Iwona Łygońska gr. Iż
PERSONALIZM FILOFOFICZNY XX WIEKU
Słowo „personalizm” pochodzi od łacińskiego terminu persona – osoba, który jest tłumaczeniem greckiego terminu prósopon oznaczającego maskę w teatrze. Teatr antyczny zajmował centralne miejsce w kulturze greckiej; był sztuką ściśle powiązaną z filozofią, kształtującą światopogląd i wyrażającą istotne treści teologiczne. Aktorzy biorący udział w przedstawieniach teatralnych na twarze mieli założone maski, które charakteryzowały poszczególne postaci. Jednak najważniejszym było to, że pod maską kryła się osoba, której nie określa tylko wygląd zewnętrzny, rysy twarzy czy mimika, ale że jest ona skryta pod zewnętrznym przejawem. Metafora maski doskonale oddaje głęboki sens osoby ludzkiej, której istoty nie stanowi to, co zewnętrzne ani to, co można wykreować i kulturowo zdefiniować.
Myśl personalistyczna pojawia się już w twierdzeniach Heraklita, który utrzymuje, że podstawą rzeczywistości jest rozum, ponieważ tylko on potrafi pojąć i zrozumieć świat obiektywny, a nawet swoje własne przeżycia z powodu zdolności oddzielenia się od nich.
Refleksja personalistyczna z większą lub mniejszą intensywnością podejmowana była w niemal wszystkich nurtach myślenia filozoficznego i teologicznego na przestrzeni wieków, to stosunkowo niedawno wykrystalizowało się pojęcie „personalizmu” jako autonomicznego kierunku. Występująca od 1737 roku we Francji nazwa le personnalisme oznaczała pierwotnie egoizm, a przynajmniej egocentryzm lub indywidualizm. Słowa der Personalismus po raz pierwszy użył niemiecki filozof Friedrich Daniel Schleiermacher w 1799 roku, występując w obronie Boga osobowego przeciwko panteizmowi Johanna Herdera. Niektórzy historycy, zwłaszcza francuscy, twierdzą, że termin ten wprowadził dopiero Charles Renouvier w rozprawie z 1903 roku pt. Le Personnalisme, głosząc, że osobowość jest najwyższą kategorią i usiłując z doktryny osobowości uczynić świecką, filozoficzną, racjonalną religię. Wcześniej personation oznaczało uosobienie, prezentację jakiejś postaci, a także powstanie człowieka jako osoby, proces prozopoiczny człowieka. Termin ten na szeroką skalę rozpowszechnił się w drugiej połowie XIX wieku w USA, Anglii, Francji i Niemczech na gruncie indywidualizmu, idealizmu i subiektywizmu dzięki takim myślicielom jak: Walt Whitman, John Grote, G. Teichmüller, William Stern, Bronson Alcott.
Największy rozgłos pojęciu „personalizm” nadał jednak Emmanuel Mounier, twórca miesięcznika Esprit, który zaczął ukazywać się w 1932 roku w Paryżu. Jeśli dzisiaj mówi się o personalizmie, często dodając przymiotnik „chrześcijański”, ma się na myśli wielki ruch zainicjowany przez tego pisarza i działacza, który w największym rozkwicie swojej filozofii i osobowości zmarł w 1950 roku. W Niemczech w XIX wieku Hermann Lotze, przeciwnik Fichtego, Schellinga i Hegla, autor książki Mikrokosmos znajdował rzeczywistość jedynie w konkretnym istnieniu osobowości, a później pogląd ten rozszerzył Max Scheler. Ponadto na gruncie języka niemieckiego termin „personalizm” rozpowszechnili: wspomniany już William Stern, Theodor Haecker, Romano Guardini oraz Bernhard Häring. Z kolei na gruncie amerykańskim prekursorem personalizmu był poeta Walt Whitman, a Borden Parker Bowne stworzył całą szkołę, do której należą też holiści. Najpóźniej ujawniła się rosyjska linia personalizmu reprezentowana przez Mikołaja Bierdiajewa. Po II wojnie światowej personalizm mounierowski zetknął się z egzystencjalizmem i stał się jeszcze jedną szkołą egzystencji, szczególnie dzięki przedstawicielowi egzystencjalizmu chrześcijańskiego Gabrielowi Marcelowi. W Polsce problematyce personalistycznej bardzo szczególny impuls nadał Karol Wojtyła zwłaszcza w dziele Osoba i czyn. Z czasem rozwinęły się różne szkoły i kierunki personalistyczne, m.in.: personalizm fenomenologiczny i historyczny (M. Scheler, R. Ingarden, W. Pannenberg, R. Guardini), personalizm egzystencjalistyczny (G. Marcel, K. Jaspers, P. Tillich, J. B. Pratt), personalizm neotomistyczny (J. Maritain, P. Wust, E. Gilson, M. Nédoncelle, F. Sawicki, W. Granat, M. A. Krąpiec), personalizm filozoficzno-religijny (F. Ebner, M. Buber, P. Teilhard de Chardin), psychosocjologia personalistyczna (L. Laberthonničre, E. Durkheim, W. Wundt), personalizm absolutystyczny (E. Caird, J. Royce, A. E. Taylor, W. E. Hocking) i personalizm panpsychistyczny ( L. F. Ward, W. Stern, F. R. Tennant, H. W. Carr, A. N. Whitehead). Wyróżnia się także: personalizm augustyński (J. Hessen), personalizm socjologiczny (E. Mounier, J. Lacroix), personalizm teologiczny (K. Rahner, E. Schillebeeckx).
Obecnie w filozofii osoby i teorii osoby występuje wiele niejasności i zamieszania. W literaturze filozoficznej i teologicznej widoczna jest duża różnorodność i dowolność stosowania terminu „personalizm”. Bardzo często słowo to oznacza postawy i kierunki sprzeczne miedzy sobą, a nawet antypersonalistyczne w aspekcie rzeczywistego stosunku do wartości osobowych. S. Wilkanowicz zastanawiając się nad przyczynami niepowodzeń personalizmu, nie tyle jako systemu filozoficznego, ale obiegowego stereotypu wytworzonego w umysłach kręgów społecznych, zarzuca „niechlujstwo językowe”, mglisty i różniący się u wielu obraz personalizmu.
Według Leksykonu Filozofii Klasycznej personalizm „to doktryna podkreślająca autonomiczną wartość człowieka jako osoby i postulująca jej pełną afirmację, a także programy działań wspierających rozwój osoby ludzkiej, podporządkowujące wartości ekonomiczne i techniczne wartościom osobowo-duchowym”. Powyższa definicja wskazuje zatem na dobro i rozwój osoby jako bytu wolnego, zdolnego do samookreślenia się, mającego możliwość wyrażenia siebie w swoich czynach i dziełach. Rozwojowi osoby muszą być podporządkowane wszystkie partykularne wartości realizowane w życiu jednostkowym i w relacji z innymi osobami, a także (a może przede wszystkim) Osobą Boga. W ujęciu Słownika Nowego Humanizmu: personalizm „to filozoficzna teoria, która rozumie człowieka z jego wolnością jako nadrzędną i duchową wartość. W rzeczywistości jest on osobowym aspektem istotnych części składowych wszystkich społecznych, religijnych, psychologicznych nauk, jak również częścią ideologicznych i politycznych pojęć; panuje on również nad kulturą i sztuką”. Przeglądając literaturę podejmującą zagadnienie personalizmu można zauważyć, że owo pojęcie idzie niejako „w poprzek” tradycyjnych podziałów filozoficznych. Z łatwością można odszukać personalizm realistyczny jak i personalizm idealistyczny. Znajduje on także swoje miejsce w filozofii absolutystycznej jak i relatywistycznej, oraz substancjalistycznej i niesubstancjalistycznej.
System personalizmu znany był jako woluntaryzm, filozofia wolności, wysiłku czy dokonań, prawdopodobieństwa, przypadku, ciągłości, filozofia zmiany, duchowy realizm, empiryzm transcendentalny, idealizm osobowy, humanizm, witalizm, aktywizm, realizm osobowy, fenomenologia i egzystencjalizm. Można wyróżnić dwie odmienne tendencje personalizmu zależnie od tego czy filozofowie skłaniają się ku epistemologii związanej z teorią wiedzy, czy też ku metafizyce związanej z teorią rzeczywistości bądź Bytu. Takie podejście do rzeczywistości na drodze rozumowo - teoriopoznawczej i bytowo - metafizycznej doprowadziło do powstania różnic w koncepcji racjonalistycznej bądź intuicyjnej.
Personalizm utrzymuje, że cała rzeczywistość jest w pewnym sensie osobowa, to znaczy, że istnieją osoby i to, co one tworzą. Świat rzeczy, który powstaje z inteligentnego źródła opiera się na rozumieniu rzeczywistości przez umysł i ludzką percepcję. Z punktu widzenia logiki, teoria ta jest pragmatyczna, ponieważ głosi, że znaczy więcej i dostarcza więcej argumentów, niż jakakolwiek ustna forma wyrażania, która niszczy na zawsze ustalone znaczenia. Z punktu widzenia etyki, personalizm wskazuje drogę wolności, bez której charakter moralny nie jest możliwy. Skoro porządek wszechświata jest osobowy, zatem jest on również etyczny, a nakazy moralne są głęboko wpisane w naturę życia i bytu. Pod względem estetycznym personalizm zakłada kosmiczny i osobowy charakter pewnych form piękna, w których osobowości mogą odnaleźć przyjemność i samoekspresję dzięki harmonii między osobami i rzeczami. Pod względem religijnym teoria personalistyczna jest teistyczna, gdyż człowiek może osiągnąć najwyższy poziom osobowości tylko dzięki współpracy z Bogiem. Personalizm posiada także pewne aspekty społeczne i polityczne; wtedy osobowość postrzegana jest jako najwyższa wartość, stąd społeczeństwo musi tak funkcjonować, aby stworzyć każdej osobie warunki do samorozwoju. W ten sposób przeciwstawia się wszelkim formom totalitaryzmu, gdyż osoba może osiągnąć swój prawidłowy rozwój tylko w przestrzeni wolności. Personalizm pojmuje ewolucję jako aktywny proces sił ukierunkowanych od wewnątrz, gdzie rozum ludzki i postępowanie moralne to podstawowe jego wymogi.
Z tych i innych względów można powiedzieć, że personalizm to termin używany dla zaznaczenia przełomu, który dokonał się nie tylko w odniesieniu do wszelkiego rodzaju absolutyzmów czy fundamentalistycznych monizmów. Filozofia typu personalistycznego czasami powraca w dziejach jako protest i reakcja przeciw różnym formom monizmu, odczuwanym jako zagrożenie godności, niezależności i indywidualnej wartości osoby ludzkiej. To, co osobowe wciąż na nowo przeciwstawia się temu, co bezosobowe. Jednak personalizm nie ma charakteru negatywnego, jak mogłyby sugerować słowa „reakcja” i „protest”, ale pozytywny, jako właściwa afirmacja osoby.
Klasyfikacje form personalizmu mogą być różnorodne, w zależności od przyjmowanego kryterium. Jednym z nich jest kryterium narodowe, wyróżniające personalizm amerykański, francuski, niemiecki i polski.
Personalizm amerykański – jest nurtem eklektycznego pragmatyzmu powiązanego z ideami amerykańskiej demokracji, respektującego potrzeby amerykańskiego stylu życia i filozofii. Personalizm ten rozwinął się głównie w środowisku akademickim jako reakcja na materializm obecny zwłaszcza w formie naturalizmu i ewolucjonizmu, jak również jako reakcja przeciw idealizmowi Hegla i Royce’a. Jego najważniejsze przesłanie – świętość osoby i istnienie jej niezbywalnych praw, skłania do traktowania personalizmu jako naturalnej filozofii demokracji i łączenia jej z zasadami funkcjonowania instytucji państwowych.
Personalizm francuski powstał na gruncie myśli katolickiej i przybrał charakter antropologii personalistycznej, indywidualnej i społecznej, o wyraźnym nachyleniu tomistycznym. Głównymi przedstawicielami tego personalizmu są: E. Mounier, Ch. Renouvier, P. T. de Chardin, H. Bergson, M. Blondel, J. Maritain, E. Gilson, L. Lavelle, R. Le Senne i D. Rougemont.
Personalizm niemiecki który stał się natchnieniem dla różnych ujęć personalistycznych pozaniemieckich. Miał on charakter ogólny i dlatego dla takich myślicieli jak: R. H. Lotze, W. Stern, M. Scheler czy R. Guardini stanowił doskonałą podstawę dla ich koncepcji filozoficznych. R. Lotze, wybitny filozof ducha i natury, przyjął mechanistyczny proces natury, którym jako środkiem posługuje się osobowy Bóg, aby doprowadzić świat do ostatecznego celu. Przyjął też substancjalność duszy, która stanowi ontyczne „ja”, utożsamione w pewnym sensie z wiedzą duchową i sprawczą. Między duszą i ciałem zachodzi bezpośredni związek tworzący absolutny i duchowy świat osoby.
Personalizm polski jako system treściowy i metodyczny przenika mentalność polską we wszystkich dziedzinach życia i nauki. Jego głównymi reprezentantami są: W. Granat, K. Wojtyła, M. A. Krąpiec, M. Gogacz, T. Styczeń, Cz. S. Bartnik i T. Terlecki. Personalizm polski ukształtował się na gruncie rodzimej kultury, nawiązując niejednokrotnie do Ewangelii oraz systemów filozoficznych takich jak: augustynizm, tomizm oraz innych nurtów myślowych. Nacechowany jest on przekonaniem o wartości i godności osoby ludzkiej, dużą indywidualnością i emocjonalnością oraz ogromnym wyczuleniem na wolność osobistą i społeczną. Obecnie wzrasta zainteresowanie personalizmem, który niesie ze sobą dużą dozę spontaniczności, elastyczności świadomości narodowej oraz pluralizmu w różnych dziedzinach życia.
Rozróżnienie oraz charakterystyka personalizmu według kryterium narodowego nie zamyka w sobie wielości i rozległości problematyki personalistycznej. Z łatwością można dostrzec różnice zarówno w dochodzeniu do zdefiniowania osoby, jak i w określeniu jej istoty. Dotyczą one także konsekwencji w pojmowaniu natury społeczeństwa, wzajemnych relacji miedzy nim a osobą, funkcji wiary, religii czy etyki w życiu człowieka. Dlatego należy wspomnieć, że w nurcie filozofii europejskiej zakorzeniły się trzy główne typy personalizmu: metafizyczny, liberalistyczny i etyczny.
Personalizm metafizyczny to właściwości osoby takie jak: podmiotowość, rozumność, transcendencja, wolność, uważają oni, że niezależnie od kontekstu kulturowego osobie ludzkiej przysługuje godność jako wartość ontyczna, która w sensie ścisłym wynika z wymiaru teologicznego, będąc „dwupoziomową wartością człowieka, tj. wartością natury i łaski”. Najbardziej charakterystycznym elementem tego personalizmu jest niejako zewnętrzny sposób podejścia do osoby, dokonujący się w oparciu o pojęcia i terminologię metafizyczną. Metafizyk analizuje byt w perspektywie: podmiot–przedmiot i dane dotyczące jego własnej podmiotowości nie modyfikują definicji osoby będącej w relacji poznawczej przedmiotem jego analizy.
Personalizm liberalistyczny uważa, że natura ludzka jest nieokreślona. Tym, co tkwi w jej głębi i scala wszystkie przeżycia osoby jest potencjalność, możność intelektualna, czyli wolność. Filozofia wolności jako fundamentu człowieczeństwa doprowadziła do utożsamienia „ja” osoby ludzkiej z wolnością. Wskazuje prymat wolności w stosunku do innych wartości osobowych. Personalizm ten neguje stałość natury ludzkiej, twierdząc, że „bycie osobą znaczy więc samoposiadanie podmiotu jako takiego w świadomej i wolnej relacji do całości” oraz: „człowiek jako całość jest powierzony samemu sobie”. W konsekwencji postuluje dynamiczny wymiar osoby, która w procesie dziejowym osobą „się staje”. Jest ona ponadto otwarta na innych, prezentując w ten sposób duży stopień dialogiczności i niesystemowości.
Personalizm etyczny jest to „teoria opierająca się na moralnym znaczeniu osoby”. Autorzy dokonują pewnej syntezy personalizmu metafizycznego i liberalistycznego: albo modyfikują ten pierwszy, wprowadzając do niego elementy refleksyjne, albo modyfikują drugi, akcentując w nim relacje do prawdy. Z wymiarem prawdy wiąże się godność osobowa stanowiąca wartość ontyczną, określająca podmiotowość człowieka od strony metafizycznej. Stanowi ona coś zobowiązującego, wyznaczającego osobie ludzkiej aksjologiczne spectrum jej czynów. Dlatego osoba ludzka nie może przekroczyć aksjologicznych granic wyznaczonych przez jej naturę, która – ujęta poznawczo – ma walor obiektywnej prawdy.
Każdy z wyżej wspomnianych rodzajów personalizmu pozwala w jakiejś mierze określić jego naturę, dając w ten sposób podstawę do wyodrębnienia kilku charakterystycznych jego cech:
· personalizm stoi w sprzeczności z teoriami indywidualizmu i kolektywizmu, ponieważ osoba ludzka nie jest ani tylko indywiduum, ani tylko elementem społeczeństwa;
· osoba stanowi najdoskonalszy rodzaj bytu stworzonego i doczesnego, co zgodnie podkreślają wszyscy personaliści;
· struktura osobowa posiada charakter syntetyczny określony przez intelektualność, wolność i podmiotowość;
· z osobą ściśle związany jest wymiar aksjologiczny, tzn. żyje ona wartościami; e/ w osobę wpisany jest wymiar aktywności i działania;
· każdy typ personalizmu akcentuje wspólnotowy wymiar osoby.
Spośród wymienionych wyżej typów personalizmu istnieje jeszcze specyficzny „personalizm chrześcijański”, akcentujący związek między osobą ludzką i Osobą Boską. W tym ujęciu osoba stanowi najdoskonalszy typ bytu, a Bóg jest Osobą. Personalizm chrześcijański stanowczo utrzymuje, że osoba ludzka transcenduje wymiar doczesny, realizując się na dwu niesprzecznych poziomach: naturalnym i nadprzyrodzonym, wzajemnie powiązanych. Człowiek żyje w dwu wszechświatach; jest zatopiony w rzeczywistość świata rzeczy i bytów, w której jego aktywność naturalna otwiera się na działanie łaski Bożej, a ta udziela mu dobra, więcej godności oraz go uszlachetnia. Personalizm chrześcijański formułuje normę moralną mówiącą, że osoby ludzkiej nigdy nie wolno traktować instrumentalnie jako środka działania, ale tylko i zawsze jako cel. Podstawowe wartości: godność człowieka, jego kreatywność, prawda, dobro, sprawiedliwość, miłość oraz wartości i cnoty nadprzyrodzone. Choć z wielką życzliwością mówi o personalizmie społeczno–etycznym E. Mouniera, to sam wyraźnie opowiada się za personalizmem chrześcijańskim, który. Personalizm ks. Granata posiada charakter dialogiczny, komunikatywny, otwarty na wszelką prawdę o człowieku w perspektywie naturalnej i nadprzyrodzonej. Ks. Granat należy do czołowych personalistów polskich i europejskich XX wieku. Jego myśl personalistyczna jest próbą syntezy tomizmu, augustynizmu oraz współczesnych nurtów filozoficznych. Nie jest to jednak jakaś forma eklektyzmu, ale przemyślana, logicznie zwarta i problemowo interesująca koncepcja personalistyczna.
Personaliści głoszą nadrzędność osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych i historycznych. Według personalizmu katolickiego życie społeczne powinno być podporządkowane dobru osoby, niestety we współczesnej cywilizacji tak nie jest. Człowiek pomimo postępu technicznego nie umie sobie podporządkować i zagospodarować świata, aby mu służył, za to umie go niszczyć. Współczesny człowiek, według personalistów staje nieustannie przed dylematem „mieć”, albo „być”. Ten ostatni oznacza „kochać”, ponieważ miłość jest norma personalistyczną. Tylko dzięki miłości można znieść nawet najbardziej egoistyczny świat. Społeczeństwo według personalistów jest wspólnotą osób zagrożoną upadkiem na skutek konsumpcjonizmu, alienacji i reifikacji (uprzedmiotowienie osoby). Personalizm staje w obronie godności ludzkiej, indywidualności, niepowtarzalności i niezależności każdego człowieka. Podobnie jak postmodernizm, powstał jako głos sprzeciwu wobec totalitarnych systemów państwowych, które doprowadziły Europę i świat na skraj zagłady.
dzastinka87