Tadeusz Żeleński Boy.docx

Tadeusz Żeleński Boy

Słówka

Wstęp BN Tomasz Weiss

I.                    Geneza kabaretu.

Geneza Słówek Boya wiąże się ściśle z krakowskim kabaretem, powstałym w cukierni Jana Michalika (tzw. Jama Michalika) przy ul. Floriańskiej 5 w 1905 r.
Kabaret wywodzi się z anonimowych ludowych piosenek o tematyce społecznej, politycznej
i erotycznej. Wykonywane w znającym się dobrze gronie  z obawy przed cenzurą. Lit. kabaretowa zależy do nurtu „sowizdrzalskiego” zwróconego przeciw
„ stosunkom, obyczajom, kryteriom ocen prawu i polityce oficjalnym”.
1. Autor hasła Kabaretu Fritz Martini wywodzi kabaret z quasi-spektaklów improwizowanych
przez śpiewaków i mimów wędrownych.
2. Kabaret francuski. Lata ’50 i ’60 XIX w. Paryskie ‘kluby’. Ludzie sztuki spotykający
się w kawiarniach.. 2 najgłośniejsze kluby  to: klub Hydropatów znajdujący się w Cafe Voltaire, przewodniczący Goudeau i klub funkcjonujący pod nazwą Akademia, założył go Rudolphe Salis (malarz).On wpadł na pomysł połączenia obu klubów. Nowa nazwa: Chat Noir (Czarny kot).
Kwitło tam życie artystyczne( malarze, rzeźbiarze, poeci, aktorzy, muzycy), podejmowano tematy polityczne, wrogo odnoszono się do filistrów. Kameralny charakter spotkań zniknął gdy zaczęła gromadzić się ciekawa występów i piosenek publiczność z poza ścisłego grona artystów. Komercyjny sukces stworzył modę na kabarety. Słynną piosenkarką kabaretową była Yvette Guilbert ( ta sama co w Próchnie). We francuzkich kabaretach literackich występowali profesjonalni artyści bardzo rzadko amatorzy.

3. Kabaret niemiecki. Lata ’70 i ’80 powstają a)tingel-tangle (siengenspielhallen)
oraz varietes. Widownię stanowili mieszczanie, rzemieślnicy, służba, studentów dlatego
też widowiska były mniej wybredne, dostosowane do poziomu odbiorców ;P. Bohaterowie piosenek to wojskowi i strażacy. Pito dużo piwa i częstowano śpiewaczki („damskie kapele, zapasy kobiet etc.”). b)Powstają też lokale dla bardziej wybrednych ale różnica polegała głównie występowaniu lepszych artystów (przyjeżdża też nasza Yvette). Mało wspólnego
z kabaretem. C)Brettle- satyra polityczna, przeciw cesarstwu i wojsku, tematy społ. D) überbrettl (nadscenka) coś lepszego od brettle bardziej wyrafinowanego. Teksty obyczajowe, prowokacyjne wobec filistra. W Monachium kabaret Jedenastu Katów – improwizacja
jak w Zielonym Baloniku . I tu i tu działali karykaturzyści, większość członków to malarze mniejszość literaci,  charakter spotkań niekomercyjny, artystyczny.

4. Austro-Węgry. W Wiedniu powstaje Nachtlicht, naśladujący Jedenastu Katów. Po roku kabaret upada. W jego miejsce powst. Das Theater und Kabarett Fledermaus

(kierownik – Marc Henry).Początek XXw. W Budapeszcie powst. kabaret lit. Modern Szinpad, później Ferenczy Kabaret, nastepnie Bonnboniere. W  w Pradze powst. Monmartre, założony przez J. Waltnera. Bywali tu Jarosław Haszek, Franz Kafka, Egon Erwin Kisch
Początki kabaretu w Polsce. Popularność na zachodzie, dyskusje w Polsce. Krytyka sztuki kabaretowej w Chimerze Zenona Przemyckiego. Nie ma w niej miejsca na prawdziwą poezję. Poeta w kabarecie to clown lub kabotyn. Miriam krytykuje „ideologię” Bierbumana (nadscena= prawdziwa sztuka+jej społeczna potrzeba). Uważał kabaret za łatwą rozrywkę, podporządkowanie masowemu odbiorcy. Sztuka wg. niego podejmuje tematy wieczne
a nie przemijalne jak w kabarecie. J. A. Kisielewski (przyszły współzałożyciel Zielonego Balonika) przestrzegał przed naśladowaniem mody zachodniej. Modę tę nazywał chorobą także A. Nowaczyński.

Pierwsze kabarety w Warszawie i Krakowie. Pierwsza wzmianka o uczestniczeniu
w „cabaret” w Dziennikach Z. Naukowskiej Warszawa 1902r. ). W Krakowie działały kabarety Odeon (przy hotelu Union) i Colosseum (potem Apollo). Kabarety te cieszyły się dobrą frekwencją, ale raczej złą opinią.

Powstanie Zielonego Balonika. Istnieje wiele wspomnień o Jamie Michalika ale nie do końca wiadomo jak wyglądało powstanie w niej kabaretu. Adam Grzymała-Siedlecki uważa
za projektodawców Edward Żeleński (brat Boya), Stanisław Kuczborski i Jan August Kisielewski. Natomiast Zenon Pruszyński(bywalec Jamy Michalikowej) jako założycieli wymienia:  Tadeusza Boya Żeleńskiego, Witolda Noskowskiego, Karola Frycza, Kaspra Żelechowskiego, Tadeusza Żuka-Skarszewskiego i Jana Stanisławskiego. Wg. Barbary Winklowej Edward Żeleński i St. Kuczborski. Boy w szkicu o Szopce Zielonego Balonika, pisał, że to właśnie Kisielewski będąc w cukierni Jana Michalika w Krakowie rzucił pomysł powołania kabaretu. Znajdował się tam tzw. stolik malarski gdzie siadywali młodzi i tworzyli karykatury i parodie. Podobno gdy myśleli nad nazwą kabaretu zauważyli chłopca z zielonymi balonikami i stąd nazwa.

Członkowie. Powołanie kabaretu było inicjatywą zbiorową gł. środowisko malarskie, plastyczne, ale także sporo urzędników, ludzi uprawiających politykę w obozie konserwatywnym, względnie współpracownicy konserwatywnego „Czasu”, np. Rudolf Starzewski – redaktor naczelny tego dziennika). Inni: Zenon Pruszyński, Feliks Jasieński, Józef Albin Horbaczewski, Leon Schiller, Juliusz Osterwa, Teofil Trzciński, dr Karol Roman Brudzewski, Ludwik Zengteler, Ryszard Ordyński, Karol Rostworowski, Bolesław Raczyński
i inni. Literaci: Adolf Nowaczyński (jedynie szerzej wtedy znany), Edward Leszczyński
i Bogusław Adamowicz. Trudno więc nazwać ten kabaret literackim. Był to raczej kabaret artystów i ludzi sympatyzujących ze sztuką. Wkrótce zaczął odgrywać rolę opiniotwórczą. Zaczęli bywać tu H. Sienkiewicz, W. Reymont, J. Kasprowicz, Przerwa-Tetmajer, Żeromski, Tadeusz Pawlikowski (reżyser i dyrektor teatru we Lwowie, twórca sławy teatru krakowskiego w okresie Młodej Polski). Balonik nie był kabaretem politycznym.

II Teoria Kabaretu

Zasady według Jurgena Henningsena (niemiecki teoretyk kabaretu):

·                     gra z wspólną wiedzą publiczności i kontakt na tej wiedzy oparty (publiczność może odkryć aluzję, podtekst, ukryty sens; jest to sposób na obchodzenie cenzury politycznej
i moralnej);

·                     dowcip kabaretowy może funkcjonować jedynie przy aktywnej współpracy obecnych na sali, przez uczestniczenie ich w myślowym wysiłku przyjmowania informacji; brak kontaktu intelektualnego sprawia, że żart nie może się narodzić;

·                     kabaret jest instytucją pedagogiczną;

·                     charakter kabaretu zależy od charakteru informacji w kabaretowych tekstach (polityczny, artystyczny etc.);

·                     rodzaj informacji nie ujawnianych wprost decyduje o elitarności kabaretu (krąg elitarny ulega zwężeniu jeśli uzupełnienie informacji wymaga nie tylko pewnego poziomu intelektualnego, ale także znajomości realiów przynależnych tylko pewnej grupie społecznej lub zawodowej); na sali powinni znajdować się tylko ci, którzy gwarantują porozumienie między estradą a widownią;

·                     wrażliwość na przemiany społeczno-polityczne, także historyczne i obyczajowe; kabaret czerpie materiał z tych zmian, ale zasadniczy zwrot w życiu społ., polit. itd., musi stanowić kres działalności kabaretu. Dla Zielonego Balonika taką cezurą był wybuch pierwszej wojny światowej;

·                     antyiluzjonistyczność; ograniczoność środków, rekwizytów;

·                     kabaret musi być przeciw czemuś, ale musi być to połączone ze śmiechem, nie może być to walka serio (autor wstępu – Weiss,  uważa jednak, że jeśli kabaret nie jest jedynie nastawiony na rozrywkę, na komercję to działalność dydaktyczna jest jednak traktowana serio);

·                     kabaret nie jest instytucją powołaną wprost lub przede wszystkim do zwalczania autorytetów; twórca atakujący wprost uwalnia publiczność od sformułowania własnego stosunku do zagadnienia;

·                     metody: trawestacja, parodia, karykatura, demaskacja;

III.Charakterystyka i dzieje Zielonego Balonika. Dobór Uczestników.

Historia Zielonego Balonika,rola Malarzy w widowiskach kabaretowych.Zielony Balonik był kabaretem elitarnym (wstęp na zaproszenia. O tym kto otrzyma zaproszenie decydowała specjalna komisja „sanhedryn”). Inauguracyjne spotkanie odbyło się 7 października 1905r.
w Jamie Michalika (Cukiernia Lwowska przy ul Floriańskiej). Pierwszy wieczór oparty był na improwizacji. Konferansjerem był Jan August Kisielewski. W kabarecie istniała ścisła symbioza słowa i rysunku (satyryczne rysunki i obrazy na ścianach). Także Szopki Zielonego Balonika,
od lutego 1906 największa atrakcja kabaretu oraz oryginalna forma lit. istniejąca w tradycji tylko polskiego kabaretu, to skojarzenie tekstu z plastyczną karykaturą (lalki). Rysownicy
to m.in. Kazimierz Sichulski i Karol Frycz.

Teksty; szopki obrzędowe, literackie i satyryczne. Opublikowane teksty Boya pisane
dla Zielonego Balonika: Piosenki i fraszki Zielonego Balonika (1908), Igraszki kabaretowe (1908), Nowe piosenki. Z archiwum Zielonego Balonika w Krakowie i Momusa w Warszawie (1910) – zawartość tych tomików złożyła się potem na Słówka, oraz Szopki: „Szopka krakowska” Zielonego Balonika napisana przez Boya i Noskowskiego a wykonana w 1911
i SZOPKA krakowska Zielonego Balonika na rok1912. NAPISALI BOY ET TAPER ( szopka satyryczna wywodzi się z szopki ludowej kolędowej; cechy: dramatyczne uformowanie, fabularność, aktualna tematyka, na ogół przeznaczona do śpiewania, postacie współczesne potraktowane humorystycznie lub karykaturalnie; w 1849 Teofil Lenartowicz opublikował swoją Szopkę o takim właśnie charakterze).

Słówka. Nie Szopki, ale Słówka zdobyły jednak niespotykaną popularność. W krytyce lit. przeważa pozytywna , a nawet b. wysoka ich ocena. Język Boya wg. Siedleckiego charakteryzuje się wielką czystością, w pisarstwie wykazywał się bystrością inteligencji.

Postawa światopoglądowa Boya i cele ataku jego satyry. Wg. Andrzeja Stawara na autora oddziaływały sprzeczne wpływy Warszawy i Krakowa.Ojciec Boya – Władysław, żonaty z warszawianką Wandą Grabowską, przez kilka lat mieszkał w W-wie. Do Krakowa
przenieśli się ich syn miał 7 lat. Więc nie mógł sam wyrobić sobie poglądu na postawy
i orientacje charakterystyczne dla tzw. Kongresówki . „Kongresowiacka”(Warszawa) orientacja Boya wynika raczej z domowych wspomnień(matka), a może i kontaktów z W-wą. Krytykował więc typową dla Galicji apologię szlacheckiej tradycji, wyśmiewaną przez (wychowanych w pozytywistycznym demokratyzmie) warszawiaków. Jako uczeń szkół krakowskich podlegał oddziaływaniu kultu dla romantyzmu, powszechnemu w programie nauczania .Były t niejako sprzeczności. Boy był apolityczny. Celem jego ataku stała się rewizja utrwalonych w polskiej tradycji mitów dot. stereotypowego myślenia, fałszywa legenda zrodzona z nieprawdziwej interpretacji, społeczno-obyczajowy wzorzec
klerykalno-szlachecki, także cyganeria Młodej Polski – jej postawy światopoglądowe
i sympatie estetyczne(modernistyczne patetyczne pozy nie kryjące autentycznych treści).

IV. Tematyka Słówek. Erotyzm.

Przeprowadzona przez Boya demistyfikacja erotyzmu, sprowadzenie go do wymiarów, które dają się określić w prostych kategoriach biologii, fizjologii, to polemika z modernistyczną mistyką płci( popęd płciowy jako demoniczny motor ludzkiej egzystencji a nawet wprowadzający w ruch cały wszechświat). Wystąpił także przeciw pruderii, świadczącej jego zdaniem o zakłamaniu cechującym stosunek polskiej lit. do erotyki. Tej tradycji przeciwstawił prawdę o erotyzmie i jego różnych aspektach. Jawność erotyzmu to temat Abecadła. Wierszyk Stefania zawiera przestrogę: w miarę upływu lat znika atrakcyjność kobiecego ciała, a wraz z nią możliwość przeżywania erotycznych doznań. Franio to tekst ukazujący budzenie się erotyzmu u chłopca. Ludmiła informuje o erotycznych marzeniach dziewczyny
(z przekornym stwierdzeniem, że nawet „tłuste cielsko” nie wyklucza erotycznych marzeń). Erotyzmem nasycony jest wiersz Z nastrojów wiosennych. Fałszów i mitów narosłych wokół dziewictwa dotyczy Naszym hymenografomanom. Udział w tworzeniu mitu kobiety-Polki, dziewicy, ma zdaniem Boya lit. romantyczna. W wierszu Replika kobiety polskiej odnajdziemy skargę współczesnej polskiej kobiety, która nie chce brać za to odpowiedzialności. Z kolei
w wierszu Litania ku czci P. T. Matrony Krakowskiej atakuje Boy mit dotyczący przesadnego kultu tych lat, w których kobieta staje się matroną. Zdaniem Boya atrybutami, które obrosły absurdalnymi, mitycznymi walorami są „szpetność, głupota, sadło”.
Boy atakuje stereotypy i konwencje ukształtowane przez romantyzm a związane
gł. z widzeniem i traktowaniem kobiety. Mitologia w jaką obrosła rola kobiety w życiu, jest
gł. przeszkodą w ujawnianiu się jej erotycznych potrzeb – List otwarty kobiety polskiej.
Jednak miłość odarta z fałszywego sentymentalizmu, zbanalizowana i strywializowana,
nie tylko nie wyklucza pytań metafizycznych, ale wręcz do nich prowadzi – Kłoski. Boy, programowo racjonalista i pragmatyk, nie mógł uwolnić się od pytań metafizycznych. Świat odarty z idealizmu okazywał się bowiem zbyt brzydki. Boy, w duchu, tęsknił do wartości idealnych – Wszystko jest głupie…. Często dowcip u poety bywał kamuflażem. W gruncie rzeczy Boy nie umiał się uwolnić od poczucia bezsensu ludzkiej egzystencji (wiersze: Nikt
mi ponoś nie zaprzeczy…, Majową, cichą nocą). W wierszu Znowum wrócił poeta odsłania konflikt: poczucie bezsensu egzystencji zagłuszane jest próbą akceptacji życia. Próby te potwierdzają jednak pogląd, że znalezienie w życiu szczęścia jest utopią. Namiastki szczęścia
i sensu można szukać jedynie w świecie myśli i poezji. Boy używa w wierszu języka poetyckiego i kolokwialnego, nawet wulgarnego. Prozaizmami i wulgaryzmami autor prawdopod. bronił się przed uleganiem nastrojowi nie związanemu z racjonalistyczną postawą wobec świata. Takie refleksje pojawiają się jednak w Słówkach raczej rzadko.

Słówka o zadaniach literatury i miejscu artysty w społeczeństwie.
Pieśń o mowie naszej – próba udowodnienia, że słowo „wysokie” określa „niską” treść
i odwrotnie. Przywrócenie zasady, że słowo ma określać wiernie swój desygnat realny jest, zdaniem Boya, tendencją współczesności (odwrócenie się od modernistycznego kultu
dla barokowej ozdobności). W wierszu Dusza poety autor demaskuje mit Młodej Polski
o artyście jako nadczłowieku, kapłanie. Z kolei anachronizm postaw, które może kiedyś miały sens i szokowały swą nowoczesnością i odwagą ukazuje w wierszu Kuplet Młodej Polski.

Ocena rewolucji modernistycznej. Według Boya rola Przybyszewskiego i jego popleczników w Krakowie to przede wszystkim wstrząs obyczajowy. Mimo, że poeta nie był wielbicielem Przybyszewskiego uważał ten wstrząs za pożyteczny, za warunek i klimat dla postępu.
W wierszu Boya O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce, przekornie dedykowanym J. E. Prof. Dr. Hr. St. Tarnowskiemu, ciotka gorszy się postępowaniem Józia – modernisty. Pojawia się tu również walka z patriotycznym patosem, należąca u Boya
do kampanii kompromitowania polskich mitów. Brak aprobaty dla przesadnego kultu
dla przeszłości wynikał m.in. z tego, że odwraca on uwagę od teraźniejszości i, że wiele postaci i wydarzeń historycznych obrosło fałszywymi mitami. Proroctwo Królowej Jadwigi – przeciwstawienie militarnym pasjom Jagiełły pozytywistyczną postawę Jadwigi.
Karykaturalne portrety Lucjana Rydla: Z podróży Lucjana Rydla na Wschód (w tonie Grobu Agamemnona) i Pobudka śpiewana przez banderię krakowską w czasie pochodu jubileuszowego w Wiedniu (1908).
Portret Jana Styki (chciał w Barbakanie ulokować Panoramę Grunwaldzką): Mistrzowi Styce. Złośliwy wizerunek Ferdynanda Hoesicka(krytyk lit., autor biografii, nie stroniący
od erotycznych przygód): Dzień p. Esika w Ostendzie.

Swoje portrety w Słówkach mają także: Wincenty Lutosławski (Student i studentka
ze stowarzyszenia Ethos), Jerzy Mycielski, Włodzimierz Tetmajer (Kurdesz ministerialny posła ziemi krakowskiej, Bronimierza Tetmajera...