E.Kraskowska_ojcowska żałoba K.Irzykowskiego.pdf

Ojcowska żałoba Karola Irzykowskiego

«Karol Irzykowski’s Fatherly Mourning»

by Ewa Kraskowska

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 5 / 2008, pages: 127137, on www.ceeol.com .

Interpretacje

Kraskowska Ojcowska ¿a³oba Karola Irzykowskiego

Interpretacje

Ewa KRASKOWSKA

Ojcowska ¿a³oba Karola Irzykowskiego 1

Bywaj¹ mierci poruszaj¹ce wyobraniê i uczucia mas: tragiczne zgony ofiar

ataków terrorystycznych, ludobójstwa czy wielkich katastrof, mieræ ¿o³nierza,

wielkiego cz³owieka, przedwczesne odejcie bohatera popkultury. Zyskuj¹ one

publiczny i symboliczny wymiar, na ró¿ne sposoby s¹ upamiêtniane i sakralizo-

wane, nazbyt czêsto wykorzystuje siê je dla doranych celów politycznych. Wra-

staj¹ w zbiorowe imaginarium. Na co dzieñ jednak uniwersalnym i szczególnie

traumatycznym prze¿yciem ka¿dego z nas jest utrata konkretnej, bliskiej, czêsto

najbli¿szej osoby. Nadchodzi wtedy czas na pracê ¿a³oby.

Dowiadczenie i manifestacja ¿a³oby s¹ silnie zwi¹zane z p³ci¹. W kulturze

zachodniej ¿a³oba bardziej przystoi kobiecie ni¿ mê¿czynie, zw³aszcza je¿eli jest

to ¿a³oba prywatna i jeli ³upem mierci pada dziecko. Antyczna Niobe, chrzeci-

jañska Mater Dolorosa , Matka Polka to figury g³êboko zakorzenione w tradycji

i wype³nione mnogimi znaczeniami, szczególnie aktywnymi, gdy przedstawiaj¹

matkê pogr¹¿on¹ w bólu po stracie syna. W wiêkszoci krêgów kulturowych mieræ

syna jest wa¿niejsza od mierci córki, a bolej¹ca matka wa¿niejsza od bolej¹cego

ojca. Inaczej te¿ kszta³tuj¹ siê kulturowe scenariusze ¿a³oby oraz ich spo³eczny

odbiór. ¯a³obnica, p³aczka to instytucjonalne role przypisane kobiecie. Kobieta

mo¿e, a nawet winna manifestowaæ ¿a³obê w sposób emocjonalny, ekspresywny,

niepohamowany, dbaæ o jej zewnêtrzne oznaki, takie jak ¿a³obny kostium (czerñ,

nakrycie g³owy, woalka, przyciemnione okulary itp.), ¿a³obny gest, ¿a³obna mimi-

Artyku³ napisany w ramach projektu Od praojca do tatusia. Studia nad

zachodnios³owiañskimi modelami ojcostwa realizowanego wspólnie przez Instytut

Slawistyki Zachodniej i Po³udniowej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Katedrê

Jêzyka Czeskiego i Literatury Uniwersytetu Hradec Králové.

Interpretacje

ka. Jakiekolwiek uchybienie w tym zakresie odbierane jest przez audytorium jako

istotne i znacz¹ce.

W spektaklu ¿a³oby kobieta jest zdecydowanie bardziej widoczna od mê¿czy-

zny. Nie znaczy to wcale, ¿e przypisuje jej siê wiêksz¹ wartoæ. W czasach nowo-

¿ytnych inaczej ni¿ na przyk³ad w greckiej staro¿ytnoci, o czym mo¿na prze-

czytaæ u Gottholda Ephraima Lessinga 2 niepowstrzymane okazywanie rozpaczy

i bólu postrzegane by³o jako niemêskie, zniewiecia³e i przeciwstawiane szlachet-

nemu mêskiemu znoszeniu straty ze stoick¹ równowag¹ oraz powci¹gliwoci¹.

Wyostrzy³a tê binaryzacjê ¿a³oby mêskiej i kobiecej reformacja, gdy¿ dla pro-

testanta ostentacyjny obrz¹dek pogrzebowy, ¿a³obne rytua³y i nadmierna troska

o zw³oki by³y jeszcze jednym godnym pogardy aspektem zniewiecia³ego, zde-

generowanego katolicyzmu 3 . Troska o zw³oki, dodajmy, od niepamiêtnych czasów

by³a równie¿ zajêciem kobiet, dopóki tego stanu rzeczy nie zmieni³a medykaliza-

cja mierci i sprofesjonalizowanie przemys³u funeralnego.

Próbuj¹c odpowiedzieæ na pytanie, co sprawia, ¿e kobieca «natura» jest tak

«naturalnie» predysponowana do ¿a³oby 4 , do kultywowania pamiêci zmar³ych

i opieki nad grobami, wspó³czeni badacze tej problematyki odwo³uj¹ siê miê-

dzy innymi do symbolicznych wyobra¿eñ kobiecoci i mierci wpisanych w uni-

wersum patriarchalne, wskazuj¹c na ich znacz¹ce splatanie siê ze sob¹ w obsza-

rze cielesnoci. Somatyczne aspekty umierania i kobiecoci sytuuj¹ je w sferze

abiektalnej budz¹ podszyty odraz¹ lêk, sk³aniaj¹ do wypierania ich ze wiado-

moci i do kulturowej tabuizacji, ale zarazem usprawiedliwiaj¹ ekscesywn¹ eks-

presjê. Mêskiej postawie wobec mierci i cierpienia spowodowanego strat¹ bli-

skiej osoby odpowiada raczej w obyczaju, sztuce, literaturze estetyka wznios-

³oci, tonacja elegijna i uwewnêtrznienie prze¿ycia. Tym bardziej in-

tryguj¹ wiadectwa mêskiej ¿a³oby w tym ¿a³oby ojcowskiej uzewnêtrz-

nione w tekstach i artefaktach naruszaj¹cych owo wysokie decorum . Jednym

z nich jest tekst wci¹¿ ma³o znany, a wstrz¹saj¹cy spisywany przez Karola Irzy-

kowskiego w latach 1916-1917 dziennik choroby i mierci jego piêcioletniej có-

reczki Basi.

Basia Irzykowska, córka Karola i Marii Antoniny z Gnoiñskich, zmar³a wsku-

tek przewlek³ego ródmi¹¿szowego zapalenia nerek, nephritris parenchymatosa chro-

nica , jak pedantycznie zdawa³oby siê odnotowa³ ojciec nastêpnego dnia po

Mam tu na myli, rzecz jasna, s³ynn¹ rozprawê Laokoon, czyli o granicach

malarstwa i poezji z 1766 roku (pol. przek³. H. Zymon-Dêbicki, Zak³ad Narodowy

im. Ossoliñskich, Wroc³aw 1962).

Zob. na ten temat na przyk³ad Patricia Berrahou Phillippy Women, Death

and Literature in Post-Reformation England , Cambridge University Press,

CambridgeNew York 2002, s. 11.

K. Ko³osowa Kobieta i mieræ: splot wyobra¿eñ , prze³. E. Kraskowska, w: Literatury

s³owiañskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tendencje, perspektywy , t. 2, Feminizm ,

red. E. Kraskowska, Kolor PLUS, Warszawa 2005, s. 220.

Kraskowska Ojcowska ¿a³oba Karola Irzykowskiego

pogrzebie 5 . Irzykowski by³ w istocie intelektualnym analitykiem i pedantem, wiad-

czy o tym ca³a jego twórczoæ krytyczna i literacka, kultywuj¹ca mylow¹ oraz es-

tetyczn¹ dyscyplinê, oraz nieustanna potrzeba dokonywania wiwisekcji w³asnych

i cudzych w tym zw³aszcza postaci fikcyjnych aktów wiadomoci. Zarazem

jednak stale obecny jest w jego dowiadczeniu egzystencjalnym i artystycznym

pewien element nieprzewidywalnoci, czego, co nie sposób kontrolowaæ rozumo-

wo, co wkrada siê równie¿ w rejestrowan¹ tu sytuacjê, i co w swej s³ynnej, arcyno-

watorskiej powieci z 1903 roku nazwa³ on pierwiastkiem pa³ubicznym.

£aciñska nazwa choroby pojawia siê w dziwnym, niesamowitym kontekcie.

Oto diarysta utrwala wspomnienie nocy poprzedzaj¹cej ceremoniê pogrzebow¹:

drobniutkie zw³oki spoczywaj¹ w ³ó¿ku, ojciec jednak nie mo¿e przy nich czu-

waæ, gdy¿ silny zapach lilii nie da³by mu spaæ 6 wyjania racjonalnie. I dalej:

Nie spa³em jednak dobrze, majaczy³a mi siê wci¹¿ nephritris parenchymatosa chro-

nica , wspomnienia pomieszane z k³opotami, które na drugi dzieñ za³atwiæ by³o

potrzeba. Logiczny porz¹dek myli niechêtnie ustêpuje miejsca ¿ywio³owi pod-

wiadomoci, a tajemnicza nephritis przybiera kszta³t amorficznej, nieokrelonej

zjawy sennej. Sen i mieræ to momenty, w których pierwiastek pa³ubiczny uak-

tywnia siê ze szczególn¹ moc¹. I choæ napisano ju¿ na ten temat wiele, raz jesz-

cze, na potrzeby tych rozwa¿añ, ustalmy wiêc, czym jest. Narrator Pa³uby mówi

o nim tak:

Pierwiastek pa³ubiczny polega miêdzy innymi na inkongruencji (nieprzystawaniu) ob-

razu w duszy, myli, fantazji, teorii z odnon¹ rzeczywistoci¹. Aby g³êbiej odczuæ dzia-

³anie pierwiastka pa³ubicznego, trzeba stosunkowaæ siê do ¿ycia, wybiegaæ poza nie my-

l¹, mieæ plany pojmowania go lub kszta³towania go [] lub mieæ choæby jakie ¿ywiej,

osobiciej odczute szablony wtedy nawiedza nas ten goæ skryty, niepo¿¹dany, wyrzu-

cany za drzwi, goæ, którego biletu nie k³adzie siê na tacy. 7

Jeli wemiemy pod uwagê leksykê modernistyczn¹ prze³omu XIX i XX wie-

ku, wówczas obraz w duszy, myli, fantazji, teorii nale¿y rozumieæ jako kon-

strukty pojêciowe tworzone przez ludzki umys³ dla ujêcia w karby otaczaj¹cej rze-

czywistoci. To rzeczywistoæ jest pa³ubiczna (bezkszta³tna,

anarchiczna, alogiczna, pozaludzka), a nie wiadomoæ. Ta ostatnia jest pierwiast-

kiem konstrukcyjnym, antypa³ubicznym, pozostaj¹cym z pa³ubicznoci¹ w nie-

ustannym dialektycznym zwarciu. Samo s³owo pa³uba, stanowi¹ce nie tylko ty-

tu³ ksi¹¿ki, klucz do niej i jej lejtmotyw, lecz równie¿ odnosz¹ce siê do pewnych

Pogrzeb Basi odby³ siê 8 lipca 1916 roku na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

K. Irzykowski Notatki z ¿ycia, obserwacje i motywy , wyb. A. Dobosz, wstêp

S. Kisielewski, Czytelnik, Warszawa 1964, s. 179. Cytaty lokalizujê w tekcie,

po skrócie N.

K. Irzykowski Pa³uba. Sny Marii Dunin , opr. A. Budrecka, BN I 240, Zak³ad

Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw 1981, s. 208. Cytaty lokalizujê w tekcie,

po skrócie P.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: