Historia ochrony środowiska na świecie i w Polsce.pdf

Wykład 2

Historia ochrony Ś rodowiska na Ś wiecie i w Polsce

W zasadzie dopiero w okresie międzywojennym (1918-1939), w trakcie wzmoŜonego

rozwoju przemysłowego w istotny sposób przekształcającego środowisko naturalne, zaczęto

w Polsce wyraźne rozróŜniać i doprecyzowywać pojęcia „ochrony przyrody” i „ochrony

środowiska” (za sprawą naukowców skupionych w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody).

Wcześniej zróŜnicowanie takie nie występowało, gdyŜ dopiero rozwój gospodarczy wyraźnie

ukazał potrzebę ochrony nie tylko pojedynczych obiektów przyrodniczych, kompleksów czy

gatunków, ale w miarę wzrostu zagroŜeń i degradacji środowiska, konieczność ochrony

poszczególnych jego komponentów w ogóle. Stosowane wcześniej pojęcia wywodziły się od

pojęcia natury i ewaluowały przez przyrodę, środowisko przyrodnicze – do środowiska i

przyrody, jako pojęć o róŜnym zakresie znaczeniowym. JuŜ w okresie międzywojennym XX

w. uzmysłowiono sobie, Ŝe obok ochrony konserwatorskiej (zachowawczej) – wywodzącej się

z XIX w., konieczna stała się ochrona czynna i przeciwdziałanie efektom gospodarczych

poczynań człowieka. MoŜna więc przyjąć ogólnie, Ŝe ochrona przyrody i ochrona środowiska

mają wspólny rodowód i historię, wywodzące się z potrzeb zachowania elementów

przyrodniczych i sięgające wielu wieków w przeszłość.

Dzieje najdawniejsze

JeŜeli załoŜyć ogólnie, Ŝe pod pojęciem ochrony środowiska, rozumie się m.in.

wszelkie zachowania i działania ludzkie (bez względu na ich motywy), w wyniku których

ogranicza się lub całkowicie powstrzymuje uŜytkowanie elementów naturalnych i fragmentów

przestrzeni, co prowadzi do ich zachowania – to moŜna przyjąć, Ŝe działania ochronne

człowieka sięgają dziejów ludów pierwotnych. Z tych czasów pochodzą bowiem, związane z

wiarą i kultami wszystkich kultur, ras i grup etnicznych, zachowania szacunku, pietyzmu,

kultu wobec niektórych biotycznych (roślinnych i zwierzęcych) i abiotycznych (głównie skał,

grot i źródeł) elementów przyrody.

NaleŜy sobie zdawać sprawę, Ŝe mówiąc o ludach pierwotnych sięgamy nawet czasów

schyłku paleolitu - tj. 15 - 20 tys. lat temu - kiedy to człowiek był gatunkiem stosunkowo

mało rozprzestrzenionym, koczującym w grupach zajmujących się zbieractwem i łowiectwem,

a póŜniej w okresie 6 - 8 tys. lat temu zmieniającym radykalnie swe zwyczaje i

przechodzącym do rolnictwa i hodowli. Praktycznie nasza wiedza na temat jego Ŝycia - a juŜ

szczególnie w sferze niematerialnych zachowań i wierzeń - opiera się bardziej na

domniemaniach niŜ dowodach naukowych. Wnioskowanie o kulcie dla wybranych elementów

przyrody opiera się na odkrytych śladach pochówku obrzędowego i rysunkach naskalnych, dla

których części trudno czasami znaleźć wyjaśnienia o ich roli w Ŝyciu ówczesnych

społeczności.

Na Świecie

Sporadyczne, datowane wzmianki o ochronie zasobów przyrody, sięgają X – XI wieku

p.n.e. i dotyczą zakazu wycinki lasów w Chinach, co interpretuje się współcześnie jako

zrozumienie gospodarczego znaczenia drzew dla Ŝycia i gospodarki ówczesnych ludów lub

(oraz) ich związku ze zjawiskami powodzi.

Do niewątpliwych symboli kultowo-religijnych zaliczano od czasów staroŜytnych

drzewa. Drzewo było symbolem najbogatszym w znaczenia i najbardziej

rozpowszechnionym. Stanowiło symbol boskich istot lub miejsce pobytu mocy

nadprzyrodzonych. Poza pojedynczymi drzewami symbolikę tę przypisywano dzikim

fragmentom lasów (takŜe na ziemiach polskich). Interesująca jest przytaczana w literaturze

wypowiedź Marcusa Cicerona (Rzym 106 - 43 r. p.n.e.), Ŝe „niszczenie lasów jest najgorszym

wrogiem dobrobytu społeczeństwa”. Wiadomo równieŜ, Ŝe w okresie staroŜytnej Grecji - tj.

ok. 5000 lat p.n.e. do V wieku n.e. obejmowano ochroną np. święte gaje. Gaje takie chroniły

takŜe ludy słowiańskie, celtyckie i germańskie. Ochrona niektórych osobników szczególnie

duŜych lub odznaczających się niezwykłymi cechami fizjonomii wiązała się ze strachem

przed naruszeniem spokoju tych istot (mocy). Drzewo było teŜ symbolem odradzania się Ŝycia

lub nieśmiertelności. Na drzewach umieszczano w staroŜytności mitologiczne zwierzęta,

dusze zmarłych lub nienarodzonych. Ślady takich kultów odnajduje się w staroŜytnych

Indiach, Chinach, Azji Środkowej, Japonii, czy Australii. W Indiach przedmiotem kultu były

szczególnie ogromne figowce, w Azji Mniejszej drzewa oliwne, w Afryce baobaby. Dla

europejczyków i kultur Morza Śródziemnego, szczególną rolę odegrały stare dęby i drzewa

oliwne. Właśnie drzewo oliwne jest rośliną o najbogatszym znaczeniu symbolicznym. W

Grecji było ono poświęcone Atenie i uchodziło za symbol duchowych sił i poznania (za

sprawą dostarczania oliwy do lamp oliwnych), oczyszczenia, płodności i siły Ŝycia (ze

względu na odporność i długowieczność). Drzewa oliwnego nie wolno było wyciąć, bez

posadzenia nowego. Do dzisiejszego dnia przetrwały róŜne formy ochrony tych drzew, np. w

Grecji są one ewidencjonowane i ochraniane, a ich liczba kontrolowana. Ze względów

religijnych ochraniano takŜe niektóre formacjie skalne i głazy narzutowe. W staroŜytności

przedmiotem kultu były takŜe zwierzęta (np. Ŝuk skarabeusz, Ŝółw, orzeł, sokół, krokodyl,

krowa, słoń) - nie wiązało się to jednak przewaŜnie z ich szczególną lub całkowitą ochroną.

W zaleŜności od kultur i ludów zwierzęta te były w róŜnym stopniu wykorzystywane - do

dzisiaj echem tych kultów pozostał kult krowy w Indiach.

W literaturze znaleźć moŜna interesujący dowód ochrony przyrody ze względów

estetycznych, pochodzący z opisu greckiego historyka Herodota z Halikarnasu, mówiącego o

perskim królu Kserksesie (517 - 465 r. p.n.e.) - szczególnie miłującym przyrodę, który w

czasie przeprawy przez rzekę Meander (na terenie obecnej Turcji) zachwycił się pięknym

okazem platana i powiesiwszy na nim złoty znak na dowód ochrony, pozostawił jeszcze przy

nim straŜnika, aby nikt tego drzewa nie uszkodził. Wierząc w prawdę tych słów naleŜy je

przyjąć jako pierwszy opisany przypadek ochrony drzewa pomnikowego. Wypada w tym

miejscu wspomnieć, Ŝe pojęcie pomnika przyrody wprowadzone zostało w Ŝycie przez

Alexandra von Humboldta w połowie XIX wieku n.e. RównieŜ jako przykład ochrony - tym

razem zwierząt - z pobudek czysto ideowych (bo nie ma na to innego uzasadnienia) podaje się

rozporządzenia władcy indyjskiego Asioki - z III w p.n.e. - nakazujące ochronę wielu

gatunków nie słuŜących do uŜytku i niejadalnych oraz zabraniające składania bogom

krwawych ofiar ze zwierząt, a nawet ograniczenie uboju dla potrzeb jadalnych.

Poza wspomnianą juŜ kultową ochroną wybranych egzemplarzy obiektów

przyrodniczych, niewiele więcej moŜna powiedzieć o postawie człowieka wobec przyrody w

początkowych wiekach naszej ery. W literaturze nie pojawiają się prawie rzadne informacje,

nawet domniemania, dotyczące tzw. wczesnego średniowiecza - tj. do XI wieku. Dopiero od

tego okresu zaczyna się wyraźne zarysowywanie postaw wobec przyrody - generalnie

związane z rozwojem państwowości. Od wczesnego średniowiecza wprowadzano ochronę

zasobów przyrody ze względów gospodarczych – zastrzegając korzystanie z nich wyłącznie

dla panujących władców (np. polowania na grubego zwierza, wydobycie surowców

naturalnych, zachowanie prawa do ziemi). Wprowadzano teŜ normy ochronne dla świata

zwierzęcego. Jako przykłady podaje się normy ochronne dla ryb - wprowadzane np. w Szkocji

od 1030 r., Hiszpanii od 1258 i w Anglii od 1283 r. Interesujące, choć o niewyjaśnionych

motywach, jest niemieckie prawo chroniące sikorki - wywodzące się jeszcze sprzed XIV

wieku, a potwierdzone zarządzeniem z 1324 roku, zaś od 1798 r. objęto ochroną takŜe

nietoperze, aby „wspomogły” zwalczanie gradacji szkodliwych owadów w lasach (w

Polsce zaczęto mówić o potrzebie ich ochrony pod koniec XIX w.). Jako przykład jednego z

pierwszych praw chroniących określony obszar - a nie tylko gatunek, czy obiekt - podaje się

rozporządzenie chroniące w Korei od XIII w. Góry Diamentowe oraz otoczenie góry Oga.

W Europie ochroną obszarową o charakterze zbliŜonym do rezerwatu (a więc nie dla celów

gospodarczych, lecz zachowania przed zniszczeniem) objęto w 1576 r. w Holandii, znaczny

obszar lasów koło Hagi. Jako drugi chroniony obszar leśny w Europie wymienia się Las

Izmaiłowski pod Moskwą - objęty przez Piotra Wielkiego ochroną w 1703 roku. Inne źródła

podają, Ŝe pierwszy, formalnie ustanowiony rezerwat przyrody w Europie powstał we Francji

w 1852 r. Warto dodać, Ŝe w większości tych postanowień prawnych, za ich łamanie

przewidziano ostre kary - do niewoli, grzywny i śmierci (w średniowieczu) włącznie.

Wiek XIX w Europie przyniósł szerokie rozpowszechnienie idei ochrony przyrody i

form ochronnych. Największy rozgłos zdobył pomysł niemieckiego geografa, przyrodnika i

podróŜnika Alexandra von Homboldta (1796-1859), który wprowadził pojęcie „pomnik

przyrody” proponując objęcie nim - jak formą ochrony - najcenniejszych elementów

przyrodniczych - szczególnie okazów starych i rzadkich drzew. W wielu państwach Europy

wprowadzano w tym czasie w Ŝycie róŜne formy ochrony obejmując nią, ze względów

wyłącznie ideowych, róŜne obiekty przyrodnicze. Rozwinął się teŜ kierunek ochrony

obszarowej (rezerwatowej), której początki sięgają w Europie XVI w. Idea ochrony

rezerwatowej, wraz z europejskimi osadnikami przeniesiona została do Ameryki Pn., gdzie

pierwszy rezerwat przyrody powstał dopiero w 1832 r. w stanie Arkansas. Natomiast juŜ w

1872 r. powołano w USA pierwszy na świecie park narodowy w Yellowstone. RównieŜ u

schyłku XIX w. – bo w 1879 r., powstał pierwszy park narodowy w Australii, a drugi park w

USA – słynny Yosemite, utworzono w 1890 r. W Europie pierwszym parkiem narodowym

utworzonym w 1907 r. był uznawany dotychczas za jeden z najpiękniejszych europejskich

parków górskich, szwedzki Sarek, połoŜony w Laponii, w pn. części Gór Skandynawskich,

przy granicy z Norwegią. Przez cały XIX w powstawały teŜ w Europie stowarzyszenia

społeczno-naukowe na rzecz ochrony przyrody - m.in. w Szwajcarii, Niemczech, Anglii,

Belgii, Włoszech i Francji. Od początku XIX w wielu krajach Europy zaczęto tworzyć

rezerwaty chroniące róŜnego typu interesujące obiekty przyrodnicze.

W Polsce

Podobnie, jak w innych

obszarach Europy i świata róŜne

grupy plemienne czciły siły

przyrody, tak i na ziemiach polskich

prasłowianie składali cześć i dary

bóstwom i siłom natury, kryjącym

się głównie w ostępach leśnych i

miejscach nagromadzenia głazów.

Miejsca dawnego kultu plemion

słowiańskich i innych plemion

docierających na ziemie polskie

znane są z wielu obszarów całego

kraju. Z wiarą w moce natury wiąŜą

się obrzędy składania darów i miejsca, spośród których wiele nazywanych jest dziś

„miejscami mocy” – cechuje się bowiem stwierdzonym przez radiestetów szczególnie silnym,

pozytywnym promieniowaniem (miejsca takie znane są m.in. z obszaru Puszczy

Białowieskiej). Święte Gaje – dzikie ostępy leśne ze starym i wyniosłym drzewostanem lub

głazami o ponadprzeciętnych rozmiarach – otoczone szczególną czcią zachowały się na

terenach wschodniej Polski jeszcze do średniowiecza. U podnóŜa wielkich drzew, w

uroczyskach, na wzgórzach leśnych i przy kamieniach, budowano ołtarze, zapalano ogień i

składano ofiary. Prasłowianie byli wyznawcami animizmu 1 – dopatrywali się w obiektach i

Obrzęd składania ofiar przez Słowian na obszarze

Puszczy Białowieskiej – rycina z rejonu BiałowieŜy

1 Animizm - (łac. "anima" - dusza) . Forma wierzeń polegająca na uznawaniu kaŜdej rzeczy za

oŜywioną i uduchowioną: duszę przypisuje nie tylko człowiekowi, ale równieŜ wszystkim tworom i

zjawiskom przyrody. Animizm ujmuje się albo ewolucyjnie, jako określenie formy religii pierwotnej,

albo funkcjonalnie jako trwały składnik wszystkich wierzeń niezaleŜnie od stopnia ich rozwoju (np.

wiara w nieśmiertelną duszę, anioły i złe duchy). Termin animizm rozpowszechnił się w II połowie

XIX wieku za sprawą uniwersalnej teorii genezy religii E. D. Taylora.

zjawiskach przyrodniczych sił nadprzyrodzonych, uduchowienia i sprawczej siły bóstw

natury. Czcili zwierzęta, rośliny, głazy, ziemię i zjawiska atmosferyczne. Obiekty takie i

miejsca były chronione, a naruszenie ich świętości lub zniszczenie miało wywoływać gniew

bóstw i straszne kary. Poza ochroną „świętych miejsc” kult bóstw polegał na modlitwach,

ofiarach, wróŜbach i wspólnych ucztach. Pośrednikiem między bóstwami a ludźmi w

kulturach słowiańskich był kapłan – tzw. Ŝerzec. Po odmówieniu modlitw składał on w

imieniu społeczności ofiarę – nazywaną trzebą. Do najdawniejszych typów ofiar Słowian

naleŜały tzw. pierwociny – czyli składane w ofierze pierwsze pozyskane dobra natury –

pierwsze upolowane zwierzę, pierwsze uzbierane owoce, grzyby itp. Po stwierdzeniu przez

Ŝerzca, Ŝe ofiara została przyjęta następowała wspólna uczta plemienna – tzw. pir.

Jeszcze za czasów przedchrześcijańskich, w okresie wczesnego średniowiecza (VI-IX

w.) rozpoczęło się wylesianie obszarów puszczańskich Wielkopolski. W okresie przełomu IX

i X wieku, gdy państwo Piastów rządzone było przez Siemomysła, ojca Mieszka I,

zniszczeniu uległy ogromne powierzchnie lasów w centralnej Wielkopolsce. Z dębowych bali

budowano wtedy najwaŜniejsze wczesnośredniowieczne grody tworzącego się państwa

polskiego: Giecz, Gniezno, Gnin, śnin, a być moŜe nawet Poznań. Po objęciu władzy przez

Mieszka I trwała rozbudowa grodów miejskich i przyłączanie do państwa nowych ziem i

budowania grodów. Procesy te były kontynuowane takŜe przez syna Mieszka I – Bolesława

Chrobrego, który przyłączył do korony kolejne ziemie – Śląsk, Małopolskę i Pomorze. W tych

warunkach waŜnym czynnikiem scalania państwa były prawne rozporządzenia ograniczające

władanie dobrami ziemskimi i zastrzegające je dla władcy państwa. Ograniczenia te

wprowadzane przez Chrobrego łączyły się ściśle z rozwijanym w średniowieczu systemem

tzw. regaliów – czyli ochrony praw panującego władcy do określonych dóbr przyrody.

Rozbudowany z czasem system regaliów chronił królewskie dobra przed nadmiernym i

powszechnym pozyskiwaniem, a tym samym uszczupleniem dóbr materialnych panującego.

Jednym z pierwszych regale było regale łowieckie – obejmujące ochroną przede wszystkim

bobry, tury i Ŝubry, pozostawione jako zwierzyna łowna dla króla. Poza samym zakazem

polowania nakazywano np. takŜe ochronę Ŝeremi bobrowych. Mianem regaliów określono

takŜe zastrzeŜone wyłącznie dla panującego dziedziny działalności gospodarczej –

wywodzące się z najwcześniejszego – regale ziemskiego (uznanie całej ziemi danego kraju za

własność panującego). Oprócz wymienionych funkcjonowały takŜe regalia bartne,

rybołówcze, górnicze, młyńskie. Wykorzystano w ten sposób, dla celów fiskalnych lub

potrzeb gospodarczych władcy – zakorzenione po ludach pierwotnych poczucie wartości dóbr

przyrody oraz panujący w średniowieczu system stosunków społecznych. Mimo ochrony

wprowadzanej ewidentnie ze względów finansowo-uŜytkowych, właśnie w tych regaliach

naleŜy upatrywać początków zjawiska i procesu ochrony przyrody w ogóle.

Poza rozbudową systemu regaliów od średniowiecza notuje się podejmowanie działań

ochronnych takŜe z innych pobudek. Ze względów bezpieczeństwa zachowywano rozległe

połacie puszcz na granicach krajów - utrudniające znacznie wrogom dostęp do wnętrza

państwa.

tzw.

konstytucjach niektórych zakonów (m.in. kamedułów, cystersów,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: