UWAG KILKA O DZWONACH FRIEDRICHA GOTTHOLDA KÖRNERA Z DAWNEGO KOŚCIOŁA MARIACKIEGO W KOSTRZYNIE.pdf

Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach …

DE OPPIDO ET CASTELLO

Przeszłość i teraźniejszość Twierdzy Kostrzyn

K o s t r z y n – Z i e l o n a G ó r a 2004

Marceli Tureczek

UWAG KILKA O DZWONACH FRIEDRICHA GOTTHOLDA

KÖRNERA Z DAWNEGO KOŚCIOŁA MARIACKIEGO W

KOSTRZYNIE*

P odejmując rozważania nad przeszłością dawnej stolicy Nowej Marchii, historyk trafia

na poważne braki w materiale źródłowym, który został zniszczony w 1945 roku podczas

działań wojennych, jak i w latach późniejszych. O stanie zachowania można mówić

jedynie w przypadku budowli obronnych, tworzących niegdyś twierdzę. Fakt ten ma

zresztą istotny wpływ na zainteresowania współczesnych badaczy. Odtworzenie

zniszczonych obiektów zabytkowych sprzed II wojny światowej musi zatem bazować na

opracowaniach oraz źródłach archiwalnych i ikonograficznych powstałych przed rokiem

1945 (patrz też niżej). Pomimo, że badania takie nie należą do łatwych (zachowane

przekazy są często fragmentaryczne), w celu uzyskania pełniejszego obrazu przeszłości

Kostrzyna, wydają się uzasadnione.

Jednym z takich zagadnień, obejmujących zaginione dziedzictwo Kostrzyna, jest

kwestia źródeł epigraficznych, czyli tych obiektów, na których znajdowały się w

przeszłości wszelkiego rodzaju napisy wykonane przy pomocy innego niż tradycyjne

narzędzie pisarskie lub też czcionkę drukarską. Dawniej, jak i obecnie tego typu formy

przekazu nader często wykorzystywano jako nośnik różnego rodzaju informacji.

Wg J. Szymańskiego, ich zadaniem było upamiętnienie wydarzeń, ludzi i czynów 1 .

Zachowane obiekty epigraficzne lub informacje o nich to również bogaty materiał do

studium nad dziedzictwem kulturowym zarówno niewielkich regionów lub miejscowości,

jak i większych obszarów geograficzno - historycznych.

Celem niniejszych rozważań jest próba przybliżenia wybranego rodzaju zaginionych

źródeł epigraficznych z Kostrzyna, tj. czterech dzwonów i ich inskrypcji, odlanych dla

kościoła parafialnego przez Friedricha Gottholda Körnera w 1769 roku. Dzwony te, a

zwłaszcza napisy, które się na nich znajdowały, zawierały wiadomości o wydarzeniach,

które miały miejsce w Kostrzynie. Zaprezentowane poniżej informacje powinny także

wzbogacić wiedzę o XVIII-wiecznym ludwisarstwie w Nowej Marchii.

Podjęta tematyka nie należy do łatwych, o czym decyduje nie tylko fakt zniszczenia

analizowanych obiektów, ale również skromna literatura przedmiotu. Wśród ważniejszych

opracowań niemieckich dotyczących podjętej kwestii, wymienić należy powstały w latach

dwudziestych XX wieku, spis zabytków dawnego powiatu chojeńskiego. Zeszyt IV z 1927

* Niniejszy tekst jest fragmentem wyników inwentaryzacji prowadzonych przez Pracownię Epigraficzną

Uniwersytetu Zielonogórskiego w ramach programu badawczego pt.: „Inskrypcje na terenach Polski

Zachodniej”. Ostateczny stan badań zostanie zawarty w przygotowywanych przez pracownię edycjach

epigraficznych obejmujących swoim zasięgiem również tereny Nowej Marchii.

1 J. S z y m a ń s k i, Nauki pomocnicze historii , Warszawa 2001, s. 364.

Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach …

roku obejmuje obiekty znajdujące się w Kostrzynie. Tam też zamieszczono istotny dla

niniejszych rozważań, choć lapidarny przekaz treści inskrypcji oraz nieliczne dane

techniczne 2 . Nielicznych informacji na temat działalności samego ludwisarza dostarcza

opracowanie R. Schmidta poświęcone odlewnikom w Nowej Marchii w XVII – XVIII

wieku 3 . W tym miejscu należy także wymienić inny spis zabytków, obejmujący dawny

powiat międzyrzecki, gdzie również znajdowały się dzwony Friedricha Gottholda

Körnera 4 . W polskich opracowaniach informację o omawianych poniżej dzwonach

zamieszczono m. in. w monografii Kostrzyna z 1991 roku 5 oraz w pracy J.

Piątkowskiego 6 . Pomocnymi dla określenia wartości technicznych i muzycznych są m. in.

opracowania W. Gardziejewskiego 7 oraz J. Piaskowskiego 8 .

O najstarszych dzwonach w Kostrzynie można mówić już w XIII wieku. Jednym z

elementów nowo powstającego organizmu miejskiego był zapewne kościół. Wówczas to

prawdopodobnie wraz z rozwojem świątyni sprowadzono pierwsze dzwony, których

zadania były znacznie szersze, niż ma to miejsce obecnie. Najstarsza udokumentowana

wzmianka o kostrzyńskim kościele pochodzi z 1396 roku, kiedy w biskup lubuski Jan

zaświadczył ufundowanie ołtarzy w miejscowej farze. W tym okresie kościół był siedzibą

nie tylko parafii, ale również dekanatu 9 . Na tej podstawie można stwierdzić, że na

dzwonnicy mogły znajdować się nawet trzy dzwony. Takie, bowiem normy były

zwyczajowo przewidziane dla kościołów parafialnych 10 . W okresie późniejszym dzwony

w Kostrzynie mogły się znajdować także na wieżach zamkowych. Niewykluczone, że

niewielkie instrumenty posiadały także inne nieistniejące dziś świątynie.

Kolejne informacje o kostrzyńskich dzwonach pochodzą z połowy XVII wieku. Wówczas

to za panowania „Wielkiego Elektora” renowacji została poddana wieża kościoła

mariackiego. Po jej zakończeniu zawieszono cztery nowe instrumenty o wadze od 200 –

1600 kg. Instrumenty te wisiały na wieży zapewne do połowy XVIII wieku, kiedy to o

dalszych dziejach kostrzyńskich dzwonów zadecydowała tzw. wojna siedmioletnia 1756 -

1763 11 .

W wyniku ostrzału Rosjan oblegających twierdzę, 15 sierpnia 1758 roku zniszczeniu

uległo w większości Stare Miasto. Obok zabudowań mieszkalnych spłonęła także gotycka

fara mariacka. Na Starym Mieście ocalał tylko kościół przy wale, który do roku 1770

pełnił funkcję świątyni parafialnej 12 .

Wraz z odbudową miasta rozpoczęto odbudowę kościołów. Jedną z jej części było

odlanie nowych dzwonów dla kościoła mariackiego. Zadanie to polecono ludwisarzowi z

Kożuchowa i Lubania (Freistadt und Lauban) 13 , Friedrichowi Gottholdowi Körnernerowi,

który w roku 1769 wykonał cztery instrumenty 14 .

2 Die Kunstdenkmäler des Kreises Königsberg (Neumark) , bearbeitet von G. Voβ, W. Hoppe, Berlin 1927,

s. 315 – 316.

3 R. S c h m i d t, Märkische Glockengieβer im 17. und 18 Jahrhundert, „Jahrbuch für Brandenburgische

Kirchengeschichte“, 15. Jg, 1917, s. 141 – 142.

4 J. K o h t e, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. III, Berlin 1895 , s. 98 – 127 .

5 Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne i nowe , red.. J. Marczewski, Poznań 1991, s. 166.

6 J. P i ą t k o w s k i, Spacer po starym Kostrzynie , Gorzów Wlkp. – Kostrzyn 2001, s. 90.

7 K. G a r d z i e j e w s k i, Zarys dziejów odlewnictwa polskiego , Katowice 1954.

8 J. P i a s k o w s k i, Technologia dawnych odlewów artystycznych , Kraków 1981.

9 Kostrzyn nad Odrą , s. 99.

10 J. G o ł o s, K. K a s p r z a k – M i l l e r, Straty wojenne – zabytkowe dzwony utracone w latach 1939 – 1945

w granicach Polski po 1945 roku , t. I, Poznań 2000, s. 12.

11 Kostrzyn nad Odrą , s. 166.

12 Tamże, s. 184.

13 J. K o h t e, Verzeichnis, s. 124; Th. W a r m i ń s k i, Urkundliche Geschichte des ehemaligen Cisterzienser

Klosters zu Paradies , Meseritz 1886, s. 201.

14 Die Kunstdenkmäler, s. 315.

Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach …

Dwa największe dzwony posiadały dolną średnicę 110 cm 15 . Na tej podstawie można

wnioskować, że wysokość ich płaszczów mierzona bez korony wynosiła ok. 90 cm. Takie

wartości odpowiadają normom dzwonów, opartym na stosunku wysokości dzwonów

mierzonej bez korony do dolnej średnicy, które wynoszą ok. 0,78 – 0,82 16 . Wg

określonych powyżej danych, na podstawie wytycznych zawartych w encyklopedii J. G.

Krünitza z 1780 roku można przyjąć, że dolna krawędź obu dzwonów miała grubość ok.

72 – 73 mm, zaś waga jednego instrumentu wahała się w granicach ok. 650 kg 17 .

Kolejne dwa dzwony były mniejsze od opisanych wyżej 18 . Pierwszy posiadał dolną

średnicę 93 cm, tym samym jego wysokość bez korony wynosiła ok. 75 cm, zaś krawędź

miała grubość ok. 62 mm. Waga wahała się w granicach 440 kg. Najmniejszy dzwon

posiadał dolną średnicę 68 cm, zatem wysokość bez korony wynosiła ok. 55 cm, krawędź

miała grubość ok. 45 mm, natomiast waga wahała się w granicach 180 – 190 kg.

Waga dzwonów pozwala również z dużym prawdopodobieństwem określić ciężar ich serc.

W praktyce, serce dzwonu spiżowego to ok. 3,5% wagi samego instrumentu 19 . Tym

samym serca dwóch największych dzwonów ważyły ok. 23 kg; serce dzwonu trzeciego

ważyło ok. 15,5 kg; najmniejszy dzwon miał serce ważące ok. 7 kg.

Wszystkie cztery dzwony były wyposażone w napisy inskrypcyjne, które

informowały o wartościach muzycznych dzwonów oraz wydarzeniach związanych z

oblężeniem twierdzy w 1758 roku. Owe opisy zawarte w inskrypcjach to także

swoisty zapis historii dzwonów oraz ludwisarza, który je wykonał.

Inskrypcja na jednym z dzwonów o średnicy 110 cm wykonana była w języku

niemieckim, taki bowiem przekaz zawiera cytowany wielokrotnie niemiecki spis

zabytków 20 . Z jej treści można się dowiedzieć, że dzwony odlano wg przedłużonych

dzwięków CEGC: Diese vier Glocken sind nach verlangten Tönen CEGC gegossen 21 . Informacja o

przedłużonych tonach muzycznych, to nic innego jak określenie oktawy muzycznej.

Niestety ze względu na brak przed rokiem 1885 jednolitego kamertonu dla dzwonów 22 ,

niemożliwe jest dokładne wyznaczenie owych dźwięków. Przyporządkowując omawiane

dzwony do wytycznych Krünitza z 1780 roku 23 , odpowiadają one następującym

wartościom dźwiękowym: dzwony o dolnej średnicy 110 cm: g – gis w oktawie

trzykreślnej; dzwon o średnicy 93 cm: b w oktawie trzykreślnej; dzwon najmniejszy: e w

oktawie dwukreślnej. Zupełnie inaczej prezentują się te same instrumenty wg

wytycznych w cytowanej pracy H. Otte z 1885 roku: dzwony o dolnej średnicy 110 cm: f –

fis w oktawie razkreślnej; dzwon o średnicy 93 cm: g w oktawie razkreślnej; dzwon

najmniejszy: d w oktawie dwukreślnej. Na podstawie innych dzwonów Friedricha

Gottholda Körnera, odlanych w roku 1779 dla kościoła klasztornego w Gościkowie –

Paradyżu (obecnie powiat świebodziński) można stwierdzić, że tony muzyczne CEGC były

stosowane częściej. Różnica w dzwonach kostrzyńskich i paradyskich polegała na tym,

że jeden z instrumentów w Paradyżu posiadał ton C w oktawie razkreślnej, co wyraźnie

15 Tamże.

16 B. S c h m i d, Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen im Jahre 1917 (Glockenkunde, Stilgeschichte

der Orgelgehäuse) , Danzig 1918, s. 11.

17 Wytyczne Krünitza cyt. za: J. P i a s k o w s k i, Technologia , s. 97 – 98. Por. też H. O t t e, Die Glockenkunde ,

Leipzig 1884, s. 106.

18 Die Kunstdenkmäler, s. 315 – 316.

19 Zob. M. T u r e c z e k, Inskrypcje na najstarszych dzwonach gminy Trzciel w powiecie międzyrzeckim (w:)

Ziemia Międzyrzecka w przeszłości. Szkice z dziejów pogranicza, red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz

– Zielona Góra 2004, s. 145 – 146.

20 Tamże.

21 Tłum.: Te cztery dzwony zostały odlane wg przedłużonych dzwięków (tonów) CEGC.

22 H. O t t e, Die Glockenkunde , s. 105 – 107. Por. J. G o ł o s, K. K a s p r z a k – M i l l e r, Straty wojenne,

s . 19 – 20.

23 Jak przyp. 16.

Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach …

odznaczył J. Kohte 24 . Dzwony z Paradyża także zaginęły. Do dnia dzisiejszego na

wieżach klasztornych zachowało się kilka serc, które można łączyć m. in. z

instrumentami Körnera.

Kolejne inskrypcje wykonane były w języku łacińskim i miały odmienny charakter

od napisu przytoczonego powyżej. Dzwon drugi o średnicy 110 cm posiadał

następujący napis: Post fata tristissima que a 1758 die XV. Aug(usti) et me obmutescere

jusserunt. Restaurata anno 1769 Signum In honorem dei dare coepi. 25 Dzwon o średnicy 93

cm także posiadał napis w języku łacińskim: Et me necarunt Flammae per totam Urbem

misere saevientes anno 1758 et Friderici clementiam reviviscere et primum sonitum edere coepi

anno 1769. 26 Również ostatni, najmniejszy dzwon wyposażono w łacińską inskrypcję:

In ruinis anno 1758 die XV. Augusti et ego sum sepulta ex ei(u)sdem anno 1769 restituta post

novom casus quum et cjssa Lutea adhuc denuo eram collapsa et structor meus vitam fere sub

domo a ventu disjecta amiserat. Cives convoco. 27 .

Szczegółowa analiza paleograficzna przytoczonych inskrypcji jest niestety niemożliwa.

Decyduje o tym przede wszystkim forma przekazu, która najprawdopodobniej

odzwierciedla tylko treść napisów. Dlatego też nie ma pewności, czy zgodnie z edycją z

1927 roku, przytoczone napisy miały charakter minuskułowy. Doświadczenia zebrane w

trakcie inwentaryzacji dzwonów prowadzonych m. in. na obszarze dawnego powiatu

międzyrzeckiego, wskazują, że na dzwonach od początku XVII wieku przeważały raczej

majuskułowe formy inskrypcji. Te same badania potwierdzają, że edycje inskrypcji

zawarte w spisach zabytków z końca XIX i początków XX wieku skupiają się na treści,

pomijając całkowicie cechy paleograficzne czy też epigraficzne 28 . Jednak także te uwagi

mogą mieć jedynie charakter hipotetyczny. Pomocnymi w tej kwestii mogłyby się okazać

źródła ikonograficzne. W tym miejscu można jedynie stwierdzić, że z całą pewnością

kostrzyńskie dzwony nie odbiegały od stosowanych wówczas norm estetycznych. Być

może pomocnymi będą w przyszłości dalsze inwentaryzacje, które pozwolą odnaleźć

zachowane instrumenty Körnera. Obok Paradyża znajdowały się one m.in. w Marxdorf

oraz Neuentempel (RFN) 29 .

Nieco mniejszych trudności dostarczają treści przytoczonych inskrypcji. Można się z

nich dowiedzieć, że w trakcie oblężenia z 15 sierpnia 1758 roku, zniszczeniu uległy

dzwony, które odlano dla kościoła w roku 1652. Przytoczone wcześniej informacje o wadze

zniszczonych dzwonów wskazują, że były one większe od tych, które odlano w roku 1769.

Niemniej nowe dzwony musiały powstać na bazie surowca odzyskanego ze zniszczonych

instrumentów. Z dużym prawdopodobieństwem informują o tym zastosowane w

inskrypcjach wyrażenia: odnowiony (…) rozpocząłem dawać sygnał ; z tych ruin

odgrzebany ; zacząłem ożywać itp. 30 . Argumentem potwierdzającym taki stan rzeczy są

również względy finansowe, które musiały mieć duże znaczenie w zniszczonym mieście.

Znaczny udział w finansowaniu odbudowy miał Fryderyk II, który w latach 1758, 1765

oraz 1766–1767 król osobiście interesował się postępami w pracach, przeznaczając na

ten cel w celu ich przyspieszenia, najmniej 330 000 talarów w formie zapomóg i

refundacji. Wspomnieć tu należy również o znacznej ilości budulca oraz reorganizacji

24 J. K o h t e, Verzeichnis, s. 124.

25 Tłum.: Po bardzo smutnych wydarzeniach z 15 sierpnia 1758 roku rozkazali mi milczeć. Odnowiony w roku

1769 rozpocząłem dawać sygnał na chwałę Boga.

26 Tłum.: I mnie zniszczyły płomienie szalejące w całym mieście w roku 1758. Dzięki dobroci Fryderyka (za

sprawą dobroci Fryderyka; dobrocią Fryderyka) zacząłem ożywać i wydałem pierwszy dzwięk w roku 1769.

27 Tłum.: I ja zostałem pogrzebany w roku 1758 dnia 15 sierpnia, z tych ruin odgrzebany w roku 1769 znów

spadałem po wielu wydarzeniach i opadnięciu złocistej barwy do tego stopnia, mój budowniczy prawie stracił

życie pod domem z powodu rozpadającego się wejścia. Zwołuję obywateli.

28 Zob. M. T u r e c z e k, Inskrypcje , s. 131 – 154, tamże literatura przedmiotu oraz stan badań.

29 R. S c h m i d t, Märkische, s. 141 – 142.

30 Kostrzyn nad Odrą , s. 166.

Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach …

robót, co przyspieszało prace 31 . Imię Fryderyka na dzwonie o średnicy 93 cm to

niewątpliwie forma uczczenia jego osoby przez mieszkańców Kostrzyna, być może jego

pomoc miała także udział w odlaniu nowych instrumentów. Ciekawy jest również zapis

dotyczący samego ludwisarza. Z inskrypcji na najmniejszym dzwonie można się

dowiedzieć, że odlewnik kostrzyńskich instrumentów o mało nie stracił życia pod

zawalającym się domem. Nie jest jednak jasne czy informacja ta ma związek z pobytem

Körnera w samym Kostrzynie, czy jest to ingerencja ludwisarza w treść inskrypcji, aby w

ten sposób pozostawić informację o swoich losach. Na najmniejszym dzwonie jest

również informacja o jego wtórnym zerwaniu się, a także funkcji, którą pełnił – był to

dzwon sygnalizacyjny.

Równie ciekawie przedstawia się znaczenie semantyczne napisów. Symbolicznie

wypowiadane zwroty, wskazują na personifikację omawianych dzwonów, które wg słów

J. Hani mogą być: „… zwielokrotnionym głosem (…) radości i smutków…” 32 . Niewidzialna

na co dzień treść inskrypcji miała być „słyszalna” wraz z niesionym dźwiękiem. Zawarte

w napisach informacje przypominały mieszkańcom o wydarzeniach, które miały miejsce

w ich mieście i zarazem odzwierciedlały ich stosunek do nich. W ten sposób treści

semantyczne na dzwonach z Kostrzyna ujawniają elementy kultury duchowej. Choć

omawiane inskrypcje nie zawierają typowych dla dzwonów wezwań o charakterze

apotropaicznym lub też bardzo charakterystycznych treści skierowanych przeciw

niebezpiecznym zjawiskom atmosferycznym, całość mieści się zarówno w normach

estetycznych, kulturowych jak i znaczeniowych dla tego typu obiektów epigraficznych 33 .

Przy inwentaryzacjach inskrypcji nadzwonnych, obok wysuwających się na czoło ze

zrozumiałych względów treści religijnych, podkreślających funkcję dzwonu, jak i

pobożność jego fundatorów, spotyka się szereg informacji stanowiących przekaz o

przeszłości określonych terenów. Kostrzyńskie dzwony Friedricha Gottholda Körnera

wzbogacają wiedzę nie tylko na temat dziejów Kostrzyna oraz znajdujących się tam

niegdyś obiektów epigraficznych, ale również stanowią element badań nad dawnymi

źródłami epigraficznymi oraz ludwisarstwem w Nowej Marchii.

31 Tamże, s. 185.

32 J. H a n i, Symbolika świątyni chrześcijańskiej , Kraków 1994, s. 75.

33 W sprawie zagadnień semiologicznych zob. też: B. T r e l i ń s k a, Semiologiczne aspekty polskiego pisma

epigraficznego , „Kwartalnik Historyczny”, z. 2, 1981, s. 431 – 139; J. H o c h l e i t n e r, Funkcje

średniowiecznych dzwonów jako przejaw sakralizacji przestrzeni kulturowej , „ Studia Warmińskie”, t. XXXVII,

2000, s. 179 – 192.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: