ETIOLOGIA NOWOTWORÓW
PROFILAKTYKA ONKOLOGICZNA
Ważniejsze pojęcia:
· Onkologia – nauka o nowotworach
· Nowotwór – rozrost komórek cechujący się autonomią i niezależnością od czynników regulujących wzrost
· Łagodny nowotwór – zmiana zlokalizowana; rokowanie bardzo dobre
· Złośliwy nowotwór – zmiana naciekająca sąsiednie struktury i zdolna do tworzenia przerzutów; rokowanie poważne
· Rak – jest zawsze złośliwy
· Karcynogen – czynnik lub substancja wywołująca nowotwór
· Ko-karcynogen - czynnik nasilający działanie rakotwórcze
· Mutagen – czynnik zdolny przekształcić komórkę normalną w złośliwą
· Przerzuty – przeniesienie komórek nowotworu z jednej części ciała do innej; komórki w nowym ognisku są takie same, jak w ognisku pierwotnym
Czynniki rakotwórcze
· czynniki chemiczne
· czynniki fizyczne
· mikroorganizmy onkogenne
Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia nowotworu
· wiek
· dziedziczność
· osłabienie odporności
· styl życia i środowisko naturalne
Wiek
v Większość raków: powyżej 55. Roku życia
v Nowotwory wieku dziecięcego:
ostra białaczka limfatyczna
neuroblastomia
retinoblastoma
guz Wilmsa (nerka)
rhabdomyosarcoma (mięśnie szkieletowe)
Karcynogenny wpływ wirusów i mikroorganizmów
Ø Około 18 % wszystkich nowotworów na świecie jest spowodowanych przewlekłymi zakażeniami wirusami, bakteriami i pasożytami (około 10% w krajach UE)
Ø Najczęstsze nowotwory złośliwe związane z zakażeniami: rak szyjki macicy, wątroby i żołądka, niektóre nowotwory ukł. limfatycznego
Ø Leczenie p/bakteryjne i p/wirusowe oraz programy szczepień są istotnymi narzędziami przeciwko nowotworom
Ludzki wirus brodawczaka (HPV)
Ø wirus DNA
Ø HPV 16 i 18 (rzadziej 31, 33, 35, 51)
- płaskonabłonkowy rak szyjki macicy, pochwy, sromu i odbytu (u homoseksualistów)
Ø HPV 6 & 11
- brodawki narządów płciowych
Ø HPV 1, 2, 4 & 7
- brodawczak płaskonabłonkowy
Wirus Epstein-Barr (EBV)
Ø chłoniak Burkitt’a (Afryka)
Ø rak nosogardzieli (południowe Chiny, Eskimosi, część Afryki)
Ø ziarnica złośliwa
Ø chłoniaki z limfocytów B u osób z immunosupresją (HIV, biorcy przeszczepów)
Ø chłoniaki OUN u nosicieli HIV
Wirusy zapalenia wątroby typu B i C
Ø Typy wirusów:
DNA (B), RNA (C)
Ø Powiązany z pierwotnym rakiem wątroby
Ø Patomechanizm: nasilona śmierć i regeneracja komórekà zwiększenie puli komórek proliferującychà większa częstość spontanicznych mutacji i mutacji wywołanych czynnikami środowiskowymi
Helicobacter pyroli
Ø Powiązany z chłoniakiem żołądka z limfocytów B i rakiem żołądka
Ø Patomechanizm: przewlekłe zakażenie H. pyroli à indukcja poliklonalnej proliferacji limfocytów B à nagromadzenie mutacji à złośliwa przemiana
Ø Leczenie H. pyroli antybiotykami może powodować regresję chłoniaka
Ważniejsze czynniki rakotwórcze
Czynnik
Lokalizacja nowotworu
Aflatoksyny
Benzen
Eter dwuchlorometylowy
Chrom
Chlorek winylu
Nitrozoaminy
Nikiel
Wątroba
Szpik
Płuco
Wątroba, płuco, mózg
Przewód pokarmowy
Płuco, jama nosowa
Ważniejsze fizyczne czynniki rakotwórcze
Promieniowanie jonizujące
Promieniowanie ultrafioletowe
Azbest
Białaczki, rak tarczycy, rak płuca
Rak skóry, czerniak
Międzybłoniak, rak płuca
Czynniki dziedziczne
Ø wrodzone dominujące zespoły autosomalne
Ø recesywne zespoły autosomalne lub związane z uszkodzeniami DNA
Ø nowotwory rodzinne
Wrodzone dominujące zespoły autosomalne
Ø rodzinny siatkówczak
Ø rodzinna polipowatość jelit
Ø rodzinne występowanie nowotworów endokrynnych
Ø nerwiakowłókniakowatość
Ø zespół Von Hippel-Lindau
Recesywne zespoły autosomalne lub związane z uszkodzeniami DNA
Ø xeroderma pigmentosum
Ø atalia-telangiestasia
Ø Zespół Blooma
Ø niedokrwistość Fanconiego
Nowotwory rodzinne
Ø rodzinne nagromadzenie pewnych nowotworów
Ø rola dziedziczności w indywidualnych przypadkach nie jest jasno określona
· rak piersi
· rak jajnika
· rak jelita grubego niezwiązany z rodzinną polipowatością
Upośledzona odporność
Ø Pierwotna (np. zespoły wrodzone)
Ø Wtórna (np. AIDS, leki immunosupresyjne)
Ø Leki immunosupresyjne: 8% roczne ryzyko zachorowania (100 x większe niż w normalnej populacji); dotyczy szczególnie chłoniaków i białaczek
Czy możemy zapobiegać nowotworom??
Czynniki związane ze stylem życia (około 70% ogółu przyczyn)
Ø Dym papierosowy
Ø Dieta, otyłość
Ø Nadużywanie alkoholu
Ø Czynniki zawodowe
Ø Wirusy przenoszone drogą płciową
Ø Działanie promieni słonecznych
Europa przeciw rakowi: możesz uniknąć niektórych nowotworów!
1. Nie pal, rzuć palenie, nie pal w obecności innych
2. Nie tyj, zachowaj codzienną aktywność fizyczną
3. Jedz co najmniej 5 razy dziennie świeże owoce i warzywa; unikaj tłuszczów pochodzenia zwierzęcego
4. Nie nadużywaj napojów alkoholowych
5. Unikaj nadmiernego opalania się
6. Unikaj narażenia na czynniki rakotwórcze
7. Od 50. r.ż. poddawaj się badaniom przewodu pokarmowego
8. Poddawaj się szczepieniom przeciw żółtaczce
DO KOBIET:
9. Od 25. r.ż. wykonuj regularne badanie cytologiczne szyjki macicy
10. Od 50. r.ż. wykonuj badania mammograficzne
Przykazanie 1
Nie pal!
Jeśli palisz – rzuć palenie!
Nigdy nie pal w obecności innych!
Rola palenia tytoniu
1.Palenie jest przyczyną około 30% ogółu nowotworów (40% u mężczyzn i 20 kobiet)
2.Najważniejsze nowotwory tytoniozależne: rak płuca, krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza i trzustki
3.Ryzyko tylko raka płuca u nałogowego palacza (2 paczki dziennie) jest 20X wyższe niż osoby niepalącej
4.Niepalące żony nałogowych palaczy mają 2x wyższe ryzyko zachorowania na raka płuca
Efekt zaprzestania palenia u nałogowego palacza
Ryzyko raka płuca stopniowo maleje i po kilkunastu latach osiąga poziom około 2-krotnie wyższy niż u osoby, która nigdy nie paliła.
Rzucamy palenie!
Palenie:
Powoduje zmęczenie i ból głowy
Powoduje zdenerwowanie
Daje przykry zapach z ust
Pozbawia napędu, energii i zdrowia
12 godzin po rzuceniu palenia: obniża się poziom tlenku węgla we krwi, poprawia się praca serca i płuc
2-3 tygodnie po rzuceniu palenia:
· poprawia się apetyt
· ustępuje kaszel
· poprawia się praca p.pokarmowego
· ustępują bóle głowy; poprawia się praca mózgu
· poprawia się oddychanie
· znaczne oszczędności
· czystszy jest dom i miejsce pracy
Objawy „odstawienia” (przejściowe)
· zatrzymanie płynów; możliwy wzrost masy ciała
· bóle dziąseł i języka
· napięcie psychiczne
· możliwe zmęczenie
Metody zmniejszenia objawów „głodu nikotynowego”
· znajdź inne interesujące zajęcie
· znajdź czas na odpoczynek i psychiczny relaks
· jedz częściej mniejsze posiłki, zamiast 2-3 duże
· spożywaj wartościowe, zapewniające energię pokarmy
· ...
karsic