PYTANIA NA EGZAMIN Z POETYKI.doc

PYTANIA NA EGZAMIN Z POETYKI

ZESTAW 1

#Informacja stematyzowana a informacja implikowana.

To dwa rodzaje informacji, które niesie ze sobą wypowiedź.

Inf. Stematyzowana jest wypowiadana wprost przez postać literacką, pozostałych bohaterów utworu oraz narratora. Niosą ją znaczenia słów i zdań. W tekście ujawnia się bezpośrednio – wynika ze znaczeń sformułowanych. Inf. stematyzowaną można wydobyć jedynie z inf. jaką niosą słowa; poddaje się ingerencji komentarza narratorskiego. Postaci milczące mogą być opisywane w sposób stematyzowany, ale przez inne postacie. W przypadku konfliktu między inf. stematyzowanymi z różnych poziomów, ważniejsza jest ta, pochodząca z wyższego poziomu, np. gdy narrator mówi o Janie, że jest prostakiem, gdy tymczasem sam Jan wypowiada się w sposób elokwentny.

Inf. Implikowana zawiera się w regułach i sposobie mówienia postaci, jest ukryta, zaszyfrowana. Charakteryzuje pośrednio nadawcę (jako użytkownika aktualnego) i odbiorcę (jako użytkownika potencjalnego). Ten typ informacji dostępny jest w każdej wypowiedzi nadawcy. Pozwala określić pewien status mówiącego w terminach socjologicznych - przynależność zawodowa, klasowa, terminach psychologicznych (człowiek nerwowy, inteligentny, rozkojarzony), fizjologicznych (ktoś zmęczony, jąkający się, pijany). Pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich wypowiedzi, w których nie poświęca słowa swojej osobie. Nie można by za jej pośrednictwem odtworzyć jakichś sytuacji fabularnych, konkretów odnośnie wyglądu, stroju, czynności postaci. Ona ma prymat jeśli są jakieś konflikty między różnymi informacjami, może podważyć informacje stematyzowaną. Jest poza zasięgiem komentarza narratora.

à Zawarta w tekście informacja o mówiących postaciach jest dwojakiego rodzaju:

a)      informacja stematyzowana w znaczeniach użytych słów i zdań,

b)     informacja implikowana przez reguły mówienia.

Informacja stematyzowana

·         ujawnia się bezpośrednio

·         może pochodzić zarówno z własnych wypowiedzi określonej postaci, jak też z wypowiedzi współpartnerów lub narratora (ewentualnie narratorów).

·         Nie istnieją żadne ograniczenia zasięgu informacji stematyzowanej, przekazywanej przez treść wypowiedzi : może ona zarówno przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata czy bohatera, jak zawierać opinie na temat własnego zorganizowania, dotyczyć wszelkich innych, nie związanych z sytuacją komunikacyjną tematów;

·         nie zawsze informacja stematyzowana jest w całości dana wprost, gotowa i nie podlega żadnym operacjom interpretacyjnym, jednak wynika ona ze znaczeń sformułowanych, że osoba nadawcy stanowi w jakimś zakresie temat wypowiedzi, że wypowiedź mówi o nadawcy, niezależnie od tego, czy mówi w sposób jasny czy zawiły, otwarty czy aluzyjny (mamy do czynienia z procesami składających się na wytworzenie takiej "wielkiej figury semantycznej", jaką jest przedstawiona postać)

Informacja implikowana

·         ujawnia się pośrednio;

·         zasięg informacji implikowanej, zaszyfrowanej w budowie wypowiedzi, jest bardziej wyspecjalizowany: ujawnia ona kod wypowiedzi i jego realizacje,

·         charakteryzuje pośrednio nadawcę i odbiorcę jako użytkowników kodu

·         informacja implikowana o postaci kryje się tylko w jej własnej mowie (a zatem postaci milczące mogą być prezentowane jedynie w sposób stematyzowany)

·         pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich jego wypowiedzi, w których nie poświęca on sobie ani jednego słowa. Informacja ta nie wychodzi jednak poza dane wyprowadzone z pewnych społecznie określonych zachowań werbalnych i nie może powiadamiać o zachowaniach nie odbijających się w sposobie mówienia. Za jej pośrednictwem nie udałoby się odtworzyć ani prostych sytuacji fabularnych, ani żadnych konkretów odnoszących się do wyglądu, stroju lub czynności postaci à O ile informacja implikowana powstaje w wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi, o tyle informacja stematyzowana takich zabiegów nie wymaga; w pewnych okolicznościach może stać się ich przedmiotem, ale nie jest ich rezultatem.

·         każde użycie języka odpowiada jakiemuś społecznemu doświadczeniu - tym samym implikowana informacja o sposobach używania języka w danym tekście świadczy o jego nadawcy jako realizatorze pewnej praktyki społecznej. Praktyka owa obejmuje rozmaite zachowania językowe, które pozwalają zidentyfikować status mówiącego nie tylko w terminach ściśle socjologicznych, wskazujących na jego przynależność środowiskową, zawodową, klasową itp., ale i we wszelkich innych terminach charakteryzujących rozmaite grupy użytkowników mowy, np. w terminach psychologicznych (mowa ludzi nerwowych, inteligentnych, rozkojarzonych, apodyktycznych) czy nawet fizjologicznych (mowa ludzi zmęczonych, jąkających się, pijanych, afatyków itp.).

·         nie ma takiej wypowiedzi, która by nie kryła w sobie jakichś wiadomości o nadawcy. Każda niesie o nim informację implikowaną, nie każda jednak przedstawia go w sposób stematyzowany (nazywa się to "ukryciem narratora poza przedstawionym światem").

·         nie wszystkie implikowane przez tekst informacje charakteryzują mówiącego równie wyraziście. Respektowanie reguł gramatycznych, takich jak np. zgodność rodzaju, liczby i przypadku między rzeczownikiem a przymiotnikiem świadczy o mówiącym tylko tyle, że w danym zakresie posługuje się on poprawnie językiem polskim. Spośród informacji językowych najwyraziściej znaczą najmocniej nacechowane, tj. odnoszące się do mniejszych zespołów w obrębie szerokiej klasy mówiących danym językiem narodowym.

·         wizerunek zindywidualizowanego podmiotu wypowiedzi powstaje w rezultacie swoistej konfiguracji cech językowych, bynajmniej nie jednostkowych, ale właściwych pewnym socjalnie określonym zachowaniom lub sytuacjom. Tzw. indywidualizacja mowy rzadko polega na językowej odkrywczości i tworzeniu nowych reguł lub przekształcaniu istniejących. Taka twórczość lingwistyczna tylko wyjątkowo charakteryzuje podmiot wypowiedzi jako jednostkę "niezwykle" używającą mowy w praktycznych okolicznościach, natomiast częściej sytuuje go w wyższym, literackim planie organizacji tekstu jako podmiot działań poetyckich. W mówieniu bowiem zaszyfrowana jest nie tylko lingwistyczna charakterystyka nadawcy, ale jeśli rozpatrywać je w kontekście repertuaru norm przekazanych przez tradycję literacką także jego literacki status i genealogia. Podobnie zresztą sposób mowy okazuje się znaczący dla innych podlegających werbalizacji dziedzin ludzkiej aktywności; wszystko zależy jedynie od tego, do systemów jakich reguł tekst daje się odnosić.

1) w wypadku konfliktu między informacją implikowaną a stematyzowana silniejsza okazuje się informacja implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania informacji stematyzowanej;

2) w wypadku konfliktu między informacjami stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu silniejsza okazuje się informacja pochodząca z poziomu wyższego. Informacje z poziomów niższych podlegają zawsze interpretacji, a często reinterpretacji ze strony informacji stematyzowanych na poziomach wyższych.

W obrębie wypowiedzi jednego podmiotu i jednego poziomu wytwarza się wewnętrzny układ waloryzujący, oparty na znaczeniowej grze między informacją stematyzowana a implikowaną. Ta ostatnia, do której należy znaczenie rozstrzygające, może potwierdzać lub podważać informację stematyzowana. Konflikt między nimi powstaje wówczas, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący, lub też jego opinie na inne tematy zostają zakwestionowane przez sposób jego mówienia. W obrębie tekstu literackiego taka dysharmonia (znana przecież dobrze z sytuacji życiowych) jest zazwyczaj zabiegiem celowym, założoną komplikacją semantyczną.

#Systemy wersyfikacyjne w układzie historycznym i typologicznym.

a) wiersz średniowieczny – przeważnie ograniczony do twórczości religijnej, poezja meliczna, jednostka wersowa odpowiadała pewnemu fragmentowi melodii, uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi, brak przerzutni. Rymy nie występują w każdym wersie, nie są rygorystycznie związane z klauzulą, nie maja ujednoliconej postaci: mogą obejmować niejednakową ilość sylab, cechować się różnym stopniem podobieństwa brzmieniowego. Zdanie zamykało się przeważnie w dystychu.

·         Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej (na tym terenie po raz pierwszy w dziejach języka polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej)

·         Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu.

·         Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.

·         Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi. Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia), przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu

·         W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.

·         Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.

·         W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.

·         W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.

·         Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

b) sylabizm względny – we wczesnym renesansie; przejście od wiersza asylabicznego do sylabizmu względnego; wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu; wprowadzenie wiersza prawie równosylabicznego ograniczającego reguły pełnej zgodności konstrukcji wersowej i składniowej; usamodzielnienie się tekstu od melodii; Rej, Biernat z Lublina;

c) wiersz sylabiczny – od Kochanowskiego, brak odwołania do organizacji pozajęzykowej (tu: muzycznej); zerwanie z rygorami podziałów wersowych i zdaniowych (czyli przerzutnia); jednakowa liczba sylab, średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; klauzula paroksytoniczna; akcent paroksytoniczny przed średniówką; regularnie rozłożone rymy żeńskie; różne zastosowania formatów: np. 8-zgłoskowiec – krótkie utwory liryczne (Pieśń świętojańska o Sobótce), 11-zgłoskowiec – poematy epickie (Monachomachia), 13-zgłoskowiec – klasyczna tragedia, poematy epickie (Pan Tadeusz); od renesansu do romantyzmu był jedyną technika wersyfikacyjną;

·         Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem

·         odznacza się:

~ ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)

~ zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.

·         Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
~ jednakowej liczby sylab w wersie,
~ stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
~ stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
~ jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
~ regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały

·         Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście.
W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

d) wiersz sylabotoniczny – równozgłoskowość, stałe miejsce sylab akcentowanych; dążność do rygorystycznej wyraźnej rytmizacji; system oparty na metryce klasycznej; dopuszcza się zamienność stóp, czyli np. zastąpienie jambu trochejem w INICJALNEJ części wersu; sylabotonizm wykorzystywany przy tworzeniu krótkich utworów lirycznych, mało udramatyzowanych, stylizowanych pieśniowo lub ludowo; popularny u poetów młodopolskich;

·         W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.

·         Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny, nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.

·         System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.

W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).

·         Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w “Powieści Wajdeloty” z “Konrada Wallenroda”. Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.

e) wiersz toniczny – rozluźnienie rygorów sylabotonizmu; określone ilościowo układy zestrojów akcentowych nadają rytm; regularność zestrojowa uniezależniona od regularności sylabicznej i akcentowej; 1916 r. Księga ubogich – Jan Kasprowicz – manifest polskiego tonizmu; przerzutnia nadaje mu wyrazistość, przerywa monotonię; najpopularniejszy jest trójzestrojowiec;

·         Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.

·         Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.

·         Przy opisie wierszy tonicznych należy mieć na uwadze okoliczność, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić; w tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się, że w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice między równozestrojowymi wersami, a zarazem wewnętrznie je spajającego, występują układy składniowo-intonacyjne (które sygnalizują miejsce wersowych klauzul)

·         Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec – czasem jest wyraziście regularny, częściej bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych

·         Wiersz toniczny (podobnie jak sylabotoniczny) nie ma zastosowania uniwersalnego; w postaci klarownej jest to wiersz dość monotonny, o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku.

f) wiersz nieregularny – nie ma jednolitego systemu wersyfikacji; odwołuje się do pozostałych systemów wersyfikacyjnych; najstarszy jest nieregularny sylabizm (od K. Niemirycza w przekładzie Bajek Ezopowych); w dramacie romantycznym Mickiewicza i Słowackiego – buduje napięcie emocjonalne, dramatyczne monologi; tradycyjny wiersz bajki; nierównozgłoskowość wersów; wykorzystuje mimo to tradycyjne formaty sylabowca; może opierać się na jednym głównym formacie, wplata się weń wersy innej długości (podobnej lub skontrastowanej); może być przeplotem kilku klasycznych formatów z wstawkami równowersowymi (np. bajka oświeceniowa); układanie wersów według malejącego lub rosnącego formatu; nieregularny sylabotonizm – nierównosylabiczność wersów przy stałym układzie akcentów = wolne trocheje, jamby itd.; nieregularny tonizm – nierównozgłoskowy o swobodnym rozkładzie akcentów; skłonność do przybliżonej liczby zestrojów w wersach lub przeplot wersów różnozestrojowych; kompozycja zestrojowa musi być jednak logicznie ułożona i zamierzona;

g) wiersz wolny – nie wykazuje odwołań do innych systemów; rozkwit w awangardzie dwudziestolecia; forma antytradycyjna, najnowocześniejsza; podział na wersy arbitralnie ustanowiony przez autora; wzmożenie instrumentacji głoskowej.

ZESTAW 2

#Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci:

Wypowiedzi nie są autonomiczne – występują w kontekście narracji (w epice).

Monolog – przedstawia myśli i przeżycia wewnętrzne, w dramacie to wypowiedź bohatera w nieobecności innych postaci; skierowany do odbiorcy, prezentuje rekcje postaci na wydarzenia dramatyczne. Elementem spajającym i nadrzędnym jest narracja.

a) mowa niezależna – przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co wyodrębnia monolog z toku narracji przedstawiającej bohatera w trzeciej osobie; wyodrębnia się z toku narracji; przytoczenie monologu w formie mowy niezależnej dokonuje się przy użyciu środków dramatycznych;

b) mowa zależna – wypowiedź w trzeciej osobie, zamiast bohatera jego słowa wypowiada narrator, który referuje jego myśli; uzależnienie wypowiedzi bohatera od języka narracji; mowę zależna wykorzystuje narracja; zwraca uwagę na treść rozmowy a nie na sposób wypowiedzi postaci;

c) mowa pozornie zależna – przytoczenie monologu zarówno za pomocą środków dramatycznych jak i narracji; sytuacja pośrednia między mową zależną a niezależną; wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera.

à Wypowiedzi bohaterów w utworze epickim nigdy nie mają pełnej samodzielności.

à Począwszy od powieści naturalistycznej odbywa się proces ograniczania wszechwiedzy narratora (skutek: rozpowszechnienie mowy pozornie zależnej)

Monolog

Jest to przede wszystkim forma przedstawiania myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera; w utworze epickim mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym – jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został wypowiedziany. W dramacie monolog jest zawsze wypowiedziany

W konstrukcji monologu dwie tendencje: z jednej strony dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci (charakterystyczne dla prozy powieściowej), z drugiej zaś dążenie do wiernego odtworzenia nieuporządkowanego i pogmatwanego toku świadomości (tendencja zapoczątkowana przez Wirginię Wolf i James’a Joyce). W tym drugim wypadku monolog wewnętrzny przybiera postać „strumienia świadomości” (strumienia przedstawień, myśli i przeżyć, nie uregulowanego, płynącego na pozór zupełnie swobodnie).

Najbardziej samodzielny charakter ma monolog przytoczony przez narratora w kształcie tzw. mowy niezależnej...