Język praindoeuropejski – ok. 3000 lat przed naszą erą, teren leśno-stepowy nad dolną Wołgą.
Język pie. à dialekty pie. à prajęzyki rodzin języków europejskich à rodziny j. europ
te peryferyjne - KENTUMOWE
germańskie
bałto-słowiańskie
italo-celtyckie albańskie SATEMOWE indoirańskie tocharskie
tracko-ormiańskie
greka
hetyckie
Grupa zachodniosłowiańska – polski, czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki
Grupa wschodniosłowiańska – rosyjski, ukraiński, białoruski
Grupa południowosłowiańska – słoweński, serbski, chorwacki, macedoński, bułgarski
System prozodyjny języka psł. – intonacja rosnąca (akutowa) i opadająca (cyrkumfleksowa)
W IX wieku Węgrzy i Niemcy oddzielili Czechów i Słowaków od Słowian południowych.
Grupa zachodniosłowiańska dzieli się na 2 podgrupy etniczno-językowe: lechicką i łużycką, a potem także czesko-słowacka. Grupa lechicka na 3 plemiona: połabskie, pomorskie, polskie. Polskie na 4 ośrodki: Polan (Wielkopolska), Mazowian, Ślężan i Wiślan (Małopolska).
VI-V p.n.e. – początek wspólnoty prasłowiańskiej
III p.n.e. – II n.e. – apogeum wspólnoty prasłowiańskiej
VI-VII n.e. – zanik wspólnoty prasłowiańskiej
X wiek n.e. – początek i rozwój języka polskiego
Dwa kryteria periodyzacji języka polskiego:
Kryterium filologiczne – epoka piśmienna od 1136 – Bulla gnieźnieńska – spis 410 nazw.
Kryterium historycznojęzykowe:
1) okres staropolski – od X do XV-XVI
2) okres średniopolski od XVI do 1772(zanik iloczasu, kształtowanie języka literackiego)
3) okres nowopolski od 1772 do 1939
4) współczesna polszczyzna
Najdawniejsze zabytki języka polskiego
Epoka przedpiśmienna (teksty łacińskie z polskimi nazwami)
1) Geograf Bawarski – IX – „Dziadoszanie” – dowód istnienia przegłosu lechickiego.
2) Dagome iudex – sporządzony ok. 990, ale znane tylko kopie streszczenia z XI i XII.
3) Kronika Thietmara – opis walk niemiecko-polskich 1000-1015.
Epoka piśmienna
1) Bulla gnieźnieńska – 1136 – „złota bulla”, tekst jest falsyfikatem, ale z tych czasów!
2) Księga henrykowska – XIII – pierwsze zdanie w języku polskim pod datą 1270.
3) Bogurodzica – najwcześniejsza wersja pisana z początku XV, oryginał XIII 2 zwrotki.
4) Kazania świętokrzyskie – XIV, tekst polski – północna Małopolska, łacińskie cytaty.
5) Psałterz floriański – XVI, na przemian wers łaciński, polski i krakowsko-niemiecki.
6) Roty sądowe – poznańskie, krakowskie i warszawskie – XV-XVI
7) Kazania gnieźnieńskie – XV –103 teksty łacińskie 10 polskich – językiem pospólstwa.
8) Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole / O chlebowym stole – napisany około 1415.
9) List miłosny z 1492 – cechy Małopolski, to część rękopisu z tekstami gł. łacińskimi.
10) Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica – kopia 1460, oryginał 20 lat wcześniejszy.
11) Kodeks świętosławów – 1449 – polski przekład Statutu Wiślickiego – pisał go Mazur.
12) Żywot świętego Błażeja – XV – zachowane 4 krótkie fragmenty szerszego pasjonału.
13) Biblia Królowej Zofii – 1455 – dla żony Władysława Jagiełły, dużo języka czeskiego.
14) Legenda o świętym Aleksym – XV – wierszowany
15) Żale Matki Boskiej pod krzyżem / Posłuchajcie bracia miła… – XV
16) Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego – 1461 – był razem z Kroniką Galla Anonima
17) Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią – XV – najdłuższy wiersz tego okresu
18) Rozmyślania przemyskie – kopia XVI, oryginał XV, najobszerniejszy zabytek stpol.
19) Psałterz puławski – XV-XVI, cechy małopolskiej odmiany regionalnej polszczyzny.
Podstawowe typy grafii staropolskiej
Grafia niezłożona – indywidualne próby oznaczania polskich dźwięków łacińskimi znakami, dominuje w XII-XIII, np. Kazania świętokrzyskie.
Grafia złożona – wprowadzająca dwuznaki sz, ch oraz oznaczenia spółgłosek miękkich przed samogłoskami za pomocą litery y (nyebo), dominuje XIV-XV, np. Psałterz floriański.
Grafia diakrytyczna – wprowadza nowe oznaczenia graficzne do liter (ó, ę, ż, ś) – od XVI.
Tym niemniej w większości tekstów jest grafia mieszana (niezłożono-złożona).
Liga językowa – języki z różnych rodzin, które przez sąsiedztwo upodobniły się, powinowate.
Teoria falowa – zmiany językowe zaczynają się gdzieś i rozchodzą dookoła, dlatego zjawiska językowe występujące na peryferiach jakiegoś obszaru są starsze od tych w centrum obszaru.
Teoria prawa głosowego – w danym czasie zachodzi jakieś zjawisko w języku, ale potem może przestać działać, dlatego wyrazy powstałe po ustaniu tego prawa nie pasują do reguły.
Źródła bezpośrednie – teksty, w których występuje jakieś zjawisko językowe.
Źródła pośrednie – teksty, w których opisuje się jakieś zjawisko językowe.
Struktura wyrazu P.I.E.
S U N – U – S
(1) (2) (3)
1 – rdzeń leksykalny
2 – przyrostek tematyczny / temat fleksyjny (czasem też znaczenie, np. -S- = abstrakty)
3 – końcówka fleksyjna
_ v _ v
Zanik iloczasu: U --> Y, U --> b, I --> b
v
Przegłos lechicki: przekształcanie się samogłosek e, ę, e oraz sonantów r’ l’ przed pj.-zęb.
v ‘ ‘
E --> O, Ę --> Q, E --> A, l’ --> l r’--> r (bo neutralizacja opozycji miękkość:twardość)
‘ ‘ ‘
Dyspalatalizacji samogłosek przednich, zniesieniu korelacji palatalności i relacji I :Y
(czasem jednak wyrównania analogiczne do innych przypadków, gdzie był jer, likwidowały)
_ _ _ _ v’ v’ v’
Przegłos prasłowiański – towarzyszył I palatalizacji – ke, ge, xe, je --> ca, za s, ja
Apofonia praindoeuropejska – najstarsza alternacja wokaliczna, relikty w wielu językach
(była apofonia kwalitatywna (jakościowa) i apofonia kwantytatywna (ilościowa) – do jeru)
-e- czasowniki, -o- rzeczowniki (tego = okrywam, toga = okrycie)
-e- czynność duratywna (trwająca), -o- czynność iteratywna (wielokrotna) (nieść : nosić)
-e- czynność receptywna (skutek), -o- czynność kauzatywna (przyczyna) (leżeć : łożyć)
Przegłos lechicki to proces diachroniczny, a apofonia to alternacja, czyli była synchronicznie!
_
Jer przedni: b Jer tylny: b Jer słaby: pod nim znaczek Jer mocny: pod nim znaczek
^ º
_ _
Zanik jerów – o ile skracał się słaby, o tyle wydłużał się mocny (dom b k b --> domek)
º ^
_ ,
Wokalizacja jerów – przejście jeru mocnego w samogłoskę: b --> e (bez) b --> ‘e (veś)
º º
opozycja jer przedni : jer tylny --> spółgłoska przed palatalna : niepalatalna (koń : syn)
Wzdłużenie zastępcze: voz b --> vooz --> vóz (spółgłoski dźwięczne mają krótszy iloczas)
_ ^
nos b --> noos --> nos (spółgłoski bezdźwięczne mają dłuższy iloczas, więc to nie zadziałało)
^
Dlatego kiedyś także „dóm”, ale przez chęć hiperpoprawności, aby nie jak gwarą, usunięto.
, , , ,
Sonanty: r l m n pozamieniały się w różne rzeczy, w zależności od spółgłoski przed nimi.
º º º º
Powstanie nosówek: em, en, im, in --> Ę (palatalizowała przed) om, on, am, an, um, un --> Q
Współczesne polskie samogłoski nosowe mają jednak różne pochodzenie, dlatego występuje zarówno ę palatalizujące, jak i ę niepalatalizujące („święty” ale „ręka”)
Po zaniku iloczasu Ą uległo skróceniu i przeszło w Q, ale dawna pisownia pozostała do dziś
Ogólna zasada: Ę i Q po twardej z Q, ale Ę z krótkiej nosówki, a Q z długiej nosówki.
v v
Nazalizacja – wtórna nosowość: cestować --> cęstować
Denazalizacja – odnosowienie: rękojęść --> rękojeść
Alternacje: chęć : chuć
Archaizmy ortograficzne: Jan Kanty = Jan z Kęt
Samogłoski długich: z P.I.E., wzdłużenie zastęp. lub kontrakcja A j A --> A ( stojać --> stać)
Akcent – w epoce przedpiśmiennej był dynamiczny i ruchomy, tryb rozkazujący jeszcze XIV
Palatalizacja
Palatalizacja, czyli zmiękczenie, polega na tym, że spółgłoska twarda przez sąsiedztwo samogłoski miękkiej także mięknie....
sunka