N410-11-Kundzewicz-Zagrożenia.pdf

NAUKA 4/2010 • 77-86

Z BIGNIEW W. K UNDZEWICZ , P IOTR M ATCZAK

Zagrożenia

naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi

Wstęp

Katastrofy naturalne powstają w wyniku obecności żywiołu (np. lawa wulkaniczna,

wstrząs sejsmiczny, nadmiar wody – słodkiej lub słonej, lawina śnieżna lub błotna, upał,

mróz, silny wiatr, ogień, uderzenie pioruna czy susza) na obszarze o istotnym poten-

cjale strat – ludzkich lub ekonomicznych. Wystąpienie erupcji wulkanu czy trzęsienia

ziemi na obszarach niezamieszkałych, na których człowiek nie inwestował (np. w linie

kolejowe, szosy czy kopalnie) nie prowadzi do katastrofy naturalnej. Jednak w sytuacji,

gdy ekstremum geofizyczne (np.: bardzo silny wiatr, bardzo wysoka lub bardzo niska

temperatura, niszczący nadmiar albo długotrwały brak wody) wystąpi na gęsto zaludnio-

nym obszarze o znacznej podatności na zagrożenia, straty są nieuniknione.

Zagrożenia naturalne są funkcją dwóch czynników: przyrodniczego – związanego z na-

turalnymi procesami w przyrodzie, oraz społeczno-ekonomicznego – związanego z wraż-

liwością świata ludzkiego na niszczące oddziaływania środowiska (Chagnon i in., 2000).

O tym, czy dane zjawisko może być uznane za ekstremalne, decydują trzy kryteria:

rzadkość występowania, intensywność oraz wielkość spowodowanych strat (Beniston

i in., 2007). Zwykle przyjmuje się, że chodzi o wydarzenia rzadsze od 10. lub 90. per-

centyla. Intensywność zjawiska odnosi się do jego skali, np. trzęsienie ziemi może być

opisane w stopniach w skali Richtera. Wspomniane dwa parametry opisują zjawiska na-

turalne. Trzecie kryterium – wielkość strat – dotyczy zasadniczo systemu społecznego,

ale ekstrema mogą powodować dewastujące skutki także dla ekosystemów, np. prowa-

dząc do załamania równowagi ekosystemów, zaniku populacji na danym obszarze itd.

Analiza katastrof naturalnych może dotyczyć wielu aspektów: geofizycznych, środo-

wiskowych, społecznych, zdrowotnych, ekonomicznych itd. Istnieje też wiele klasyfikacji

katastrof naturalnych, biorących pod uwagę czas wystąpienia (katastrofy, które rozwijają

się przez dłuższy czas, np. susza, lub uderzające nagle, np. trzęsienie ziemi), czy skutki

(ofiary śmiertelne, straty materialne). Podstawowe typy zagrożeń ekstremalnych, ze

względu na źródło, przedstawia rycina 1.

Prof. dr hab. Zbigniew W. Kundzewicz, członek korespondent PAN, Instytut Środowiska Rolni-

czego i Leśnego PAN, Poznań, przewodniczący Komitetu Badań nad Zagrożeniami przy Prezy-

dium PAN; dr hab. Piotr Matczak, Instytut Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

w Poznaniu, sekretarz Komitetu Badań nad Zagrożeniami przy Prezydium PAN

Zbigniew W. Kundzewicz, Piotr Matczak

Niniejszy artykuł, dotyczący zagrożeń wydarzeniami ekstremalnymi o źródłach natu-

ralnych, przedstawia przegląd zagrożeń, szacunki strat, sposoby przeciwdziałania oraz

projekcje na przyszłość.

Ryc. 1. Klasyfikacja wydarzeń ekstremalnych

Przykłady katastrof naturalnych

Liczba ofiar śmiertelnych wielkich katastrof naturalnych sięga wciąż dziesiątek i se-

tek tysięcy. Około 500 tys. ludzi utonęło (a 100 tys. zaginęło) podczas powodzi sztormo-

wej spowodowanej cyklonem Bhola w Bangladeszu i we wschodnim Pakistanie w lis-

topadzie 1970, a niemal 140 tys. mieszkańców Bangladeszu pochłonęły wody w kwiet-

niu 1991 roku. Potężne tsunami w grudniu 2004 roku, spowodowane silnym podwod-

nym trzęsieniem ziemi (9,0-9,3 stopni w skali Richtera) w okolicy Sumatry, objęło

ogromny obszar, gdzie spędzali święta liczni zagraniczni turyści. Liczbę zabitych i zagi-

nionych ocenia się na 230 tys., a niemal 1,7 mln ludzi straciło dach nad głową. Zabójcze

żniwo sięgało aż do RPA, 8000 km od epicentrum. Wielkie trzęsienie ziemi Kant ō

(Japonia) we wrześniu 1923 roku zabiło ponad 100 tys. ofiar, a bardziej współczesne

trzęsienie ziemi w Tangshan, w Chinach (1976) – ponad 240 tys. W styczniu 1995 roku

trzęsienie ziemi w Kobe (Japonia) spowodowało straty 100 mld USD oraz ponad 5000

ofiar śmiertelnych.

Dziesiątki tysięcy zabitych pociągają za sobą wielkie erupcje wulkanu, np. Nevado

del Ruiz w Kolumbii w listopadzie 1985 roku, a nawet lawiny ziemne i błotne (20 tys.

ofiar w Peru w 1970 roku), i śnieżne (10 tys. ofiar w Tyrolu w 1916 roku).

Zagrożenia naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi

Fale intensywnych upałów wywołują niekorzystne konsekwencje. Maleją plony

wskutek stresu termicznego. Rosną negatywne skutki zdrowotne (zwłaszcza u małych

dzieci, osób starszych, chronicznie chorych lub samotnych) i śmiertelność. Nawet pod-

czas „normalnego” lata w Stanach Zjednoczonych notuje się ponad tysiąc dodatkowych

zgonów, które można przypisać upałom. Zawały serca, udary czy choroby układu odde-

chowego podczas upałów przekraczają „normę”. Podczas szczególnie gorącego lata 2003

roku, gdy temperatury w znacznej części Europy przekraczały o 3-5EC średnie wie-

loletnie, zanotowano kilkadziesiąt tysięcy przypadków dodatkowych zgonów. Fala upałów

powoduje czasowe pogorszenie jakości życia dla znacznej części społeczeństwa.

Wielkie straty powodują huragany. Podczas huraganu Erwin (Gudrun), który ude-

rzył w Danię i Szwecję 8 stycznia 2005 roku, liczba ofiar wynosiła co najmniej 17 (plus

dalsze ofiary wypadków przy pozyskiwaniu drewna z wiatrołomów). W lasach południo-

wej Szwecji zanotowano 75 mln m 3 wiatrołomów. Około 341 tys. szwedzkich domów

wichura pozbawiła energii elektrycznej, a ok. 10 tys. domów pozostawało bez prądu po

3 tygodniach. Huraganowy sztorm Kiryll w styczniu 2007 roku doprowadził do załama-

nia systemów transportowych w Niemczech, setki tysięcy gospodarstw domowych pozba-

wił prądu oraz przyniósł wiele ofiar śmiertelnych (również 4 w Polsce) i straty materialne

przekraczające 4 mld euro (Munich Re, 2008). Regionem szczególnie narażonym na

huragany i tornada są Karaiby i południe USA. W 1998 roku huragan Mitch spowodował

śmierć 100 tys. osób, a w 2005 roku wielkie straty materialne spowodował huragan

Katrina.

Do katastrof naturalnych zalicza się też epidemie. W latach 1918-1919, pandemia

grypy (tzw. hiszpanki) zabiła 25-30 mln osób.

Wiele ekstremów ma formę złożoną. Natura jednocześnie bije rekordy w kilku kate-

goriach, np. deficytu opadów i wysokiej temperatury, co prowadzi do kumulacji zagro-

żeń. Upałom w lecie 2003 roku w znacznej części Europy towarzyszył długotrwały brak

opadów, wskutek czego nastąpił 30-procentowy spadek produkcji pierwotnej ekosys-

temów, a straty w rolnictwie osiągnęły kilkanaście mld euro. Zanotowano problemy

w zaopatrzeniu w wodę, w żegludze i w energetyce, a także liczne pożary lasów. Hura-

gan Katrina spowodował też powódź, a trzęsienie ziemi w Japonii w 1923 roku przynios-

ło gwałtowne pożary.

Zagrożenia katastrofami naturalnymi w Polsce

Niektóre katastrofy naturalne (np. upadek meteorytu) mogą wystąpić w każdym

miejscu na Ziemi i w każdej chwili czasu. Jednak prawdopodobieństwo wystąpienia wie-

lu kategorii katastrof naturalnych istotnie zależy od położenia geograficznego. Znamy

strefy o wysokim ryzyku sejsmicznym czy też zagrożone powodzią – nisko położone

tereny nad rzekami bądź blisko wybrzeża morskiego.

Zbigniew W. Kundzewicz, Piotr Matczak

Choć Polska nie jest krajem szczególnie narażonym na niszczące katastrofy natu-

ralne (np. w porównaniu z Japonią, gdzie skupione są ryzyka kataklizmów wszelkiego

rodzaju), także w naszym kraju występuje wiele zagrożeń. Najczęstszą przyczyną ka-

tastrof naturalnych są w Polsce zjawiska ekstremalne związane z pogodą (mrozy, fale

upałów, susze, pożary lasu, wichury, sztormy, ulewne deszcze, powodzie, gradobicia,

obfite opady śniegu, osuwiska, lawiny śnieżne i błotne, mgła, szadź, gołoledź i uderzenia

piorunów). Nasz kraj nie jest jednak wolny od zagrożeń sejsmicznych, czego dowodem

są nie tylko liczne mikrowstrząsy na terenach górniczych, ale też zaobserwowane

21 września 2004 silniejsze wstrząsy na północno-wschodnich rubieżach Rzeczypospoli-

tej, z epicentrum w regionie Kaliningradu.

Zjawiska ekstremalne związane z wodą – susze i powodzie – są w Polsce dość często

występującym problemem. Katastrofalna powódź w Polsce w lipcu 1997 roku spowodo-

wała 55 ofiar śmiertelnych i straty materialne w wysokości szacowanej obecnie na 12,8

mld zł. Konsekwencje dramatycznej powodzi w maju i czerwcu 2010 jeszcze są szaco-

wane, ale liczba ofiar przekracza 20, a straty materialne 10 mld zł. W dniu 7 sierpnia na-

wiedziła Polskę (Bogatynia, Zgorzelec i okolice) kolejna dramatyczna powódź.

Poważne straty przynosi brak wody. Dotyczy to przede wszystkim rolnictwa, gdzie

zmienność warunków termicznych i opadowych prowadzi do spadku plonów (Żmudzka,

2004). Podczas długotrwałej i rozległej suszy w roku 1992 zanotowano w Polsce znacz-

ny spadek produkcji rolniczej, szacowany na co najmniej 20% (Mioduszewski, 2004).

Plony ziemniaka były najniższe w dziesięcioleciu i wyniosły średnio 13,3 tony/ha, w po-

równaniu z 16,8 i 20,6 t/ha w latach 1991 i 1993 (Tarnat, 2002). Wystąpiły też liczne

pożary lasów. Susze o mniejszym natężeniu zanotowano w latach 2003, 2006 i 2008,

a fala upałów w lipcu 2006 spowodowała zauważalne negatywne skutki zdrowotne.

W ostatnich latach wystąpiły Polsce ekstremalnie silne burze i wiatry, które wyrzą-

dziły znaczne szkody w drzewostanie (wiatrołomy) i infrastrukturze (zerwane dachy i prze-

wody), zob. Kundzewicz, Matczak (2009). Szczególnie groźne, choć w skali lokalnej, jest

częstsze występowanie nieprzewidywalnych krótkotrwałych wiatrów typu trąb powietrz-

nych. „Biały szkwał” na Mazurach 21 sierpnia 2007 spowodował śmierć 12 osób.

W czasie pojedynczej mroźnej zimy (np. takiej jak 2005-2006 czy 2009-2010) za-

marza w Polsce ponad dwieście osób. Obfitość śniegu w styczniu 2006 roku spowodo-

wała zawalenie się dachu budynku Targów Katowickich i śmierć 65 osób. Po bardzo

ciepłych dniach kwietniowych wywołujących bujną wegetację, w maju 2007 wystąpiły

przymrozki, które wywołały dotkliwe straty w sadownictwie.

Klęską może być nie tylko nadmiar śniegu, ale także dotkliwy brak śniegu. W Polsce

występują coraz częściej ciepłe i bezśnieżne zimy. Jeśli brakuje śniegu nawet w górach

(np. zimą 2006/2007), tracą regiony, w których obsługa turystów uprawiających sporty

zimowe jest podstawą dochodów ludności.

Zagrożenia naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi

Zagrożenia naturalne niewystępujące w Polsce (erupcje wulkanów, trzęsienia ziemi,

tsunami, tropikalne cyklony) doświadczają również Polaków obecnych w najdalszych

zakątkach globalnej wioski. Podczas tsunami z 26 grudnia 2004 zginęli Polacy, a życie

straciło więcej obywateli Szwecji czy Finlandii, niż we wszystkich katastrofach natu-

ralnych w tych krajach na przestrzeni stulecia.

Straty spowodowane katastrofami naturalnymi wyraźnie rosną

Katastrofy naturalne zagrażały ludziom i ich siedzibom już od zarania cywilizacji.

Żyjemy z ryzykiem katastrof, które mogą wywołać wysokie, i coraz wyższe, straty,

dotkliwie wpływąjąc na życie, dobrostan, zdrowie i mienie, prowadząc do trwałej degra-

dacji. Nawet jeśli w ostatnich dekadach osiągnięto znaczny postęp w skutecznej opiece

zdrowotnej i wzrosła średnia długość życia ludzkiego, katastrofy naturalne stanowią

trudne wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej. Dotyczy to także ogólnej zdolności

radzenia sobie z katastrofami.

Niektórzy przypisują wzrost zagrożeń tzw. efektowi CNN. Jeśli w jakimkolwiek zakąt-

ku „globalnej wioski” wystąpi kataklizm, otrzymujemy błyskawicznie relację w wiadomoś-

ciach telewizyjnych. Informacja o katastrofach naturalnych rozchodzi się więc szybciej

i szerzej, niż kiedykolwiek przedtem, choć media dokonują „formatowania” informacji.

Niezależnie jednak od “efektu CNN”, dane wskazują, że wzrost strat materialnych

spowodowanych katastrofami naturalnymi ma rzeczywiście miejsce. Według danych

Monachijskiego Towarzystwa Reasekuracji, szkody związane ze zjawiskami pogodowymi

rosną szybciej niż te, spowodowane erupcjami wulkanów czy trzęsieniami ziemi. Straty

materialne spowodowane zjawiskami pogodowymi wzrosły ośmiokrotnie (po uwzględ-

nieniu inflacji) między latami 1960 a 1990, a więc szybciej niż liczba ludności i produkt

globalny (Munich Re, 2005). Straty ubezpieczone wzrosły jeszcze bardziej, bo 17-krot-

nie, a więc szybciej niż wysokość składek ubezpieczeniowych (Mills, 2005).

Za wzrost strat odpowiedzialne są różne procesy społeczno-ekonomiczne, w szcze-

gólności zmiany użytkowania terenu (Changnon i in., 2000). Coraz wyższy jest potencjał

strat spowodowanych katastrofami naturalnymi w bogacących się społeczeństwach,

żyjących w rosnącym zagęszczeniu. Również globalne zmiany klimatu mają istotny

wpływ na wzrost zjawisk ekstremalnych (zob. Kundzewicz, Juda-Rezler, 2010).

Nawet pojedyncze katastrofy naturalne przynoszą w ostatnich latach straty o wyso-

kości sięgającej dziesiątków miliardów dolarów i więcej. Bezpośrednie skutki huraganu

Katrina (w roku 2005), który spowodował zalanie Nowego Orleanu, przekroczyły barie-

rę 100 mld USD.

Ekstremalne wydarzenia mają wpływ nie tylko na systemy społeczno-ekonomiczne,

ale też na systemy naturalne, prowadząc do zmian w ekosystemach: zmian zachowań

reprodukcyjnych (np. spowodowanych przesunięciami pór roku, efektem „fałszywej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: