c.d. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, wstęp BN: Julian Krzyżanowski
V. rzeczy góralskie:
W pierwodruku Serii I znalazł się wiersz Pozdrowienie – prosty wierszyk skierowany do wiatru lecącego z miasta (Krakowa lub Warszawy) ku „śnieżnym szczytom Tatr”. Krótki liryk wprowadza w zespół motywów, które w coraz doskonalszej postaci będą przewijać się w całej dalszej twórczości Tetmajera.
Zakopane spopularyzował jako miejscowość leczniczą doktor Tytus Chałubiński z Warszawy. Reklamę robiła mu także poezja Asnyka czy proza Stanisława Witkiewicza. W tym czasie stałym bywalcem Tatr stał się również Tetmajer. W latach 1881-1896 poeta zdobywał wszystkie szczyty. Na przełomie dwu stuleci Zakopane stało się letnią stolicą Polski, wypoczywali tu: Sienkiewicz, Żeromski, Wyczółkowski, Karłowicz, Szymanowski, Chmielowski.
Z zafascynowania Tetmajera Tatrami powstała swoista filozofia przyrody – przekonanie, iż bezpośrednie obcowanie z dziką przyrodą górską budzi w jednostce „religię własną”, poczucie bezpośredniego związki ze światem pozaludzkim. Nie była to nowa koncepcja, Tetmajer powraca tu do Asnyka z Nocy pod Wysoką.
Wiersze związane z Tatrami można podzielić na dwie grupy – te, w których natura stanowi pretekst do przeżywania samego siebie i liryki tworzące swoiste przewodniki po topografii gór, dolin, hal, łąk, lasów, itp.
Tetmajer był wybitnym znawcą folkloru podhalańskiego (studium Bajeczny świat Tatr, wiersze Pieśń o Jaśku zbójniku). Jest również twórcą cyklu „Janosik”, złożonego z 3 poematów: „O Janosikowym turnieju”, „Ballada o Janosiku i Szalamonównie Jadwidze” i „Legenda o Janosikowej śmierci”.
VI. artysta słowa
W Serii I znajduje się wiersz Godzina tworzenia, w której podmiot zastanawia się nad tajemnicą pracy pisarskiej, którą w utworach z lat późniejszych nazwał „ludzkiego ducha uporną, ciągłą, twardą, dziwną pracą”. Polegała ona, zdaniem Tetmajera, na wydobywaniu z własnej duszy, z obserwacji życia zbiorowego i życia przyrody pierwiastków wartościowych, trwałych, a następnie utrwalaniu ich w tworzywie artystycznym, jakim jest słowo.
Słownictwo poety: język Tetmajera czerpany jest z zasobów mowy polskiej, którą posługujemy się od wieków w środowiskach „literackich”, z nieuniknioną domieszką wyrazów obcych i pewną ilością gwarowych, podhalańskich. Poprawność językowa oparta na tradycji, tradycja ta zalecała swobodną bogatą płynność toku poetyckiego opartą na stosowaniu obfitego słownictwa, zasadę tę Tetmajer realizował szczególnie w liryce.
Daje więc opisy zarówno stanów psychicznych, jak i zjawisk fizycznych, dostrzeganych w człowieku, w przyrodzie. Budował obrazy odznaczające się dużym zasobem słownym, obejmującym mnóstwo wyrazów pokrewnych znaczeniowo, synonimów i stosował to, co szkoła klasyczna, ucząca łaciny i greczyzny, nazywała posługiwaniem się pleonazmami. Używał też synestezji, czyli łączenia wrażeń odbieranych przez jeden ze zmysłów z doznaniami związanymi z innym zmysłem, np. przekształcanie wrażeń słuchowych we wzrokowe ("barwa dźwięku").
Często wprowadzał anafory, pisał epigramy, anakreontyki, erotyki, ody, hymny, ballady i tworzył obrazy pejzażowo-opisowe. Podkreśleniu bogactwa efektów stylistycznych w jego twórczości służy obfitość pierwiastków rytmicznych. Charakterystyczną cechą liryki Tetmajera jest dbałość o staranne budowanie zwrotki. Strofika jego obejmuje przede wszystkim czterowiersze o rymach żeńskich, męskich, bądź też mieszanych, łączących miary różnej długości, następnie tercyny i precyzyjne sonety, sekstyny i oktawy, ale obok tych form tradycyjnych, pospolite są tutaj również zwrotki pięciowierszowe i siedmiozgłoskowe jego własnego pomysłu. Melodyjność ich i śpiewność potęgują powtórzenia bądź refrenów, bądź całych fraz, przepływających przez kolejne wiersze.
Tetmajer pisał tez liryczne litanie, takie jak „Hymn do miłości” i „Hymn do nirwany”, wywodzące się z poezji romańskiej, oraz utwory, w których próbował wprowadzić pierwiastki ludowe, takie jak: „Pieśń o Jasiu zbójniku”.
VII. Tetmajer po latach osiemdziesiątych
W ciągu ćwierćwiecza wiersze Tetmajera układają się w autodestrukcyjny sekwens kończący się obłędem. Symptomy tego ostatniego w poezji pojawiają się dosyć wcześnie, wprawdzie w pierwszych seriach motywy smutku, melancholii, rozpaczy wstępują jeszcze wymiennie, poeta jeszcze nie abdykuje całkowicie, próbuje walczyć, ale wkrótce całkowicie odda się we władanie smutku, aż znajdzie się w zupełnie opustoszałym piekle. Psychika-czy dusza, wpada we własne otchłanie, zstępuje do coraz niższych kręgów opustoszałego piekła. Celem tej wędrówki jest śmierć. Tragedią Tetmajera było to, że konsekwencją owej świadomości była nie stoicka postawa rozumiejąca, że wszystko na tym świecie przemija, a do wiecznego trwania powołane są jedynie dzieła sztuki, lecz bunt, u którego kresu była rozpacz i obłęd.
(na podstawie: Jan Marx, Młoda Polska)
Ze wstępu:
Tetmajer pod koniec życia powoli tracił świadomość istnienia. Dlatego jedna z Poezyj umieszczona na końcu Serii I ma dziś tragiczną wymowę:
Gdybym mógł sobie wybrać śmierć podług mej woli, chciałbym z wolna utracać świadomość istnienia, przestawać czuć, co rozkosz przynosi lub boli, i pogrążać się w cichą otchłań zapomnienia.
Gdy poeta wkraczał na pole poezji, w Polsce panował po romantykach odziedziczony pogląd, iż podstawowym zadaniem literatury jest publicystyka polityczno-społeczna. Przeciw temu młode pokolenie pisarzy zaprotestowało, głosząc iż sztuka to absolut, wartość najwyższa. Hasła te najjaskrawiej i najkrzykliwiej formułował na samym schyłku wieku Stanisław Przybyszewski i w tej jego propagandzie „sztuki dla sztuki” upatrywano później jego największą zasługę i znaczenie. A robił to samo od lat siedmiu przed nim Tetmajer, tyle że robił to bez wrzasku, poważnie, przede wszystkim w sposób artystycznie doskonały.
„Marsz zbójecki” Tetmajera stał się na Podhalu pieśnią ludową. Powstała w Polsce „szkoła tetmajerowska”, złożona z adeptów sztuki poetyckiej, posługujących się jeśli nie motywami to przynajmniej językiem artystycznym autora elegii Anioł Pański. W
mcfly9