MAKOWSKI A. Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocj.doc

Rozdział I. Problem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w środowisku  

1. Pojęcie niedostosowania społecznego

2. Ewolucja poglądów na etiologię niedostosowania społecznego

3. Klasyfikacja przyczyn niedostosowania społecznego

4. Charakterystyka przyczyn niedostosowania społecznego

5. Akceleracja, retardacja i dysharmonia życia psychicznego jako specyficzne przyczyny rozwojowe niedostosowania społecznego

6. Rozmiar niedostosowania społecznego

7. Rodzaje niedostosowania społecznego

8. Przejawy niedostosowania społecznego względem własnej osoby

9. Przejawy niedostosowania społecznego w rodzinie

10. Przejawy niedostosowania społecznego w szkole i placówkach opiekuńczo-wychowawczych

11. Przejawy niedostosowania społecznego w szerszym środowisku społecznym

12. Niedostosowanie społeczne a przestępczość nieletnich

13. Proces postępujących dewiacji psychospołecznych u nieletnich

14. Dewiacje psychospołeczne a załamanie planu życiowego u nieletnich

Rozdział II. Niedostosowani społecznie i ich specyficzne zaburzenia osobowościowe

1. Klasyfikacja niedostosowanych społecznie

2. Charakterystyka niedostosowanych społecznie

3. Niedostosowani społecznie charakteropaci

4. Niedostosowani społecznie psychopaci

5. Niedostosowani społecznie neuropaci

Rozdział III. Niedostosowani społecznie w środowisku jako jednostki trudne Ił zachowaniu

l. Zachowania w formalnych strukturach szkolnych i opiekuńczo­-wychowawczych

2. Zachowania w grupach nieformalnych (rówieśniczych, koleżeńskich, zabawowych)

3. Zachowania międzyosobnicze w szerszym środowisku społecznym (osiedlowym, dzielnicowym, okolicznym)

4. Zachowania w sytuacjach konfliktowych powstających na podłożu charaktero-, psycho- i neuropatycznym

Rozdział IV. Niedostosowani społecznie uzależnieni w środowisku jako toksykomani, narkomani, lekomani

1. Toksykomania, narkomania, uzależnienia lękowe

2. Substancje używane przez toksykomanów i ich zgubne skutki działania

3. Rozmiary zjawiska toksykomanii w Polce, walka z nią i zapobieganie jej

4. Zagrożenie toksykomanią dzieci i młodzieży szkolnej

5. Działalność profilaktyczna przeciw zagrożeniu toksykomanią wśród wychowanków internatu

Rozdział V. Niedostosowani społecznie uzależnieni w środowisku jako populacja patologiczna o załamanym planie życiowym

1. Obciążenia społeczno-ekonomiczne

2. Nieprawidłowości psychologiczno-osobowościowe

3. Dewiacje pedagogiczno-wychowawcze

Rozdział VI. Innowacje pedagogiczne w resocjalizacji niedostosowanych społecznie

1. Innowacje pedagogiczne i ich istota w resocjalizacji

2. Relacja pomiędzy socjalizacją, socjalizacją reedukacyjną, resocjalizacją i reedukacją a terapią pedagogiczną

3. Współzależność pomiędzy resocjalizacją a ergoterapią, psychokorekcją i psychoterapią

4. Swoistość oddziaływań wychowawczych w resocjalizacji

5. Niekonwencjonalne zasady resocjalizacji

6. Postępowe systemy resocjalizacji

7. Metody wykorzystywane w systemach resocjalizacji

8. Wychowawcze sytuacje zadaniowe w metodach resocjalizacji

9. Pedagogika żartobliwa w metodach resocjalizacji

10. Świetlica terapeutyczno-kreatywna w metodach resocjalizacji

11. Funkcje wychowawcze w resocjalizacji

12. Aspekty jednolitego kształcenia i wychowania w resocjalizacji

13. Instytucje resocjalizacyjne

14. Opieka nad niedostosowanymi społecznie w Polsce

Rozdział VII. Kuratela sądowa i jej działalność opiekuńczo-resocjalizacyjna

1. Istota i założenia kurateli sądowej

2. Systemy i zasady pracy kurateli sądowej

3. Kuratorzy sądowi — społeczni i zawodowi

Rozdział VIII. Przedmiot badań diagnostycznych i prognozowanie resocjalizacji niedostosowanych społecznie

l. Diagnoza i prognoza — integralną częścią składową procesu  resocjalizacji

2. Prognozowanie a integracja społeczna i interakcja psychiczna wychowanka w jego resocjalizacji

3. Metody badań diagnostyczno-prognostycznych w resocjalizacji

Rozdział IX. Zapobieganie dewiacjom społecznym dzieci i młodzieży szkolnej .

l. Konstruktywna socjalizacja w rodzinie

2. Adekwatność metod dydaktyczno-wychowawczych w szkole

3. Organizowanie czasu wolnego uczniów-wychowanków w placówkach szkolno-wychowawczych

4. Profilaktyka społeczno-wychowawcza w środowisku

Zakończenie i wnioski

Rozdział I

problem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w środowisku

Niedostosowanie społeczne może wystąpić w rodzinie, w szkole,  zakładzie pracy i w szerszym środowisku oraz w nieformalnych grupach rówieśniczych. Tu przeważnie nie kontrolowane treści życia i działalności nieletnich mogą mieć także charakter patologiczny, aspołeczny, niezgodny z powszechnie uznawanymi normami życia i obyczajowości.

1. Pojęcie niedostosowania społecznego

Pojęciu niedostosowania społecznego F. McKinney przeciwstawia dostosowanie się, które „jest procesem ciągłym, wielostronnym i nie biernym" zatem niedostosowanie, jako rezultat nieudanego dostoso­wania się Jest to proces ciągły — przechodzenia z jednego etapu, jeszcze nie zaburzonego, do drugiego, już niedostosowanego. Tym tłumaczymy fakt, że sposoby zachowania się dziecka (zależnie od etapu) są różne. Wśród rodzajów zachowania się dziecka możemy znaleźć i takie, które dadzą się zakwalifikować zarówno jako dostosowanie, jak i niedostosowanie. Musimy zgromadzić poważną liczbę obserwacji, a o ewentualnym niedostosowaniu się dziecka wypowiedzieć się dopiero po "przeprowadzeniu skrupulatnej ich analizy".

Z pojęciem „niedostosowanie społeczne" zamiennie utożsamia się określenia: „moralnie zaniedbany" —jako efekt dewiacji środowiskowej, „społecznie upośledzony" — z powodu zmian organicznych, wywołujących bezwzględność, egoizm i inne destruktywne cechy za­chowawcze osobowości charaktero- lub psychopatycznej, „moralnie zagrożony" — odnoszący się „nie tylko do dziecka samego, ale do środowiska, w jakim ono żyje"'.

Dla naszych potrzeb najbardziej adekwatne będzie określenie „niedostosowanie społeczne" —jako termin zgodny z językiem nauko­wym, zasadami polskiej gramatyki i mową potoczną.

Niedostosowanie społeczne, które „jest skutkiem zmian, jakie zaszły w jednostce, dzielimy nie według stopnia jego zaawansowania, lecz według rodzajów niedostosowania, które są specyficznymi (dla każdego rodzaju innymi) formami zachowania się jednostki i jej reakcji na warunki środowiskowe".

Maria Grzegorzewska3 wyróżnia dwie grupy przyczyn powodują­cych niedostosowanie społeczne. W pierwszej znajdują się warunki ekonomiczno-gospodarcze, takie jak nędza, głód, brak opieki wy­chowawczej, bezdomność, sieroctwo, złe wpływy, alkoholizm w środo­wisku domowym, rozkład rodziny itp. Zalicza też do nich wpływ negatywnych metod wychowawczych, zastosowanych w domu i w szko­le, występowanie sytuacji konfliktowych w rodzinie, szkole, otoczeniu, konflikty między pokoleniami, brak autorytetu społecznego. W drugiej grupie czynników znajdują się schorzenia nerwicowe, różnego rodzaju psychopatie i charakteropatie, a także padaczkowe stany pomroczne. Dewiacje te rzutują ujemnie na postawę niedostosowanych społecznie, ich zachowanie i stosunek np. do własności.

Taka interpretacja zagadnienia wskazuje bezpośrednio na etiologię niedostosowania społecznego, które zdaniem F. McKinneya, Czapowa i in. jest powodowane przeszkodami w realizacji potrzeb życiowych jednostki wyzwalającymi frustracje, konflikt we­wnętrzny, stresy itp.

„A. U podstawy każdej formy ludzkiego zachowania się tkwi motyw wypływający z potrzeb. Zachowujemy się tak, aby w efekcie dostosować się do tych potrzeb, tzn. albo je zaspokoić, albo usunąć.

B. Czasami potrzeby dają się łatwo zaspokoić. Często niestety w dążeniu do ich zaspokojenia jednostka ulega sfrustrowaniu wywołanemu bądź przez czynniki środowiskowe, bądź przez jej własne procesy psychiczne. To powoduje zahamowanie dążeń do zaspokojenia potrzeb i powstaje konflikt wewnętrzny.

C. Kiedy wystąpi konflikt, jednostka wybiera taką formę za­chowania się, która jest dla niej najłatwiejsza, tj. idzie po linii najsłabszego oporu. Dana forma zachowania nie jest często dla niej na dłuższą metę tą właściwą. Jeżeli nie jest maksymalnie zadowalająca, jednostka poszukuje nowych form rozwiązania swego konfliktu.

D. Sposób, w jaki dostrzegamy nasze potrzeby i wykrywamy motywy oraz sytuacje, które nas zadowalają lub przeszkadzają w osiąg­nięciu satysfakcji, wypływa z całego szeregu doświadczeń bieżących i przeszłych, jedyną zatem dla jednostki pomocą jest uczenie się. W grę wchodzą tutaj wszystkie formy uczenia się, które pomagają jednostce samodzielnie uświadomić sobie własne problemy1.

Tak rozumując McKinney dochodzi do definicji procesu dostoso­wywania się; jest to według niego wyrabianie sobie określonej postawy oraz zrozumienia sytuacji. Taka postawa powinna pozwolić nam naj­bardziej skutecznie zaspokoić nasze osobiste potrzeby i nie dopuścić do frustracji. Jest to zatem proces zdobywania perspektywy w patrzeniu na świat zewnętrzny, a ściślej mówiąc na bliższe lub dalsze środowisko, po to, aby nie tyle się do niego dostosować w ścisłym tego słowa znaczeniu, ile aby je zmienić stosownie do naszych potrzeb. Niepomyślność w tym przedsięwzięciu prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego.

2. Ewolucja poglądów na etiologię niedostosowania społecznego

Termin „niedostosowanie społeczne" opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą (L'Union Mondiale des Organismes de Sauvegarde de L'Enfance et de L'Adolescence), przeszczepiony został na nasz grunt przez Marię Grzegorzewska. ,,Pojęcie społecznego niedostosowania nie jest określane jednoznacznie. Jest ono zjawiskiem, które interesuje nie tylko pedagogów, ale także psychologów, psychiatrów, socjologów i prawników. W zaleź od punktu widzenia, pojęcie i zakres społecznego niedostowania różnie jest definiowane. Ale także w zależności od odmiennych stano­wisk i poglądów dotyczących etiologii, manifestacji i motywacji społecz­nego niedostosowania, różnie jest ono interpretowane, a w związku z tym i terminologia nie jest zgodnie stosowana. Zamiast terminu «społeczne niedostosowanie) {enfant inadapte, dissozial), używa się określenia: «zaniedbany» (verwahrlost), «zaburzony w zachowaniu się» (maladjusted, conduite on caracteriel, trouble du comportement, verhal-tensgestórt), «trudny pod względem wychowawczym)) (schwererziehbar, gemeinschaftsschwierig). Określenie «delikwent» (delinquance, delinquency, Delinguenz) stosowane jest zazwyczaj w stosunku do społecznie niedostosowanych, którzy popełnili czyny przestępcze.

Niniejszy cytat jest potwierdzeniem wieloznaczności termi­nologicznej zjawiska niedostosowania społecznego zarówno w kraju, jak i za granicą, które w poglądach Lidii Mościckiej „rozumiane bywa jako proces bądź jako stan. Procesem nazywamy względnie jednorodne serie zjawisk, powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi. Niedostosowanie jednostki jako stan jest to system zachowań, działań i środków, zmierzających do zaspokajania istotnych dla niej potrzeb, społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny".

Przy tym Czesław Czapow i Stanisław Jedlewski rozpatrując pojęcie niedostosowania społecznego w oparciu głównie o kryteria socjologiczne m.in. z uwzględnieniem ról społecznych pełnionych przez jednostkę w społeczeństwie twierdzą, że. osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują „mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących ludzi tworzących' zbiorowość współczesnego państwa.

Skrajne, nasilenie tego rodzaju reakcji, czyli generalnych reakcji dewiantywnych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie".

Bazując na czynnikach psychologicznych, Halina Spionek uważa za dzieci niedostosowane społecznie takie jednostki, „u których zabu­rzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i oso­bowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem". Przy tym do istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy autorka zalicza m.in. błędy wychowawcze w rodzinie i w szkole, które w niekorzystnych warunkach życia i nauki dziecka wzmagają trudności wychowawcze i prowadzą do objawów wczesnego wykolejenia w postaci: ucieczek z domu, wagarów, kradzieży, picia alkoholu itp.

. Na przesłankach psychologicznych opierają się także M. Przetacznikowa i M. Susułowska określając niedostosowanie społeczne jako „zaburzenie w zachowaniu — występujące w stopniu silnym i głębokim — które utrudnia lub uniemożliwia osobnikowi normalne współżycie z innymi ludźmi". Autorki te lżejszą formę zaburzeń W zachowaniu o cechach nietrwałych i nie obejmujących całej struk­tury osobowości określają 'pojęciem „nieprzystosowanie społeczne", przy którym kontakty jednostki ze środowiskiem nie są całkowi­cie zakłócone. „Niedostosowanie natomiast jest bardziej nasiloną dalszą fazą tych zaburzeń, która charakteryzuje się silniejszym i trwal­szym zakłóceniem relacji interpersonalnych jednostki. Przejawia się to w nieprzestrzeganiu norm moralnych i społecznych obowiązują­cych w środowisku i ma charakter trwałej postawy. Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania społecznego uważają autorki M. Przetacznikowa i M. Susułowska; znaczne trud­ności lub całkowity brak umiejętności w nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi. U dziecka niedostosowanego domi­nują pierwotne emocje, takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia związane z Zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Uczucia wyższe (np. moralne, etyczne, społeczne, intelektualne) nie są wykształcone. Jednostki takie nie są więc zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązywania się do innych ludzi, nie wykazują uczuć nawet wobec bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są zaburzone". Zaburzenie to obejmuje głównie sferę emocjonalno-wolicjonalną oraz rozwój charakteru i osobowości.

Przesłanki te stanowią istotne kryterium różnicujące pojęcia i po­pulację jednostek nieprzystosowanych od niedostosowanych społecz­nie, których chociażby ze względów czysto humanitarnych i społeczno-wychowawczych nie powinno się utożsamiać ze szkodą dla jedno­stek nieprzystosowanych najczęściej w zakresie formalnym, „merytory­cznym" bądź społecznym, które w nie sprzyjających warunkach wychowania może prowadzić w linii prostej do niedostosowania społecznego.

Zdefiniowania pojęcia „niedostosowanie społeczne" dokonuje również O. Lipkowski, według którego „jest to zaburzenie charak­terologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki". W definicji tej — opartej na przesłankach psychologiczno-socjologicznych — cytowany autor wskazuje zarówno na warunki etiologiczne, jak i na ujemne skutki niedostosowania dla jednostki i pośrednio dla środowiska społecznego.

Z praktycznego punktu widzenia, zdaniem M.-Przetacznikowej, M. Susułowskiej i O. Lipkowskiego, o niedostosowaniu społecznym jednostki nie powinny decydować kategorie psychologiczno-psychiatryczne (zaburzona dynamika procesów nerwowych, neurotyczne, psy­chopatyczne, charakteropatyczne, socjopatyczne), lecz konkretne za­chowanie dziecka. K. Pospiszyl przy określeniu danego zachowania jako „niedostosowane" zaleca, by uwzględnić szereg czynników, wyró­żniając trzy podstawowe elementy tego zjawiska, a mianowicie:

l) różne stopnie zachowania określanego mianem «niedostosowane» (chodzi tu o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów);

2) uwzględnia­nie nie pojedynczych objawów w postaci izolacji, lecz ich zespołów;

3) wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać «systematycznego postępowania))". Rzecz oczywista, że cyto­wanemu autorowi chodzi tu o postępowanie niezgodne z oczekiwaniami społecznymi.

N. Han-Ilgiewicz zagadnienie „niedostosowania społecznego" rozpatruje w kontekście „dostosowania" uwzględniając przy tym:

„a) dostosowanie względnie niedostosowanie do warunków (tj. nie­umiejętność akomodacji);b) dostosowanie lub niedostosowa­nie do ludzi (niezdolność asymilacji); c) dostosowanie lub niedostosowanie do norm (braki w zakresie ich akceptacji); d) dostosowanie względnie niedostosowanie do wybranych przez jednostkę celów i wartości (tj. nieumiejętność identyfikacji z nimi). Zdaniem cytowanej autorki umiejętność dostosowania się w tych zakresach stanowi o prawidłowym rozwoju osobowości, natomiast niespełnienie ich powoduje zaburzony jej rozwój, nazywany społecznym niedostosowaniem".

. Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczno-pedagogiczny  w podsumowaniu stwierdzam, że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia wewnętrznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, efektywną edukację i po­myślną realizację zadań życiowych.

Pomimo różnych interpretacji, treści określające niedostosowanie społeczne są wspólne, a mianowicie:

— „społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości,

— jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej,

— trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostoso­wania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych,

— jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych.

W zarysie historycznym dziejów wychowania należy stwierdzić, że, niedostosowanie społeczne jest właściwe nie tylko współczesności. Mówiono o nim już w starożytnym Egipcie i Grecji; było to zagadnienie interesujące filozofów (Platona i Arystotelesa), praktyków i pedago­gów. W średniowieczu wymierzano surowe kary cielesne wobec jedno­stek niedostosowanych.

Erazm z Rotterdamu był przeciwnikiem tych metod. Zalecał w wychowaniu stosowanie „łaskawości, taktu i rozumu". W XVI w.. w Anglii, Holandii, Francji, w Niemczech, a później i w Polsce (Gdańsk, Kraków, Warszawa — 1629 r.) powstają pierwsze zakła­dy dla jednostek trudnych. Karę traktuje się już nie tylko jako akt zemsty, lecz również jako środek wychowawczy. W XIX w. na organizację zakładów wywarły wpływ nowe prądy w pedagogice, oparte na teorii psychologii i psychiatrii. W Stanach Zjednoczonych powstają pierwsze zakłady uwzględniające zasady wychowania w samorządności (Koedukacyjna Republika Młodzieży Wykolejonej we Freeville w sta­nie Nowy Jork, założona w 1895 r. przez Williama George'a). Na początku XX w. w byłym Związku Radzieckim Antoni Makarenko — pedagog i pisarz — analogicznie do progresywizmu tworzy specyficz­ny system wychowania o swoistych walorach resocjalizujących młodzież przestępczą.

Niedostosowanie społeczne w dziedzinie praktyki pedagogicznej jest zagadnieniem bardzo starym, zaś w teorii — młodym, zapocząt­kowanym dopiero na przełomie XIX i XX w. Aktualnie z jednej strony powstają warunki wpływające na zmniejszanie zjawiska niedostosowa­nia społecznego, z drugiej zaś na jego odradzanie się, spowodowane tempem rozwoju cywilizacji, trudniejszymi warunkami życia oraz zwielokrotnionymi napięciami i nerwowością charakteryzującą współ­czesne życie. Należy przypuszczać, mając na uwadze coraz większe osiągnięcia w zakresie nauk społecznych, medycznych, biologicznych—w tym genetyki, że w przyszłości główny nacisk w procesie zwalczania niedostosowania społecznego zostanie położony na przyczyny bio­logiczne.

  3. Klasyfikacja przyczyn niedostosowania społecznego

Niedostosowanie społeczne powoduje zaniedbania wychowawcze, wychowanie w niesprzyjających warunkach oraz nieosiąganie celów wychowawczych.

   Przesłanki te, jak i przytoczone wyżej definicje niedostosowania społecznego, wskazują także na etiologię tego zjawiska, na które składają się dwojakie przyczyny (według Jana Konopnickiego):

— biologiczne (wewnętrzne) jednostki — w tym organiczne, np. uszkodzenia centralnego układu nerwowego (powodujące charak­teropatie); psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne;

— środowiskowe — wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno-moralnej dzieci i młodzieży dorastającej, czy wreszcie zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze i przyrodniczo-ekologiczne.

...