NAUKA O PAŃSTWIE I POLITYCE
Lit. Eugeniusz Zieliński (Nauka o państwie i polityce), Andrew Heywood (Politologia), Zygmunt Ziembiński, Sławomira Wronkowska, Andrzej Redelbach (Zarys teorii państwa i prawa), A. Antoszewski, A. Chodubski (Wstęp do badań politologicznych), K. von Beyme (Współczesne teorie polityczne)
1. Podstawowe zagadnienia nauki o państwie i polityce:
- refleksja filozoficzna, refleksja socjologiczna, refleksja prawnicza
Od zawsze poszukiwała odpowiedzi na pytania, jak powstało państwo i czym jest.
Filozofia zastanawia się, czy państwo powinno być dobrem wspólnym. Poszukuje wzoru najlepszej organizacji państwowej. Współcześnie filozofia krytycznie ocenia państwo. Michael Fouchou mówi, że państwo jest najokrutniejszy z potworów (podążając za myślą Nietschego).
Nauka o państwie jest gałęzią nauk prawnych. Wg nich państwo jest podmiotem prawa i porządkiem prawa. Wg opracowania Winczorka i Staweckiego istotne spory toczą się wokół objęcia zakresem nauk prawnych problematyki państwa. Spotykamy tu różne stanowiska, od zwolenników nauki, (teorii) państwa i prawa, zdaniem których prawo jest przejawem istnienia państwa i nie sposób prawa wyjaśnić bez analizowania go w ścisłym związku z państwem, aż po autorów, którzy kwestionują nierozerwalność państwa i prawa twierdząc, że problemy państwa stanowią przedmiot socjologii polityki bądź politologii, ale nie nauk prawnych. W tej kwestii najbardziej uzasadnione wydaje się jednak umiarkowane stanowisko. Pewne zagadnienia dotyczące państwa, zwłaszcza sposobu jego organizacji i zasad działania poszczególnych organów władzy publicznej, powinny być uznawane za przedmiot nauk prawnych. We współczesnym świecie występuje bowiem nadal silny związek między strukturą państwową a prawem obowiązującym. Przyjęcie takiego wniosku nie powinno jednak prowadzić do wniosku, że o prawie można mówić wyłącznie w związku z państwem, a o państwie nie można w żadnym razie mówić odrywając się od rozważań nad prawem.
- nauka o polityce (przedmiot badań, zakres dyscypliny, historia i rozwój)
Polityka była przedmiotem rozważań:
§ teologicznych
§ filozoficznych
§ socjologicznych
§ psychologicznych
Politologia jest powiązana z tymi wszystkimi naukami. Nie ma wyraźnej granicy między tym gdzie się zaczyna, a gdzie kończy polityka. Część rzeczy w życiu zamienia się w polityczne, a część przestaje nimi być – przemieszczanie polityki do sfer niepolitycznych.
Pod wpływem empiryzmu nauki społeczne chciały formułować prawa takie jak w naukach ścisłych. Empiryzm miał wpływ na kierunek rozwoju nauki o polityce.
Koncepcje na temat wieku nauki o polityce:
§ polityka to jedna z najstarszych nauk (np. Grecy)
§ polityka to młoda dyscyplina (przełom XIX/XX w. lub II poł. XX w.)
UNESCO opracowało katalog spraw (standardowe zagadnienia przedmiotu wiedzy o polityce), które składają się na przedmiot badań nauki o polityce (1948). Było to skutkiem II wojny światowej, gdyż próbowano empirycznie odpowiedzieć na pytanie, jak powstały totalitaryzmy.
§ teoria polityki (doktryny, teorie polityczne)
§ instytucje polityczne (rządy, administracja)
§ struktury (partie, grupy, opinia publiczna)
§ stosunki międzynarodowe
Nauka o polityce jest nauką interdyscyplinarną; rozwinęła się po I WŚ ; zaczęła tłumaczyć politykę jako systemowy układ. Państwo traktowane jest jako twór centralistyczny.
Nie da się stworzyć jednej koncepcji państw w dziedzinie nauk politycznych:
- państwo jako porządek instytucji – dba o stworzenie takiego systemu decyzji, które będzie miał trwałą legitymizację
-państwo jako element systemu politycznego
-neomarksizm – państwo jest aparatem urzeczywistniającym interesy klasy panującej; odzwierciedla układ sił – kto rządzi, a kto podlega władzy
- feminizm – państwo jako związek mężczyzn pomijającym kobiety
-neokorporacjonizm – państwo jest najwyższą instytucją, ale tylko sterowania i organizowania społeczeństw
- etatyzm (szkoła realizmu) – państwo posiada swoje preferencje, zasoby, środki, jest wszechobecne
Można je rozumieć:
-wąsko – państwo aparatem władzy (jak u Engelsa) – państwo utożsamiamy z tym wszystkim, co robi rząd (wg koncepcji anglosaskiej), reguluje konflikty społeczne
- szeroko – państwo obejmuje ludność, terytorium, funkcjonalność, normatywność i instytucjonalizm; jest systemem obejmującym terytorium, ludność i zakres władzy; funkcje – urzeczywistnia interesy obywateli – organizuje podział dóbr i wartości.
Współcześnie autorzy dochodzą do wniosku, że państwo jest tematem kontrowersyjnym, definiuje się je na różne sposoby:
· teoria organiczna – państwo jako całościowa organizacja posiadająca funkcje, cele i strukturę
· teoria indywidualistyczna – państwo to zbiór organizacji urzędników administracji publicznej
· teoria dychotomiczna – państwo przeciwstawione innym organizacjom – państwo a jednostka, państwo a społeczeństwo.
- funkcje nauki o polityce
1. Funkcja opisowa (deskrypcyjna) – zwraca uwagę na cele, pozwala wybrać to co najważniejsze z danej rzeczywistości
2. Funkcja wyjaśniająca (eksploracyjna)- wyjaśnia powiązania przyczyny i skutku, odwołuje się do szerokiej wiedzy, kultury, historii
3. Funkcja prognozująca (przewidywania) - opiera się na założeniu pewnej cykliczności, np. fala demokratyzacji, podstawą są dane demograficzne, statystyka
4. Funkcja instrumentalno-praktyczna (zastosowawcza) - dostarcza wiedzy o tym, jak wygrać wybory, doradztwo polityczne, marketing polityczny, wiedza teoretyczna
- problem metodologii nauk o polityce
Metody badań:
- historyczne (genetyczna, czynnik czasu)
- statystyczne
- stymulacyjne (służy prognozowaniu)
- systemowe
- porównawcze
2. Państwo – pojecie i definiowanie. Geneza i istota państwa:
Ewolucja pojęcia:
a) starożytność – polis ( miasto państwo, gmina państwo ), - Grecja., Civitas ( wspólnota ), Res Publica – Rzym (imperium), później status np. Status Romanus.
b) średniowiecze – Civitas ( np. św Augustyn ), regnum, terra
c) Pierwszy raz określenia państwo ( stato ) użył N. Machiavelli w Księciu 1532r. Było to pierwsze określenie całościowe. Wcześniejsze określenia odnosiły sie do formy rządów ( res publica ), wspólnoty ( civitas ), miasta państwa ( polis ) – określenie Machiavellego dość szybko się rozprzestrzeniło. ( estate, staad, estat itp. )
W dawnej Polsce słowo państwo oznaczało ziemstwo, lub kasztelanię. Na określenie państwa stosowano np. : Korona, Królestwo lub Rzeczpospolita ( A. Frycz Modrzewski )
Łac. Staus źródłosłów innych nazw, w polskim – stan, dopiero w XVIII/XIXw. przyjęło się słowo państwo wcześniej tylko Rzeczpospolita. W znaczeniu Korona, Republika.
Max Weber definiuje państwo jako organizację, która posiada monopol na użycie legalnych środków przymusu na danym terytorium. Państwo jest aparatem sprawowania władzy, ma monopol na jej sprawowanie, a władza ma charakter prawomocny. Państwo jest organizacja opartą na zasadzie terytorialnej, a nie więzach rodowych czy krwi.
Cechy Weberowskiej koncepcji państwa:
- Weber traktował państwo jako instytucję o charakterze ponadklasowym, ogólnonarodowym, która służy wszystkim, reprezentuje wolę narodu – jest to strażnik dobra ogółu, bezstronny arbiter;
- nie jest instrumentem klasy panującej, jak twierdzili marksiści.
- Państwo jest jedyną instytucją, która ma monopol na legalne użycie siły i przymusu, może ich użyć w majestacie prawa;
- zwrócenie uwagi na biurokrację – państwo jest organizacją biurokratyczną, co jest specyficzne, biurokracja również jest grupą ponadklasową, która powinna służyć dobru ogółu.
Dylematy wokół pojęcia państwo. Pojęcie typu państwa nie zawsze jest stosowane w literaturze zagranicznej. Typologia może być rozłączna i w jednym typie może zawierać się kilka typów państw. Podstawowe kryteria typów państw to : stosunki społeczno-ekonomiczne, stosunki polityczne, status publiczny ludzi w danym państwie. Państwo kapitalistyczne vs. państwo socjalistyczne.
Przymusowy charakter organizacji państwowej.
Przymus państwa – wymuszanie posłuszeństwa, łagodzenie konfliktów społecznych, przestrzeganie reguł współżycia społecznego. Każde państwo stosuje przymus, ale w mniej lub bardziej okrutny sposób. Również robi to państwo demokratyczne, tyle że w ramach prawa. Podstawowymi środkami przymusu jest przemoc i groźba, np. kodeks karny. W celu stosowania przymusu powołane są specjalne organy: policja, prokuratura, sądy, administracja publiczna (w dziedzinie stosunków wewnętrznych) , oddziały zbrojne (w stosunkach zewnętrznych). Organy państwowe mają wyłączność dysponowania środkami przymusu fizycznego, choć aktywnie zwalczają jego stosowanie.
Koncepcja historyczna.
Państwo przymusową organizacją społeczeństwa – Fryderyk Engels i W. Lenin:
- czynnikami państwotwórczymi są: władza publiczna, podatki, terytorium
- państwo powołuje aparat państwowy dla utrzymania ładu, bezpieczeństwa (machina biurokratyczna, policja, wymiar sprawiedliwości)
- aparat państwowy posługuje się przymusem i przemocą
- państwo tworzy prawo – wolę klasy panującej o randze ustawy
K. MARKS – podzielił państwa na polityczne i ekonomiczne:
- państwa polityczne trzeba jak najszybciej zniszczyć - rewolucja
- państwo ekonomiczne jest niezbędne – musi scentralizować to, co wcześniej było w rękach kapitalistów; kapitalistów dłuższej skali czasowej umrze i to państwo.
Marks zakładał, że w drodze rewolucji socjalistycznej powstanie dyktatura proletariatu, ona miała użyć przemocy w dokonaniu przemian społecznych.
LENIN – państwo to organizacja siły i przemocy w celu dławienia jakiejś klasy. Dyktatura proletariatu nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, zasadą podziału władz, powszechnym prawem wyborczym i równością wobec prawa. Gdy proletariat stanie się klasą panującą, obali burżuazję; dyktatura proletariatu jest właściwą demokracją. Wg Lenina dyktatura proletariatu to dyktatura partii komunistycznej.
Terytorialny charakter organizacji państwowej.
Terytorium państwa – obszar geograficzny, na którym rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwa. Każde państwo od czasów powstania wykazywało chęć powiększania terytorium, co jednocześnie dawało rozszerzenie władztwa suwerennego. Składa się z przestrzeni lądowej, morskiej, powietrznej. Państwo obejmuje zwierzchnictwo nad terytorium, tj. sprawuje działania i funkcje właściwe państwu i zapobiega ingerencji innych podmiotów. Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo.
Państwo korporacją terytorialną – Georg Jellinek („Ogólna nauka o państwie”)
– państwo jest złożone z wielu składników, m.in. stosunku woli między władcami a poddanymi – zapewnia jedność państwową
- zjawiska społeczne mają charakter psychiczny (religia, sztuka, nauka)
- wspólnota polityczna musi mieć samodzielną władzę pochodzącą od państwa, a jej władza obejmuje określone terytorium
- państwo jest korporacją terytorialną wyposażoną we władzę zwierzchnią. W tej definicji ujął też trzy elementy: terytorium, ludność, władzę zwierzchnią
- państwo jest organizacją suwerenną, to odróżnia ją od innych organizacji
- „Państwo jest to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi”
Suwerenność państwa w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym.
Suwerenność państwa – jedna z cech przymiotnych państwa, jest to niezależność władzy państwowej od innych państw i organizacji międzynarodowych. Jest wyłącznie atrybutem państwa i obejmuje wszystkich członków społeczeństwa. Zapewnia niezależność od kogokolwiek z zewnątrz i pełną niezawisłość poddanych. Tylko władza państwowa w państwie suwerennym może tworzyć i znosić prawo. Oznacza wyższość władzy państwowej nad innymi ośrodkami władzy społecznej. Suwerenne państwo samodzielnie podejmuje decyzje. Może, na drodze umowy międzynarodowej, zobowiązać się do przyznania określonych praw i przywilejów. Państwa suwerenne coraz częściej tworzą związki integracyjne (np. Unia Europejska).
Zadania państwa w ujęciu historycznym.
Zadania to obszary kompetencji, w których państwo prowadzi konkretną działalność.
I etap – na początku zadania państwa miały charakter władczo-regulacyjny.
II etap – zadania o charakterze interwencyjnym- państwo musi wspierać poprzez interwencję niektóre dziedziny życia
III etap – zadanie : podmiot świadczący usługi na rzecz społeczeństwa. Zadania nie rentowne muszę być finansowane przez państwo. Podmiot koordynujący zadania. W krajach ustabilizowanych taki schemat jest dobry. W państwach w procesie transformacji nie sprawdził się taki charakter państwa.
Państwo a społeczeństwo - dojrzałe społeczeństwo chroni siebie nawzajem.
Liberałowie: chcą rozdziału państwa od społeczeństwa
Hegel: społeczeństwo jest autonomiczne, państwo ma zagwarantować mu wolność. Społeczeństwo wg liberałów to zbiór jednostek, a interesy społeczności nie mogą być stawiane przed interesami jednostki. Państwo nie jest największą wartością społeczną, równość 3 podmiotów- państwa, społeczeństwa i jednostek. Państwo jest klamrą spinającą.
Anarchiści: Państwo jako wróg jednostki, anarchiści żądają więc zniesienia państwa. Zamiast tego naturalna solidarność jednostek stworzy społeczeństwo i wystarcza w stos. między jednostkami, solidaryzm jest naturalną skłonnością ludzi. Człowiek też ma naturalną skłonność samoorganizowania.
Neomarksizm: Społeczeństwo systemem klasowym, państwo to sankcjonuje. Jedna grupa rządzi drugą.
Szkoła anglosaska: upodmiotowienie społeczeństwa.
Koncepcja autopojetyczna – samo-organizacji, degraduje państwo do jednego z elementów systemu politycznego. Potrzeba, podział pracy i samoorganizacji to kwintesencja państwa.
Myśl współczesna: Społeczeństwo jako system zorganizowanych jednostek, państwo należy do tego systemu. Postulat państwa zredukowanego, gdyż nie potrzebne jest centrum w postaci państwa, stawianie na samoorganizowanie się, budowanie organizacji społeczeństwa opartej na podziale pracy i potrzebach. Współczesne koncepcje państwa sceptyczne, krytyczne, co do jego roli; detronizują silną pozycję państwa u Hegla.
- koncepcje państwa i jego pochodzenia w wybranych doktrynach starożytnych
· Myśl antyczna – koncepcja naturalistyczna – powstanie w sposób naturalny – Platon, Arystoteles, porównanie państwa do organizmu, w którym występują określone zadania.
Platon – o powstaniu państwa mogło przesądzić zarówno strach, jak i odwaga i dobro. Państwo jest idealną instytucją. Podkreśla istnienie dobra wspólnego, uważa, że niewolnictwo temu nie zaprzecza.
Arystoteles – uczeń Platona. Uznawał, że poznanie dzieli się na zmysłowe i rozumowe. Każdy fakt wymaga podporządkowania i analizy. Każdy człowiek ma społeczną naturę, dlatego powstają państwa. Prawa natury mają nadrzędną rolę w stosunku do praw pozytywnych państwa. Państwo jest wspólnotą, która powstaje dla osiągnięcia dobra, jest najważniejszą ze wszystkich wspólnot, które obejmuje – np. wspólnotę rodzinną. Jest potrzebna bo człowiek nie jest samowystarczalny, potrzebuje innych do zaspokojenia swoich potrzeb. Łączenie się w pary jest jedną z podstawowych zasad. Człowiek jest przeznaczony do życia w państwie co odróżnia go od innych istot. Umie rozpoznać dobro i zło. Od wspólnoty rodzinnej ważniejsze jest państwo, gdyż najpierw liczy się całość, a potem część. Po za państwem żyją jedynie nędznicy – erosi.
Zoon politicon – przynależność do świata natury.
Wspólne dobra to bezpieczeństwo i szczęście naturalne.
...
ism5