne-hydrologiczne-geomorfoliczne.pdf
(127 KB)
rozmieszczenie_karpaty.jpg
(94 KB)
Inne foldery tego chomika:
♠AUDIOBOOKI
▣ Amerykanska Kolonia - Huteryci lektor chomikuj
arrow Sezon 1 lektor
Gazety
George R. R. Martin - Gra o Tron [mp3@48Kbps]
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin