4
I. Wprowadzenie do fleksji historycznej.
Podstawa rozwojowa polskiej fleksji (<fleksja psł. < fleksja pie.). Ogólne kierunki rozwoju psł. i polskiej fleksji. Fleksja rzeczowników – podstawa rozwojowa, zmiany na gruncie polskim).
1) Podstawa rozwojowa fleksji polskiej (<fleksja psł. < fleksja pie.).
Skąd znamy stan fleksji psł., skoro język prasłowiański jest językiem rekonstruowanym, a nie zapisanym?
Poznajemy ją:
a) przede wszystkim na podstawie analizy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, czyli najwcześniej zapisanego języka słowiańskiego, niedługo po rozpadzie psł. (dlatego mamy w nim zaświadczony stan fleksji słowiańskiej niewiele się jeszcze różniący od psł.)
b) na podstawie porównania fleksji różnych języków słowiańskich (zwłaszcza poświadczonego w nich stanu najdawniejszego).
Różnice między fleksją polską i psł.
a) pewne formy psł. zanikły w języku polskim;
b) inne formy psł. zachowały się bez zmian lub też uległy przekształceniom morfologicznym,
c) powstały nowe formy nieznane językowi psł.
2) Ogólne kierunki rozwoju psł. i polskiej fleksji.
Działanie dwóch tendencji stabilizujących w ewolucji polskiej fleksji:
a) tendencja do ekonomiczności, czyli upraszczania systemu (np. zanik lpdw., czaów przeszłych prostych, tj. aorystów i imperfectum, odmiany prostej przymiotników, niektórych końcówek),
b) tendencja przeciwstawna do uwydatniania opozycji, czyli różnicowania form językowych, (a więc do semantyzacji, wyrazistości znaczeniowej), innymi słowy do komplikacji systemu (np. powstanie kategorii żywotności w lp. i męskoosobowości w lmn., różnicowanie się końcówek homonimicznych, np. pol. ‘e < psł. –e, -ě2, -ě3, por. stp. Bodze2 < psł. *bodzě (Msc.lp.), wsp. Bogu, stp. i wsp. Boże < psł. *bože )W.lp.), stp. męże < psł. *mąžě3, wsp. mężów.
Ogólny kierunek rozwoju polskiej fleksji polega przede wszystkim na upraszczaniu systemu fleksyjnego, czyli zmierza od komplikacji (wielość typów i podtypów fleksyjnych w języku psł.) do uproszczenia. Wyjątkowo tylko można mówić o nowej komplikacji systemu, np. powstanie kategorii żywotności (początki synkretyzmu D. i B. lp. rzeczowników męskich już w epoce psł.) i kategorii męskoosobowości (doba średniopolska).
3) Przyczyny zmian morfologicznych:
a) zmiany fonetyczne (np. zanik spółgłosek w wygłosie w związku z prawem sylaby otwartej doprowadził do dużych zmian w psł. fleksji),
b) wyrównania analogiczne, w tym wyrównania końcówek, np. –om w C.lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów, oraz wyrównania tematów fleksyjnych (por. stp. bodze, boże, boga),
c) inne sporadyczne (np. możliwość wpływu światopoglądu człowieka na system morfologiczny) – mało możliwe.
Fleksja imienna – deklinacja rzeczowników – wprowadzenie
Kategorie gramatyczne fleksji imiennej
Język psł. miał w zakresie deklinacji, czyli fleksji imiennej kategorie gramatyczne:
a) liczby (lp., lpdw. – do XVI w., zanik w języku polskim, dziś tylko jej ślady w niektórych formach, np. oczy, uszy, rękoma), lmn.
b) rodzaju (pierwotnie 3 podstawowe: m., ż., n., w polszczyźnie nowe rodzaje czy podrodzaje: męskożywotny, męskoosobowy),
c) przypadka (siedem przypadków).
Ciekawostka
Dualis (tj. lpdw.) jako żywa kategoria gramatyczna zachował się tylko sporadycznie w językach słowiańskich: tylko w językach łużyckich i w języku słoweńskim.
System typów deklinacyjnych, dość już uproszczony w późnym okresie psł. w stosunku do języka pie., uległ w języku staropolskim dalszym uproszczeniom i przekształceniom.
Podstawa rozwojowa deklinacji rzeczowników
W języku psł. wyróżniamy 5 głównych typów deklinacyjnych rzeczowników, a w ich obrębie jeszcze pewne podtypy (np. często podtyp twardo- i miękkotematowy).
Kryterium podziału na deklinacje stanowił tzw. przyrostek (morfem tematyczny), krótko nazywany tematem. Problem w tym, iż w języku psł. nie był on już widoczny. Nastąpiła bowiem w psł. bardzo ważna zmiana, która zatarła odziedziczone z języka pie. przyrostki tematyczne.
W języku praindoeuropejskim (pie.) struktura morfologiczna wyrazów była trójczłonowa:
a) rdzeń (część leksykalna niosąca znaczenie),
b) element tematotwórczy, czyli właśnie przyrostek tematyczny (formował on części mowy [imię – słowo, tj. nomen – verbum] i decydowało przynależności wyrazu do określonego typu odmiany),
c) końcówka fleksyjna (jako wykładnik relacji syntaktycznych).
Najważniejsza zmiana w języku prasłowiańskim (psł.) – przekształcenie struktury trójczłonowej w dwuczłonową w języku prasłowiańskim na skutek zmian głównie fonetycznych
Przykład:
pie. *sūn-ŭ-s (rdzeń – przyrostek tematyczny – końcówka fleksyjna), por. lit. sunus
pie. *sūnŭs > psł. *synъ (tendencja do przekształcania się różnic ilościowych, tj. iloczasowych, w różnice barwy, spowodowała przejście ū długiego > psł. y, a pie. ŭ krótkiego > psł. ъ jer tylny, prawo sylaby otwartej – zanik wygłosowej spółgłoski)
psł. *syn-ъ (temat fleksyjny – końcówka fleksyjna)
pie. noktis (por. lit. naktis, łac. nox, noctis) > psł. noktь
pie. *mang-jo-s > *psł. mąž-ь (dawny przyrostek tematyczny częściowo wchłonięty przez temat fleksyjny, częściowo końcówkę), -an- > psł. ą na skutek działania prawa sylaby otwartej, gj > psł. ž – tzw. jotacyzacja, czyli palatalizacja przez jotę (wynik działania prawa korelacji miękkości).
pie. *vod-a-i > wcz.psł. *vodai> psł. *vodě (z połączenia przyrostka tematycznego i końcówki powstaje dyftong, który następnie ulega monoftongizacji, tj. rozwija się w jedną samogłoskę, wchłonięcie, czyli absorpcja przyrostka tematycznego przez końcówkę).
Psł. typy deklinacyjne (5, a w ich obrębie podtypy, łącznie 11 podtypów)
I - -o-, -jo-, np. *vozъ / *lěto; *konь / morje (rzecz. męskie i nijakie)
II. - -ŭ- np. *synъ (rzecz. męskie – 6)
III.- -a-, -ja- np. *voda, *suša (rzecz. żeńskie i wyjątkowo męskie równe formalnie żeńskim, tzn. zakończone na –a)
IV. –i- np. *kostь, myšь, / *gostь (rzecz. żeńskie – liczne i męskie – nieliczne)
V.-ū- (rzecz. żeńskie), -(e)n- (rzecz. męskie i nijakie), -(ę)t- (rzecz. nijakie), -(e)s- (rzecz. nijakie), -(e)r- (rzecz. żeńskie – 2) , np. *kry, krъve; *kamy, kamene; *plemę (<*pledmen), plemene, *agnę, agnęte, *telę, telęte, *nebo, nebese, *tělo, tělese, *mati, matere
Już w języku psł. wzrost znaczenia rodzaju gramatycznego w związku z przemianą struktury morfologicznej wyrazu.
Zmiana kryterium podziału na poszczególne typy deklinacyjne w języku staropolskim > kryterium podstawowym staje się rodzaj rzeczownika.
Ukształtowanie się trzech podstawowych deklinacji rodzajowych rzeczownika w języku polskim: męskiej, żeńskiej i nijakiej.
I. męska
-o-, (np. *rokъ, *vozъ); -jo- (np. *konь); - ŭ - (np. . *synъ, *volъ), -i- (np. *gostь), -(e)n- (np. *kamy, kamene)
II. żeńska
-a- (np. *noga, *voda), -ja- (np. *duša, *ovьca, *bogyni), -i- (np. *kostь, *noktь, *myšь), -(e)r- (np. mati, matere), - ū - (np. *kry, krъve)
III. nijaka
-o- (np. *sěno, *lěto), -jo- (np. *pitьje, *morje), -(e)n- (np. *sěmę, sěmene, *imę, imene), -(ę)t- (np. *agnę, agnęte, *telę, telęte), -(e)s- (np. *uxo, ušese, *oko, očese, *nebo, nebese, *tělo, tělese)
W okresie stp. odmianę rzeczowników w związku z przebudową systemu deklinacyjnego cechowała duża chwiejność końcówek fleksyjnych. Odziedziczone z okresu psł. wzorce odmiany, opierające się na kryterium formalnym sięgającym jeszcze do okresu pie., którym było zakończenie tematu formy wyrazowej, czyli przyrostek tematyczny, uległy rozbiciu w wyniku przyjęcia nowego kryterium podziału na deklinacje. To nowe kryterium odwoływało się do znaczenia form wyrazowych – do ich rodzaju gramatycznego, i w związku z tym utrwalił się podział na deklinacje rodzajowe.
Obok zwartych klas rodzajowych: męskiej, żeńskiej i nijakiej, powstała deklinacja mieszana. Należą tu np. rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe męskim typu poeta, wojewoda, w lmn. odmieniające się jak rzeczowniki męskie, a także rzeczowniki typu sędzia, hrabia, w lp. przybierające końcówki odmiany przymiotnikowej, w lmn. odmienne jak inne rzeczowniki męskie.
Widać zatem, że w języku polskim nastąpiło wyraźne uproszczenie, redukcja wielości typów deklinacyjnych.
Wskazówki praktyczne, jak rozpoznać deklinacje psł. (ważny rodzaj i typ miękko- czy twardotematowy) – przede wszystkim rodzaj gramatyczny, rodzaj spółgłoski w zakończeniu tematu (rzecz. dawnej dekl. - ŭ - nieliczne, trzeba je zapamiętać i w ten sposób tylko można je odróżnić od rzecz. –o- tematowych, rzecz. - ŭ -: dom, syn, wół, miód, wierzch < psł. domъ, synъ, volъ, medъ, vŗ’xъ).
Prawo krystalizacji dominanty – jeżeli w języku mamy nadmiar form mających takie same funkcje, to następuje zmieszanie tych form, następnie ich rywalizacja i zwycięstwo form najbardziej wyrazistych (na przykładzie C.lp. rzecz. męskich – 3 końcówki odziedziczone z j. psł.: -u, -owi, -i, rywalizacja, zwycięstwo końcówki –owi jako najbardziej wyrazistej, jednoznacznej, wskazującej wyłącznie na C.lp. rzecz. męskich, końc. –u pozostała tylko w nielicznych rzecz., por. np. ojcu, panu, bratu, księdzu, psu, kotu). Prawo sformułował prof. Witold Doroszewski.
sunka