Alicja Baluch, Dziecko i świat przedstawiony, czyli tajemnice literatury dziecięcej, Warszawa 1987.

Świat przedstawiony pomaga najmłodszym czytelnikom w uwalnianiu się od dominującego we wczesnym dzieciństwie poznania zmysłowego i umożliwia przeniesienie się w świat pojęć oraz myślenia symbolicznego, niezbędnego w zetknięciu się ze sztuką.

·         proces dojrzewania przez literaturę

·         dziecko – jednostka pełna aktywności twórczej, istota twórcza zarówno w tworzeniu wszelkiego rodzaju tekstów, jak i w odbieraniu świata i dzieł sztuki

DZIECKO I JEGO ŚWIATY

Każde dziecko żyje na pograniczu dwóch światów: realnego i iluzji (dziecięce zabawy, fantastyczne opowiadania dorosłych, własne konfabulacje, sny, marzenia, niezwykłe pomysły). Dla dziecka granica między nimi jest bardzo słabo wyczuwalna.

Dzieci tworzą specyficzny świat przedstawiony[1]:

·         swobodne rysunki dziecka,

·         uzupełnianie rysunków wypowiedziami słownymi à jednym z podstawowych elementów świata przedstawionego są zdarzenia

Akcja (związki postaci i zdarzeń) rozpoczyna się w wyraźnie zaznaczonych układach przestrzennych.

Dziecięce emocje również odgrywają ważną rolę.

Skłonności lingwistyczne dziecka à ekikiki (wiersze motoryczne) – powstają od 2 do 7 roku życia.

·         twórczość słowna = fizjologia, związana z rozwojem psychofizycznym

Zainteresowanie praktyczne językiem – od 8 do 10 roku życia – po zapoznaniu się z dostępną tradycyjną literaturą dziecko stara się naśladować poznane wzory.

·         teksty „mimetyczne”, opisowe

W okresie dojrzewania powraca spontaniczna wypowiedź, która najczęściej przybiera kształt monologu literackiego – wyznania (na ogół są to wiersze o charakterze solilogium, tj. utwory pisane o sobie dla siebie). Czasem pojawiają się monologi wewnętrzne o typie strumienia świadomości, notowane zazwyczaj w młodzieńczych pamiętnikach.

·         konstruowanie własnego systemu wartości

·         podkreślanie „ja” mówiącego

·         duży ładunek liryzmu

·         mocne związki z rzeczywistym „ja” twórcy tekstu

·         świat przedstawiony – podporządkowany silnym uczuciom i mocnym przeżyciom podmiotu lirycznego

ODKRYWANIE ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO W LITERATURZE

Dziecko w pierwszym, naturalnym kontakcie traktuje książkę jako przedmiot-
-zabawkę. W miarę dorastania i zdobywania estetycznych doświadczeń pojawia się i rośnie w dziecku świadomość specyficznej funkcji słowa w literaturze, słowa budującego odrębny, autonomiczny świat wyobraźni. Na tym etapie pojmowania dziecko słuchając baśni lub opowiadania, czuje się uczestnikiem prezentowanych zdarzeń, wchodzi w sam środek świata przedstawionego.

Podstawowymi elementami warunkującymi pełne zrozumienie i odbiór estetyczny dzieła literackiego, funkcjonującymi analogicznie do „widzenia” i „świadomości wzrokowej” są (wg Strzemińskiego):

·         pełne rozumienie sensu wypowiedzi językowej,

·         przypisywanie jej znaczeń wtórnych, nadanych wartości symbolicznych, charakterystycznych dla języka poetyckiego (w znaczeniu języka literatury).

Tok rozumowania (modelowy):

·         (1) na terenie literatury, którą ma objąć w całości narastająca etapami świadomość literacka czytelnika, istnieje pierwszy, uproszczony, „konturowy” odbiór rzeczywistości przedstawionej. To jest zwrócenie uwagi odbiorcy głównie na zdarzenie, elementarną jednostkę fabuły.

o       to pojedyncze, statyczne zdarzenie rozwija się później w bardziej złożony szereg – akcję

o       utwory pisane dla najmłodszych mają prostą, ale wyrazistą akcję

·         (2) wyodrębniony bohater literacki prezentuje się najpierw w sposób uproszczony, przez znaczący rekwizyt

o       Czerwony Kapturek à dziewczynka w czerwonej czapeczce

o       Kot – w wysokich butach z cholewami

itd.

·         z czasem w świadomości czytelnika-dziecka do skonkretyzowanego wyglądu postaci dołączają się jej cechy charakterystyczne

o       w pytaniu skierowanym do dzieła najważniejszy staje się zaimek pytający kto?

·         (3) kolejny etap – odbiór dalszych elementów świata przedstawionego – szczegółów dotyczących akcji (miejsce, tło, relacje przestrzenne)

o       pytania: gdzie?, w jaki sposób?, w związku z czym?

·         odbiór wątków pierwszo- i drugoplanowych oraz epizodycznych

·         uzmysłowienie sobie relacji przestrzennych w utworze, odbiór znaczeń metaforycznych

·         (4) odkrycie narratora (kto mówi?, dlaczego tak mówi?, skąd o tym wie?)

ZDARZENIE (1)                                           POSTAĆ (2)                                          PRZESTRZEŃ

UTWORU (3)

Dzieci w utworach przeznaczonych dl siebie, zwłaszcza w baśniach (najłatwiej) spostrzegają ramy tekstu: formuły początku i końca o bardzo typowej stylistyce.

·         Funkcje:

o       artystyczna

o       uwiarygodnienie tekstu

o       wysunięcie na pierwszy plan narratora

Powyższy model jest ściśle laboratoryjny.

POETYCKA EDUKACJA

·         poznawanie funkcji poetyckiej języka na drodze działania

·         zabawy z tekstem (klasy I-IV)

·         wyróżnianie leksykalnych środków stylistycznych, określenie ich funkcji (klasa V)

·         analiza porównawcza (gimnazjum)

·         interpretacje

NAUKA LEKTURY

Pierwszy kontakt z lekturą nie jest bezpośredni – ważna jest tu rola pośrednika, on tworzy pierwszy wzorzec nawyków związanych z lekturą.

Dziecko styka się z mową ekstatyczną już w okresie niemowlęctwa.

Poetycki obszar, w którym żyje małe dziecko:

·         wiersze i recitativo matki,

·         specyficzne nazewnictwo przedmiotów i czynności,

·         dziecięca dźwiękomowa,

·         śpiewanki, bujanki – usypianki,

·         wywracanki słowne.

Małe dziecko, oglądając przy współudziale dorosłego obrazki w książce, najpierw – ucząc się mowy – powtarza w swoim języku nazwy przedstawionych na rysunku przedmiotów i łączy je z wykonywanymi czynnościami.

Potem domaga się od osób dorosłych ujęcia całości obrazka w formę pojedynczego zdarzenia:

·         układ egocentryczny – głównym bohaterem jest samo dziecko,

·         obrazki – początkowo tylko znaki ikoniczne, włączanie się do nich znaków słownych jest kilkuetapowe:

o       opowiadanie pośrednika lektury związane jedynie z treścią obrazka,

o       próby włączenia tekstu pisanego do tych głośnych komentarzy,

o       poszerzanie rozmiaru tych wstawek, zwiększenie ich ilości,

o       dziecko jest w stanie ich wysłuchać cały czytany tekst.

Włączanie do komunikatu gestu, mimiki, odpowiedniej modulacji głosu, własnego komentarza słownego, który powinien przerodzić się w rozmowę o lekturze.

Podstawową potrzebą czytelniczą jest potrzeba słuchania dla przyjemności.

Drugi kierunek lektury uwzględnia potrzebę emocjonalnych przeżyć czytelnika (płacz, śmiech) – kod semantyczny, który tworzy atmosferę dzieła i charakterystykę postaci (Roland Barthes).

Trzeci kierunek to potrzeba czytelniczej wiedzy – kod kulturowy (dziecięce pytania).

Czytelnicza potrzeba kombinowania, pewnego wysiłku umysłowego – kod hermeneutyczny.

Potrzeba marzenia – kod symboliczny à w zbiorze dziecięcych pytań znaczy ten kod ciekawość.

Pełne doświadczenie czytelnika.