Przeciwdziałanie procesowi spadku zainteresowania lekturami
w klasach IV-VI szkoły podstawowej.
1. Uwagi wstępne porządkujące teoretyczną wiedzę dotyczącą przygotowania do odbioru
dzieła literackiego w szkole.
W nauczaniu języka polskiego jako przedmiotu szkolnego jednym z głównych celów, poza osiągnięciem sprawności w posługiwaniu się językiem, jest przygotowanie uczniów do uczestnictwa w kulturze poprzez kontakt z dziełami literackimi. Wymaga to odpowiedniego wprowadzenia do odbioru literatury, wykształcenia umiejętności czytania, rozumienia i wartościowania utworów.1
By te zadania spełnić, trzeba poznać proces odbioru dzieła literackiego w szkole, jego przebieg, warunkujące go czynniki i rządzące nim prawa. W odróżnieniu od czytania wyłącznie dla rozrywki, motywowanego osobistymi celami czytelnika, odbiór szkolny jest w założeniu czynnością wyraźnie ukierunkowaną na osiągnięcie dokładnie wyznaczonych celów poznawczych, kształcących i wychowawczych. Ową funkcjonalną recepcję wyznaczają zasady dydaktyki, postulując jednocześnie odbiór integralny, całościowy.2
W pracy z lekturą uwzględnić trzeba przede wszystkim swoistość dzieła literackiego. Jakość odbioru determinowana jest zarówno treścią jak i rodzajowymi czy gatunkowymi właściwościami utworu. Za każdym razem dzieło wyznacza inne progi trudności, wyzwala inne rejony wyobraźni, wzbudza inne rodzaje refleksji, odczuć.
Nie mniej ważnym czynnikiem warunkującym prawidłową prace nad lekturami jest poznanie ucznia – czytelnika, jego wieku, stadium rozwoju umysłowego, uzdolnień, nawyków czytelniczych, reakcji emocjonalnych, wpływów środowiskowych. Mechanizmy odbioru nie są bowiem jednakowe, reakcje – różne, stąd potrzeba wiedzy o motywach wyboru, barierach percepcyjnych, możliwych konkretyzacjach przyswajanych treści.
Odbiór lektur szkolnych wymaga także pogłębionej refleksji nad procesem dydaktycznym. Wiedza metodyczna jest potrzebna, by przekazać określony programem zasób wiedzy, wykształcić odpowiednie umiejętności i postawy, by efektywnie kierować procesem recepcji literatury.
----------------------------------------------
1) Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów.(Dz.U. z 1999 r. Nr 14, poz. 129
2) W. Pasterniak, Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego, Wrocław 1977, s. 18-19
Właściwie zorganizowany proces poznawania literatury zmierza do uczynienia ucznia aktywnym jego uczestnikiem. Przyswajanie, przeżywanie, badanie – to niezbędne elementy pełnego odbioru. Przełożenia strategii dydaktycznych W. Okonia na język dydaktyki literatury dokonała B. Chrząstowska: „struktura dzieła literackiego warunkuje i określa strukturę odbioru – raz będzie to odbiór nasycony emocjonalnością, bo taki jest utwór; innym razem dzieło wymaga wykonania, np. w zabawie, grach dydaktycznych, recytacji – kiedy indziej znów domaga się pogłębionej analizy, bo sens utworu jest głęboko ukryty, zaszyfrowany w strukturze i trzeba go poszukać”.3
Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego w szkole w dużej mierze zależne jest od ukształtowania korzystnej sytuacji odbioru, sprzyjającej sprawnej i twórczej pracy nad tekstami. Do jej tworzenia przyczynia się właściwa atmosfera pracy, styl kierowania pracą uczniów. W. Pasterniak, powołując się na badania H. Muszyńskiego, wyodrębnia jako optymalny styl konsultatywno- partycypacyjny.4 Polega on na włączeniu do aktywnej pracy nad dziełem literackim wszystkich uczniów, zapewnieniu im aprobaty, poczucia samodzielności w wykonywaniu zadań. Zwiększa się w ten sposób chęć współpracy w zespole, wzajemna życzliwość, dyscyplina, bardziej świadome koncentrowanie się na celach pracy nad lekturą.
Ogromną rolę w przygotowaniu odbioru spełnia trafna diagnoza nastawień i oczekiwań uczniów w stosunku do lektury oraz stanu przygotowania pośredniego ( posiada- nej wiedzy sprzyjającej sprawnemu odbiorowi dzieła, umiejętności jego czytania, rozumienia, analizy i interpretacji, postawy estetycznej). Zorientowanie się w aktualnej sytuacji dydaktycznej warunkuje dalszą prace nad odbiorem, umożliwia zaprojektowanie organizacji procesu przygotowawczego, ilości i jakości działań dydaktycznych. Większość autorów prac z zakresu dydaktyki literatury wyodrębnia następujące czynności przygotowawcze do odbioru dzieła literackiego:
- przygotowanie merytoryczne (wiedza o samym dziele i o rzeczywistości pozaliterackiej związanej z tym dziełem),
- przygotowanie motywacyjne (tworzenie sytuacji motywacyjnych),
- przygotowanie problemowe,
- przygotowanie sprawnościowe (instruktaż dotyczący sposobu czytania, zaplanowanie pracy po przeczytaniu, itp.).
--------------------------------------------------
3) B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, Warszawa 1987, s. 200
4) W. Pasterniak, op. cit., s. 50 2
Ważnym elementem skuteczności działania jest świadomość celowości podejmowa-nych wysiłków ze strony nauczyciela jak również rozumienie przez uczniów sensu zajmowania się lekturą. Znaczy to, że powinny być jasno określone cele procesu poznania dzieła. Ma to istotny wpływ na poziom motywacji, a tym samym na osiągnięcie owych celów.
Przygotowanie do odbioru dzieła jest przygotowaniem od indywidualnych kontaktów, do ustawicznego obcowania z literaturą. Praca nad lekturą konkretnego dzieła jest więc jednocześnie przysposobieniem do odbioru innych utworów, które będą poznawane w przysz-łości. Proces poznawania dzieła literackiego w szkole obejmuje kilka etapów. W. Pasterniak wymienia je cztery:
- przygotowanie bezpośrednie (przedczytelnicze),
- czytanie,
- omawianie,
- praca domowa nad dziełem po jego przeczytaniu i omówieniu.5
B. Chrząstowska ujmuje całość tego procesu w trzy ogniwa, wzajemnie ze sobą sprzężone:
1. lektura – konkretyzacja – ćwiczenia wstępne (opis),
2. działania uczniów – zadanie podstawowe (analiza),
3. uogólnienie – wnioskowanie (interpretacja).6
Każda faza poprzedzająca stanowi fazę przygotowawczą do następnej, model pracy nad lekturą ma więc charakter systemowy, synchroniczny.
1. Przykłady pracy dydaktycznej w zakresie tworzenia sytuacji motywacyjnych.
a. Problem motywacji w literaturze przedmiotu.
Badania psychologiczne podkreślają zależność kształtowania pozytywnej motywacji od zainteresowań uczniów, ich spontanicznej ciekawości otaczającego świata. Zainteresowa- nia w szkole rodzą się pod wpływem określonych sytuacji zewnętrznych, tworzonych w sposób zamierzony przez nauczyciela w toku działań dydaktycznych. Ważna jest więc umiejętna organizacja procesu lekcyjnego, interesująco, atrakcyjnie przeprowadzonego, z zastosowaniem różnorodnych sposobów i metod pracy. Silny bodziec motywacyjny sta-nowi także ambicja uczniów, ich pragnienie uznania, docenienia.7
---------------------------------------------
5) W. Pasterniak, op.cit., s. 88
6) B. Chrzastowska, op. cit., s. 206-207
7) L. Niebrzydowski, Wpływ motywacji na uczenie się, Warszawa 1972, s. 139
3
Sytuacją motywacyjną jest więc układ bodźców i reakcji na nie oraz podporządkowanie działania osiągnięciu celów uznanych przez ucznia za użyteczne, wartościowe, możliwe do zrealizowania. Do najczęściej stosowanych bodźców zewnętrznych należą środki dydaktyczne, metody, sposoby i techniki pracy. Ich użycie uwarunkowane jest celami pracy nad dziełem literackim. Tworzenie sytuacji motywacyjnych to nic innego właśnie jak stosowanie zabiegów dydaktycznych sprzyjających realizacji celów. Sytuacje motywacyjne są w istocie sytuacjami aktywizującymi, rejestrowanymi w świadomości uczniów jako chęć wykonania zadań bez jakiegokolwiek przymusu. Toteż najbardziej pożądanymi sytuacjami motywacyjnymi w pracy nad dziełem literackim byłyby takie, w których rola nauczyciela ograniczałaby się do koniecznych, minimalnych interwencji, a udział uczniów miałby charak-ter twórczy.
a. Analiza własnych doświadczeń z praktyki dydaktycznej.
Upowszechnienie się nowych środków masowego komunikowania, umożliwiających łatwiejsze poznawanie świata, przyczynia się do spadku zainteresowania tradycyjnymi sposobami przekazu, w tym także czytelnictwa książek. Zjawisko to daje znać o sobie także w szkole, gdzie obserwuje się wyraźne zmniejszenie zainteresowania uczniów lekturami. Z drugiej jednak strony szkoła dysponuje całym systemem oddziaływań, które mogą w znacz-nym stopniu niwelować niekorzystny wpływ współczesnych mass mediów. Wiele zależy od dobrego opanowania przez ucznia umiejętności czytania ( nie tylko informacyjnego, ale także krytycznego, twórczego ), co wymaga kierowania tym procesem, formułowania zadań ułatwiających rozumienie treści i ich zapamiętanie. Odpowiednie działania nauczyciela wpły-wają wreszcie na budzenie się i rozwój zainteresowań czytelniczych, a tym samym utrwalają nawyk czytania. Niezwykle ważny staje się więc cały przebieg pracy nad lekturą – od umiejętnej zachęty, poprzez wstępną prezentację danego utworu – do kolejnych faz omawiania na lekcjach.
Wieloletnia praca nauczyciela języka polskiego w szkole podstawowej dostarcza z pewnością sporo materiału do tematu „jak pracuję nad lekturą, by ukształtować wobec niej pozytywne postawy uczniów”.
4
Poniżej prezentuję wybrane przykłady działań motywacyjnych w różnych stadiach pracy z lekturą, w różnych grupach wiekowych, w niejednolitych pod względem poziomu zespołach klasowych.
Zagadnienie motywacji jest bardzo wyraźnie sformułowane w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego...”. Jednym z podstawowych celów edukacyjnych przedmiotu ( a zara-zem zadaniem szkoły w ogóle ) jest „rozbudzanie motywacji czytania i rozwijanie umiejętności odbioru dzieł literackich (...) , motywowanie do poznawania różnorodnych tekstów kultury”.8
Przygotowanie do lektury w ramach roku szkolnego rozpoczyna się w każdej klasie od zapoznania z listą lektur. Przedstawiając ją, należy ukazać związek poszczególnych pozycji lekturowych z celami nauczania języka polskiego i założonymi osiągnięciami uczniów. Nie można przy tym zapominać o uwzględnieniu zainteresowań uczniów, daniu im możliwości wpływu na samo ustalenie listy. Zwykle silnie motywacyjnie działa relacja tych osób spośród klasy, które przeczytały wcześniej niektóre książki z zestawu lektur ( chodzi o wyartykułowa-nie jedynie ogólnego wrażenia ). W klasach młodszych bardzo zachęca do lektury wizualny kontakt z utworami, warto więc zorganizować wystawkę lektur w klasie bądź w czytelni biblioteki szkolnej. Lista lektur winna być, oprócz zapisu w zeszytach uczniowskich, wyeksponowana w widocznym miejscu pracowni polonistycznej. Podanie przybliżonych terminów opracowania poszczególnych utworów wdraża do planowej pracy, wprowadza pewną dyscyplinę a ich rozłożenie w czasie uzmysławia uczniom realne szanse zapoznania się z tekstami. W przypadku posiadania przez bibliotekę szkolną niewielkiej liczby egzemplarzy poszczególnych tytułów należy zadbać ( we współpracy z bibliotekarzem ) o ustalenie i przes-trzeganie harmonogramu czytania przez uczniów.
Na kilka tygodni przed rozpoczęciem omawiania lektury rozpoczyna się stadium bezpośredniego przygotowania do odbioru. Najczęstszym sposobem budzenia wprost motywacji do zapoznania się z tekstem jest czytanie na lekcji najciekawszych fragmentów książki, pamiętając jednak o celowym pominięciu punktów kulminacyjnych stanowiących rozstrzygnięcie akcji. Jeśli utwór zawiera elementy komizmu, warto na nie zwrócić uwagę poprzez przytoczenie odpowiednio dobranych cytatów ( np. humor językowy w „Szatanie z siódmej klasy”).
----------------------------------------------------
8) Podstawa... Dz.U. Nr 14 , s.588
5
Podobnie należałoby postąpić z dziełami o wyraźnie zasygnalizowanych problemach, motywach wędrownych, itp. Ten sposób służy przede wszystkim jako zachęta do czytania dla czytelnika przeciętnego, czasem uprzedzonego, mało wrażliwego. Często, zwłaszcza w przypadku literatury współczesnej, można odwoływać się do osobistych doświadczeń i przeżyć uczniów, konfrontując je z sytuacjami przedstawionymi w utworach. Stanowić to może niezwykle silny bodziec skłaniający do lektury całych tekstów ( np. szkolne i domowe perypetie bohaterów „Mikołajka” R. Goscinnego, kompleksy bohaterki „Ani z Zielonego Wzgórza” czy nieobce młodym czytelnikom konflikty między dziećmi a dorosłymi w książce „Ten obcy”. Warto też czasem pokazać fragment filmu będącego adaptacją książki, zachęcając tym samym do obejrzenia całości a następnie dostrzeżenia różnic między tekstem literackim a jego ekranizacją. Szczególnie godne polecenia są filmy bądź adaptacje sceniczne mniej wierne pierwowzorom, np. niektóre wersje „Robinsona Kruzoe” czy „Pinokia”.
Dodatkowym bodźcem może być umieszczenie w gazetce szkolnej (a także ściennej klasowej) kilku recenzji danego utworu, napisanych w miarę możliwości przez samych uczniów. W naszej szkole taką funkcję spełnia gazetkowa rubryka „Warto przeczytać”. Przy dłuższych lekturach odwołuję się do ambicji uczniów, ogłaszając na łamach gazetki konkursy, których rozwiązanie wymaga znajomości treści przeznaczonych do opracowania lektur. Zadania konkursowe są tak sformułowane, by wystąpiła wielość ich konkretyzacji, co czyni współzawodnictwo atrakcyjniejszym, a jednocześnie wyklucza ewentualną nieuczciwość uczestników. Na przykład w związku z „Robinsonem Kruzoe” polecenie brzmiało następująco: „Ułóż krzyżówkę, żeby hasło główne stanowił tytuł powieści, a słowa pomocnicze miały również związek z utworem (m.in. nazwy miejsc wydarzeń, postaci, sytuacji, itp.).” W ocenie wykonania zadania liczył się urozmaicony dobór haseł, ciekawe sformułowania znaczeń wyrazów, świadczące o dobrej znajomości lektury.
W kolejnym etapie przygotowawczym nie wystarczą bodźce zachęcające, w wielu przypadkach trzeba po prostu ułatwiać rozumienie tekstu utworu, instruować o sposobie czytania. W młodszych klasach w zadaniach przed czytaniem można kierować uwagę uczniów na fakty, wydarzenia, postacie, np. Jakimi cechami obdarzony jest pan Kleks ? Co nas śmieszy w tej postaci ? ( „Akademia pana Kleksa” Jana Brzechwy ). Dla starszych natomiast uczniów zadania do lektury winny mieć charakter analizy, oceny czytanych treści, np. Oceń postępowanie Zenka Wójcika. –Jakie były przyczyny zmiany postawy bohaterów powieści w stosunku do „obcego”? („Ten obcy” I. Jurgielewiczowej).
6
Należy jednak pamiętać, iż konkretne pytania, polecenia winny dotyczyć dominanty w danym utworze, jego głównego sensu - i stanowić uporządkowaną całość. Uczeń musi mieć jasną wizję tego, co ma wykonać, czego się od niego oczekuje. Zarówno bowiem niedoinformowanie jak i przeinformowanie uczniów może w znacznym stopniu utrudnić odbiór dzieła, a tym samym przekreślić wszelkie, nawet bardzo atrakcyjne, za...
cfaniara