Mitologia_europejska_-_Geremek_-_z_przypisami.pdf

„Mitologia europejska” Bronisław Geremek

www.maturazpolskiego.pl

1. Na początku pamięci europejskiej znajduje się zapewne mit założycielski. Stanowi on próbę wyjaśnienia

nazwy, której etymologia 1 jest niepewna. Czy słowu „Europa” można przypisać znaczenie „szerokiego spoj-

rzenia”, odwołując się do greki, czy może wychodząc od rdzenia semantycznego 2 – znaczenie „zachodu

słońca” (to znaczy kierunku zachodniego)? Istnieje wiele wersji mitu o pięknej córce królewskiej porwanej

przez Zeusa zamienionego w byka: zgodnie z jedną Zeus wiedzie Europę 3 z Fenicji na Kretę, według innej

para kochanków znajduje schronienie w Beocji. Herodot 4 , szukając wytłumaczenia dla mitycznej nazwy

naszego kontynentu, stwierdza z pewnym zażenowaniem: „Wiadomą jest rzeczą, że owa Europa pochodziła

z Azji i wcale nie przybyła na ląd, który dziś Hellenowie zwą Europą”.

2. Wielość możliwych etymologii i wersji mitologicznych wskazuje na różnorodne aspekty 5 , jakie chciała

podkreślić cywilizacja europejska. Jeżeli przyjąć znaczenie „szerokiego spojrzenia”, to określa ono nie tylko

położenie geograficzne kontynentu, ale również jego otwarcie na inne cywilizacje, podczas gdy „zachód

słońca” wyraża identyfikację z Zachodem, do której tak często wracało średniowiecze i wraca wiek XX.

W micie Europy zawiera się jednak zaskakujące przesłanie o sile jej związków z Azją i słabości związków

z Grecją: Europa ukazuje się jako córka Azji.

3. Średniowieczne wyobrażenia kosmologiczne 6 dostarczają innych powodów do zdziwienia. W skarbcu

katedry w Hildesheim 7 możemy podziwiać kandelabr 8 pochodzący z końca XII w., ozdobiony kobiecymi

postaciami w brązie, które okazują się alegoriami 9 części świata. Każda trzyma w ręku tabliczkę z nazwą

części świata, której jest uosobieniem. Azja niesie wazę, ponieważ przypisuje się jej bogactwo (na tabliczce

znajdujemy słowo Divitiae ), Afryka trzyma otwartą księgę (i jest opisana jako Scientia 10 ), Europa zaś dzierży

miecz i tarczę (określają słowo Bellum 11 ). W świecie średniowiecznym to Azja, a nie Europa wyróżniała się

bogactwem. Na onirycznym 12 horyzoncie ówczesnego Zachodu Azja ze swoimi drogimi kamieniami, mate-

riałami i korzenną wonią jawiła się jako świat zbytku i przepychu, a to, co wiedziano na jej temat, służyło

i tak zaledwie za pożywkę dla fantazji, tak że w średniowiecznej wyobraźni Azja stała się ziemią bajecznych

bogactw. Przesuwając z kolei wzrok ku południu, można powiedzieć, że to Afryka, a nie Europa wyróżniała

się wysokim poziomem kultury. Wielkie centra intelektualne śródziemnomorskiego świata arabskiego od-

grywały rolę pomostu między antykiem a łacińską kulturą średniowiecznej Europy i były tętniącymi życiem

ośrodkami nauk przyrodniczych. Sama Europa wypada blado w porównaniu z Azją i Afryką: prezentuje

tylko siłę fizyczną i wiedzę wojenną. Niewiele później srogie zastępy rycerskie ruszyły z północnej Francji

w stronę Prowansji 13 i krain śródziemnomorskich, by walczyć z herezją katarów 14 i rozszerzyć królestwo

Francji. Wojnę wygrały, ale musiały zmierzyć się z inną kulturą, w której divitiae i scientia zajmowały za-

skakująco dużo miejsca. Europa przedstawiona na trójnogu z Hildecheim jawi się jako świat niewiele ma-

jący wspólnego z dziedzictwem śródziemnomorskim.

1 etymologia – pochodzenie wyrazu; źródłosłów; (jęz.) dział językoznawstwa zajmujący się badaniem po-

chodzenia wyrazów.

2 semantyka – (jęz.) dyscyplina językoznawcza zajmująca się analizą treści wyrażeń językowych w celu

określenia charakteru zależności między treścią i formą wyrażenia; w językoznawstwie tradycyjnym: nauka

o znaczeniu wyrazów, badająca w jakim zakresie i charakterze budowa formalna wyrazu określa jego zna-

czenie.

3 Europa – (mit. gr.) córka króla Tyru, Agenora; Zeus pod postacią byka uprowadził ją na Kretę, gdzie zo-

stała matką Minosa i Radamantysa; później poślubiła Asteriosa, króla Krety, który adoptował jej synów;

byk został przez bogów przeniesiony między gwiazdy (znak zodiaku); częsty temat w gr. rzeźbie, rzym. ma-

larstwie ściennym (Pompeje) i malarstwie nowoż. (Tycjan, G. Reni, Rembrandt, G.B. Tiepolo).

4 Herodot (ok. 485–ok. 425 p.n.e.) – historyk grecki z Halikarnasu w Azji Mniejszej, zwany ojcem historii;

autor „Dziejów” w 9 księgach (podział i nazwy ksiąg od imion muz – późniejsze).

5 aspekt – punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; widok, perspektywa, wygląd, ujęcie, postać, prze-

jaw, strona czegoś.

6 kosmologia – dział astronomii zajmujący się wszechświatem jako całością; w niektórych religiach i po-

glądach filozoficznych: zespół twierdzeń i wyobrażeń o pochodzeniu, strukturze, istocie i końcu wszech-

świata.

7 Hildesheim – miasto w środkowej części Niemiec.

8 kandelabr – duży, stojący, kilkuramienny świecznik, często bogato zdobiony; lampa, latarnia uliczna

kilkuramienna.

9 alegoria – w sztuce i literaturze: dzieło, utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jed-

noznacznie określony umowny sens przenośny, będące zwykle obrazowym przedstawieniem pojęć oderwa-

nych.

10 scientia – (łac.) wiedza.

11 bellum – (łac.) wojna.

12 oniryzm – (gr.) tendencja w literaturze, sztukach plastycznych i filmie polegająca na kreowaniu rzeczy-

wistości na wzór snu i nawiązywaniu w budowie utworu do reguł rządzących marzeniem sennym.

13 Prowansja , Provence – kraina historyczna w południowo-wschodniej Francji, nad Morzem. Śródziem-

nym, na wschód od dolnego biegu Rodanu.

14 katarzy , katarowie – (gr.) ogólna nazwa sekt heretyckich działających w południowej Francji i północ-

nych Włoszech w XI–XIII w.

1 z 4

„Mitologia europejska” Bronisław Geremek

www.maturazpolskiego.pl

4. Z symboliki tej płynie ważny przekaz skierowany przeciwko przejawom europejskiej megalomanii 15 . Po-

równując Europę z dwoma pozostałymi kontynentami, można uznać, że stalą ona niżej: nawet jeżeli jest

nieprawdą, że alegoria, o której mówimy, wyrażała poczucie niższości (owa epoka bardziej szanowała wo-

jownika niż bogacza czy uczonego), to zgodnie z naszym dzisiejszym systemem wartości takie symboliczne

przedstawienie Europy mogłoby być uznane za pejoratywne 16 . Czyż nie jest to dobra przeciwwaga w sto-

sunku do tendencji europocentrycznych?

5. Centralne miejsce zajmowane przez Rzym w ciągu długiej historii Europy stanowi wystarczające uza-

sadnienie tego, by wśród przywołanych mitów europejskich umieścić legendę o początkach Wiecznego Mia-

sta. Jest zresztą po temu racja szczególna, mianowicie sama materia legendy. Bracia Romulus 17 i Remus

byli wnukami Numitora, króla Alby Longi, którego odsunął od władzy jego własny brat, a synami księż-

niczki Rei Sylwii i boga Marsa. Dzieci skazano na zagładę w wodach Tybru, ale zostały w cudowny sposób

ocalone i wychowane, najpierw przez wilczycę, a potem przez pasterza. Do tego momentu opowieść wydaje

się klasyczną legendą eponimiczną 18 opartą na tradycjach greckich, której celem jest przypisanie pewnego

znaczenia nazwie miasta. Za istotną i wymowną uważam jednak samą opowieść o założeniu miasta

na wzgórzach. Romulus postanawia wznieść je na Palatynie 19 i otoczyć murami, natomiast Remus wybiera

Awentyn 20 i decyduje, że miasto będzie pozbawione murów. Ta konfrontacja między miastem otwartym

i miastem zamkniętym – Remus został zabity przez Romulusa czy też jego namiestnika 21 Celera na Palaty-

nie podczas wznoszenia murów lub w chwili, gdy usiłował przeskoczyć przez fortyfikacje – wydaje się

w wysokim stopniu symboliczna dla całego procesu tworzenia się Europy, tak głęboko naznaczonej, dziś

jeszcze bardziej niż wczoraj, alternatywą otwarcia i zamknięcia. Remus, przegrywający w legendzie i w dłu-

giej historii Europy, wydaje się coraz bliższy naszej obecnej postawie.

6. Wróćmy jeszcze do legend średniowiecza. Najważniejsza ich część związana jest z Biblią stanowiącą źró-

dło wiedzy historycznej oraz podstawę dla całej kultury literackiej tamtej epoki. Józef Flawiusz w I wieku,

a potem ojcowie Kościoła kojarzyli trzy znane im części świata z przekazem biblijnym dotyczącym potom-

stwa Noego 22 . Sem 23 uważany był za założyciela rodziny ludów semickich i w naturalny sposób kojarzony

z Azją; Cham 24 , który nie uszanował nagości ojca, musiał cierpieć karę niewolnictwa i symbolizował Afrykę;

Jafeta 25 powiązano z Europą. Taka interpretacja miała wyjaśnić chrześcijanom różnicę między rasami

i dostarczyć uzasadnienia dla handlu afrykańskimi niewolnikami. W „Etymologiach” Izydora z Sewilli 26 ,

15 megalomania – przesadne przekonanie o swojej wartości, skłonność do przeceniania własnych możliwo-

ści, znaczenia, osiąganych sukcesów; mania wielkości.

16 pejoratywny – mający odcień ujemny, znaczenie ujemne; o wyrazach, sufiksach: nadający odcień ujem-

ny.

17 Romulus – (mit. rzym.) mityczny założyciel i eponim Rzymu (łac. Roma) oraz pierwszy jego władca; syn

Marsa i westalki Rei Sylwii; wnuk króla miasta Alba Longa – Numitora, pozbawionego władzy przez Amu-

liusza; bliźni brat Remusa ; bracia po urodzeniu zostali z rozkazu Amuliusza wrzuceni do Tybru; cudownie

uratowanych wykarmiła wilczyca, po czym wychował pasterz Faustulus; dorósłszy, przywrócili władzę

Numitorowi, następnie założyli Rzym; w trakcie wytyczania granic miasta Romulus rozgniewany na brata

pozbawił go życia.

18 eponim – nazwa osoby (także mitycznej), zwierzęcia lub przedmiotu, od których nazwano np. miejsco-

wość, grupę etniczną, okres czasu.

19 Palatyn , (łac.) Mons Palatinus, (wł.) Palatino – wzgórze w Rzymie; wg tradycji miejsce najstarszej osady

założone przez Romulusa (Roma Quadrata) – kolebki miasta i państwa; w okresie republiki dzielnica boga-

tych obywateli (m.in. Cycerona, Krassusa), od czasów Oktawiana Augusta – pałaców cesarskich.

20 Awentyn , (łac.) Mons Aventinus, (wł.) Aventino – wzgórze w południowej części Rzymu.

21 namiestnik – (hist.) osoba sprawująca władzę w kraju lub prowincji w zastępstwie lub w imieniu panu-

jącego.

22 Noe – postać biblijna z „Księgi Rodzaju'; został ocalony z potopu, który zalał całą Ziemię; przetrwał kata-

klizm wraz z rodziną i parami różnych gatunków zwierząt w zbudowanej na rozkaz Boga Arce Noego, stat-

ku-skrzyni; opowiadanie to jest wzorowane na motywach mezopotamskich (dzieje Utnapisztima z eposu

o Gilgameszu); także symboliczny praojciec ludzkości, ojciec Sema, Chama i Jafeta.

23 Sem – postać biblijna w „Księdze Rodzaju” jeden z 3 synów Noego; symboliczny praojciec ludów semic-

kich (ich etnonim pochodzi od imienia Sema).

24 Cham – wg biblijnej „Księgi Rodzaju” jeden z 3 synów Noego, symboliczny przodek ludów Kanaanu

i Afryki (od jego imienia nazwa ludy chamickie, Chamici); także określenie człowieka źle wychowanego,

gbura, prostaka (nawiązanie do biblijnej opowieści o pozbawionym szacunku zachowaniu Chama wobec

ojca, za co został, wraz z potomstwem, przeklęty przez Noego).

25 Jafet – postać biblijna; w „Księdze Rodzaju” jeden z 3 synów Noego, symboliczny praojciec ludów indo-

europejskich.

26 Izydor z Sewilli , Isidorus Hispalensis – święty (ok. 560–636), biskup Sewilli od 599; ojciec i doktor Ko-

ścioła; 1598 kanonizowany; autor dzieł teologicznych, historycznych oraz encyklopedii powszechnej Etymo-

logiarum libri XX seu Origines , zawierającej systematyczny zbiór wiadomości z różnych dziedzin wiedzy

i umiejętności praktycznych; Etymologie były podstawowym podręcznikiem szkół średniowiecznych; dzia-

łalność Izydora kończy okres patrystyki zachodniej.

2 z 4

„Mitologia europejska” Bronisław Geremek

www.maturazpolskiego.pl

uczonego encyklopedysty z VII w., wyższości potomków Jafeta towarzyszy – bądź tłumaczy ją – ich nawró-

cenie z pogaństwa na wiarę chrześcijańską.

7. Po odkryciu Ameryki próbowano włączyć nowy kontynent do teorii genezy ludów wywodzącej się z tra-

dycji biblijnej, lecz przede wszystkim usiłowano uczynić z mitycznych związków Jafeta z Europą sposób

na potwierdzenie jej prymatu.(...)

8. W europejskim dziedzictwie mitologicznym przeświadczenie o związku Jafeta z Europą oznacza racjona-

lizację idei wspólnoty ludów europejskich, co odbywało się oczywiście na tle rzeczywistości cechującej się

wyraźnymi różnicami między państwami i narodami. Racjonalizacja ta wymaga jednak świadomości kry-

tycznej, która podważyłaby swoisty etnocentryzm europejski bądź też europejską megalomanię, zbudowane

w ciągu wieków na biblijnej historii.

9. Taka krytyczna świadomość powinna uwzględniać to, jak widzą – czyli jak osądzają – Europę inni. Ob-

chody pięćsetnej rocznicy odkrycia Ameryki dostarczyły interesujących dowodów na poparcie tej tezy.

10 kwietnia 1981 r. rząd hiszpański powołał na mocy uchwały państwową komisję do spraw obchodów

pięćsetlecia odkrycia Ameryki. W następnym roku we Włoszech powstał podobny komitet. W 1984 roku

przedstawiciele aż dwudziestu takich krajowych komitetów uczestniczyli w międzynarodowym spotkaniu

w Santo Domingo. Następnie inicjatywa ONZ z 1986 r. sprawiła, że przygotowania do tej uroczystości stały

się jeszcze powszechniejsze, ale w tym samym mniej więcej czasie zaczęto podważać ich znaczenie i sens

ideologiczny. Przeciwnicy obchodów już samo słowo ,,odkrycie” uznali za przejaw postawy kolonialnej

i europocentryzmu. Pojawiły się więc sugestie, by „odkrycie” zastąpić słowem „spotkanie”, co podkreśliłoby

oryginalność tubylczych kultur Ameryki. Nie uspokoiło to jednak osób nastawionych krytycznie, któ-

re stwierdziły, że powinno się wręcz mówić o inwazji, która doprowadziła do tragedii populacji indiańskich.

W 1990 roku Światowa Rada Ludów Tubylczych oświadczyła, że właściwą formą obchodów europejskiej

inwazji sprzed pięciuset lat byłoby ogłoszenie roku 1992 światowym Rokiem Godności i Praw Ludów Tu-

bylczych.

10. Prawdą jest więc, że istnieją w świecie nastawienia antyeuropejskie, czasami uzasadnione wydarze-

niami z przeszłości, czasami słabo umotywowane czy wręcz całkowicie nieuzasadnione. Nie na tym jednak

polega prawdziwy problem. Europa w swej mitologii i legendach tworzy piękny i pozytywny obraz samej

siebie, który opiera się na aspiracjach i bieżących projektach na przyszłość. Poruszając się w świecie euro-

pejskiej wyobraźni legendarnej, należy być wrażliwym na rzeczywistą przeszłość naszego kontynentu i zro-

bić miejsce swojej leyenda nera [czarnej legendzie] Europy. Azja stała się biedna, Afryka nie wyróżnia się

już prężną nauką. A Remus został zabity.

Zadania do testu:

1. Jak próbowano wyjaśnić pochodzenie słowa „Europa”? Na podstawie akapitu 1. podaj trzy możliwości

w formie punktów/równoważników.

(0–1–2–3 p.)

2. Dlaczego Herodot, wyjaśniając nazwę kontynentu, pisze o tym z zażenowaniem (akapit 1)? Podaj obie

przyczyny w formie dwóch zdań.

(0–1–2 p.)

3. Na podstawie akapitu 3 wyjaśnij jednym zdaniem, dlaczego ,,Europa przedstawiona na trójnogu z Hil-

desheim jawi się jako świat niewiele mający wspólnego z dziedzictwem śródziemnomorskim”.

(0–1 p.)

4. Dlaczego alegoryczne przedstawienie Europy jako Wojny może być uznane w naszej epoce za pejora-

tywne? Na podstawie akapitu 4 wskaż jedną przyczynę.

(0–1 p.)

5. Jakim chwytem retorycznym kończy się akapit 4?

(0–1 p.)

6. W jakim celu, Twoim zdaniem, B. Geremek opisuje kandelabr z Hildesheim? Wyjaśnij w dwóch zda-

niach.

(0–1 p.)

7. Wyjaśnij sens zdania: ,,Remus przegrywający w legendzie i w długiej historii Europy, wydaje się coraz

bliższy naszej obecnej postawie”.

(0–1 p.)

3 z 4

„Mitologia europejska” Bronisław Geremek

www.maturazpolskiego.pl

8. Postawom Remusa i Romulusa przypisz po dwie cechy pokazujące ich stosunek wobec świata i innych

ludzi.

(0–1–2 p.)

9. Na podstawie akapitu 6 podaj źródło megalomańskich przekonań Europejczyków.

(0–1 p.)

10. Jakie naganne postawy Europejczyków tłumaczono zapisami biblijnymi? Odpowiedz w formie dwóch

równoważników na podstawie akapitów 6 i 7.

(0–1 p.)

11. Dlaczego Europie potrzebna jest krytyczna świadomość i odrzucenie megalomanii? Odpowiedz na pod-

stawie akapitów 8. i 9. w formie jednego, dwóch zdań.

(0–1 p.)

12. Dlaczego Światowa Rada Ludów Tubylczych uznała, że rok 1992 powinien być Rokiem Godności i Praw

Ludów Tubylczych? Odpowiedz na podstawie akapitu 9. w formie zdania.

(0–1 p.)

13. Wymień trzy mity, które prof. Geremek uważa za ważne dla budowania europejskiej świadomości.

(0–1 p.)

14. Wyjaśnij, dlaczego autor odczytu kończy swe rozważania zdaniem „A Remus został zabity.”

(0–1 p.)

15. Wyjaśnij trzy z podanych sześciu pojęć.

a. etymologia,

b. europocentryzm,

c. legenda eponimiczna,

d. alternatywa,

e. aspiracje,

f. wyobrażenia kosmologiczne.

(0–1–2–3 p.)

4 z 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: