WYKŁAD IV
OKRES DOROSŁOŚCI W PERSPEKTYWIE ANDRAGOGIKI.
· Rozumienie terminu „dorosłość” w andragogice (1, s. 37-41)
- można wyróżnić trzy wymiary definicji dorosłości:
1) jako stan społeczny,
2) proces rozwoju psychicznego,
3) proces społeczno-kulturowy (zob. M. Malewski 1990) (1, s. 38);
- dorosłość jest tez interpretowana z perspektywy prakseologicznej, antropologicznej i recentywistycznej (R. Urbański 1991) (1, s. 38);
w perspektywie prakseologicznej – analizuje się zadania, role, funkcje społeczne i gotowość do ich pełnienia; „mówi się o dorosłości szkolnej, seksualnej, zawodowej czy obronnej, a głównym jej kryterium jest wiek”(1, s. 38);
w perspektywie antropologicznej – akcentuje się konieczność uwolnienia dorosłości od konwencji społecznej. „Dorosłość w tej perspektywie jest całożyciową, dynamiczną wartością wychowawczą. (...)człowiek nie „jest” dorosłym, lecz nieustannie „staje się” nim” (1, s. 38);
w perspektywie recentywistycznej „człowiek jest istotą, której życie ważne jest bezpośrednio teraz, a nie jako środek do osiągania czegoś w przyszłości” (1, s. 38).
- Uwzględniając dorosłość jako stan społeczny człowieka i proces społeczno-kulturowy w dorosłości wyróżnia się AUTONOMICZNOŚĆ, ROZWÓJ, PODMIOTOWOŚĆ DZIAŁANIA, DOJRZAŁOŚĆ DO PEŁNIENIA WSZYSTKICH FUNKCJI ŻYCIOWYCH (1, s. 38-39);
Miarą dorosłości jest – według M. Malewskiego – „zdolność człowieka do SAMODZIELNEGO kształtowania własnego życia w taki sposób, aby efektywnie spełniając formułowane wobec niego OCZEKIWANIE SPOŁECZNE dostarczało mu poczucia SENSU JEGO EGZYSTENCJI i było źródłem INDYWIDUALNEJ SATYSFAKCJI” (M. Malewski 1990, s. 38-39. Za: 1, s. 39);
- dorosłość w ujęciu rozwoju psychicznego dotyczy takich właściwości psychicznych, jak: wzrost SAMOŚWIADOMOŚCI, ADEKWATNOŚĆ SAMOOCENY, koncentracja na AUTOKREACJI i orientacja PROSPEKTYWNA; analizuje się pojęcie SENSU ŻYCIA;
- psychologowie wymieniają WYMIARY ROZWOJOWE DOROSŁOŚCI, np. M. S. Knowles wyróżnia 15 tych wymiarów: „AUTONOMIĘ, AKTYWNOŚĆ, OBIEKTYWIZM, ERUDYCJĘ, WYSOKĄ SPRAWNOŚĆ, szeroki zakres ODPOWIEDZIALNOŚCI, szerokie ZAINTERESOWANIA, ALTRUIZM, SAMOAKCEPTACJĘ, ZINTEGROWANĄ TOŻSAMOŚĆ, KONCENTRACJĘ NA ZASADACH, GŁĘBOKIE ZWIĄZKI, ORYGINALNOŚĆ, TOLERANCJĘ dla nieokreśloności i RACJONALNOŚĆ (M. Malewski 1990, s. 30). Cechy te uważa się za podstawowe w konstruowaniu tożsamości człowieka dorosłego” (1, s. 40);
- „(...)wśród ważnych cech, jakimi winien charakteryzować się człowiek dorosły, które wręcz określają jego stopień dorosłości, wyróżnia się OTWARTOŚĆ, PLASTYCZNOŚĆ i gotowość do ZMIAN WŁASNYCH WARTOŚCI, ELIMINOWANIE UPRZEDZEŃ I PRZEJAWIANIE SZACUNKU DLA CUDZEJ ODMIENNOŚCI, a także ROZUMIENIE (INNYCH) LUDZI, polegające nie tylko na „zarażaniu się” ich emocjami, ale przede wszystkim na UMIEJĘTNOŚCI ZAREAGOWANIA NA TE EMOCJE (H. Sękowa 1990, s. 70-73)(1, s. 41).
· cechy charakterystyczne człowieka dorosłego to:
- „ZDOLNOŚĆ WYZBYWANIA SIĘ OKREŚLONYCH NASTAWIEŃ, PRZEKONAŃ I OCZEKIWAŃ, wyniesionych z dzieciństwa”(1, s. 37);
- „zdolność do rozumienia, ustosunkowywania się, podtrzymywania lub zmieniania WŁAŚCIWOŚCI OTOCZENIA, W KTÓRY CZŁOWIEK ŻYJE” (zob. Z. Pietrasiński 1990, s. 21-22)(1, s. 37);
· rozwój człowieka dorosłego (uwarunkowania rozwoju, fazy rozwoju, zadania rozwojowe dorosłych, trendy rozwojowe, dojrzewanie do dorosłości) (szerzej: 1, s. 33-37, 41-47); (2, s. 13-46); (3, s. 9-41);
- „Wejście jednostek w wiek dojrzały uznawano dawniej za koniec jej rozwoju i początek regresu fizycznego oraz psychicznego”(2, s. 13);
- „Człowiek dorosły, mimo starzenia się organizmu, ma duży potencjał rozwojowy, ale potencjał ten jest tylko szansą, której wykorzystanie zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest kompetencja w kreowaniu własnym życiem i rozwojem, czyli kompetencja autokreacyjna. Jej znaczenie wynika z radykalnej zazwyczaj zmiany warunków rozwoju po adolescencji. Jednostka ukierunkowana dotąd w swym rozwoju przez wychowawców staje się odtąd sama odpowiedzialna za dalsze korzystanie z posiadanego potencjału” (2, s. 13);
- termin „rozwój” „rezerwujemy dla zmian uznawanych za „progresywne” lub w jakiś sposób korzystne”, natomiast proces uczenia się może przynosić zmiany progresywne i regresywne (2, s. 16). „(...) w wieku dojrzałym rozwój idzie nieraz w parze z regresem, gdy odbywa się poprzez zaangażowanie w jedne rodzaje aktywności kosztem innych” (2, s. 17); „Nowa orientacja w psychologii rozwojowej (...) zwraca uwagę na współwystępowanie regresu i rozwoju (...). Akcentuje też fakt (...), że REGRES FIZYCZNY I UMYSŁOWY WIELU DOROSŁYCH NIE JEST WYŁĄCZNIE WYNIKIEM NIEUCHRONNYCH PROCESÓW STARZENIA SIĘ, LECZ MA SWOJĄ (...) PRZYCZYNĘ TAKŻE W NIEDOBORACH AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ (HIPOKINEZA) I UMYSŁOWEJ (...)” (2, s. 17);
- rozwój psychiczny w wieku dojrzałym wyznaczają: CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE (związane z pracą, wychowaniem dzieci itp.) oraz ASPIRACJE jednostki. (2, s. 18);
ROZWÓJ INTELEKTUALNY DOROSŁYCH:
- „Inteligencja płynna jest wrodzona i po dwudziestym roku życia wykazuje tendencje spadkowe. Natomiast inteligencja skrystalizowana, obejmująca nabyte nawyki umysłowe, strategie rozwiązywania problemów, wyuczony zapas słów, ujawnia pewien wzrost, przynajmniej do pewnego wieku, będący wyrazem rosnącego z czasem doświadczenia” (2, s. 20).
- Charakterystyczne jest dla osób dorosłych tzw. myślenie „postformalne”, obejmujące „relatywizm myślenia, sceptycyzm, umiejętność godzenia się ze sprzecznościami, uznawanie, że zmiana kontekstu może nadawać tym rzeczom odmienne znaczenie” (2, s. 21).
- człowiek dorosły może się rozwijać w wielu płaszczyznach, istotna jest przede wszystkim rola człowieka dorosłego w kierowaniu własnym rozwojem, pomocna jest tu idea edukacji ustawicznej(1, s. 33);
- „Ocena kierunku i poziomu rozwoju jest niezwykle trudna. Wymaga określenia pewnych kierunków dotyczących elementów ilościowych i jakościowych. W zakresie ilościowych zjawisk (ilościowego obrazu) człowiek jest tym więcej rozwinięty, im więcej wie, potrafi, im lepiej kontroluje, im więcej znosi przeciwności i spełnia wymagań. Natomiast jakościowa strona rozwoju wyraża się w osiąganiu dojrzałości – doskonaleniu tego co ma (wiedzy, umiejętności, własnego postępowania, wrażliwości), w wyzwalaniu sił (intelektualnych, moralnych, działaniowych), które tkwią w nim, a których dotąd nie znał” (2, s. 44).
TRZY PODSTAWOWE PERSPEKTYWY POSTRZEGANIA DOROSŁOŚCI JAKO KATEGORII PEDAGOGICZNEJ (1, S. 33-34):
1) NEGOWANIE MOŻLIWOŚCI ROZWOJU CZŁOWIEKA DOROSŁEGO, zwłaszcza uczenia się (w ujęciu biologistycznym życie ludzkie dzieli się na rozwój i regres, zaczynający się około 21-25 r. ż);
2) wskazywanie na możliwość uczenia się osób dorosłych, jednak OKRES DOROSŁOŚCI TRAKTOWANO JAKO CZAS, W KTÓRYM MOGĄ ZAISTNIEĆ TYLKO NIEZNACZNE ZMIANY (według np. E. L. Thorndike);
3) dzielenie okresu dorosłości na różne fazy i UWZGLĘDNIANIE ROZWOJU RÓŻNYCH SFER OSOBOWOŚCI (np. poglądy E. Eriksona, L. Kohlberga, D. J. Levinsona).
· uwarunkowania rozwoju człowieka dorosłego (1, s. 36):
- biofizjologiczne – związane z ROZWOJEM WEWNĘTRZNYM, który kończy się około 20 r.ż;
- społeczne – STOSUNKI SPOŁECZNE, KSZTAŁCENIE, STYL ŻYCIA (człowiek może uczyć się przez całe życie, jednak uzależnione jest to od faz życia i innych determinantów);
· możliwości edukacyjne człowieka dorosłego:
- „w literaturze andragogicznej zwraca się często uwagę na nieprzystawalność sposobów badania psychiki dzieci i młodzieży do badania psychiki człowieka dorosłego” (1, s. 37);
- „PROCESY POZNAWCZE CZŁOWIEKA DOROSŁEGO w wyniku doświadczenia życiowego i zawodowego są na ogół bogatsze i pełniejsze” (1, s. 37);
- „Cechuje także człowieka dorosłego większa DOJRZAŁOŚĆ EMOCJONALNA I WOLICJONALNA niż to ma miejsce u dzieci i młodzieży. UCZENIE SIĘ JEST PRZEDE WSZYSTKIM ZWIĄZANE Z JEGO UŻYTECZNOŚCIĄ (zob. M. Marczuk 1994, s. 120) (1, s. 37);
- „Ważną rolę w kształtowaniu (...) nowoczesnej tożsamości przypisuje się KOMPETENCJI BIOGRAFICZNEJ, której podstawowym składnikiem jest wiedza autokreacyjna, wspomagająca potencjalne działania jednostki na rzecz własnego rozwoju (Z. Pietrasiński 1990, s. 144)(1, s. 45).
fazy rozwoju, zadania rozwojowe dorosłych:
- według D. L. Levinsona- istnieją 4 okresy życia ludzkiego:
1) przeddojrzałość – do 17 r. ż.;/po dzieciństwie i dorastaniu – I faza/
2) wczesna dojrzałość –17-40 r. ż;/wkraczanie we wczesną dorosłość /II faza/ 17-22 r. ż.; 22-28- debiut w świecie dorosłych; 28-33 – wkraczanie w lata 30; 33-40- stabilizacja; (w tej fazie człowiek dorosły koncentruje się na praktycznej aktywności życiowej, NALEŻY POGODZIĆ ROLĘ PRACOWNIKA, RODZICA, MAŁŻONKA; ważna jest też ZDOLNOŚĆ DO NAWIĄZYWANIA BLISKICH RELACJI Z INNYMI, np. małżonkiem, dziećmi; znalezienie MENTORA, określenie MARZENIA ŻYCIA, tj. celu nadrzędnego; pod koniec tej fazy kumulują się EFEKTY BIOLOGICZNEJ INWOLUCJI)
3) średnia dojrzałość- 40-59 r.ż. 40-45- wkraczanie w wiek średni /III faza/; 45-50- początek wieku średniego; 50-55 – wkraczanie w lata 50., 55-60- kulminacja wieku średniego;(wzrasta orientacja na ŚWIAT WEWNĘTRZNY, dominuje AKTYWNOŚĆ TWÓRCZA, MĄDROŚĆ, ZMIENIAJĄ SIĘ PRIORYTETY)
4) późna dojrzałość- od 60 r. ż./IV faza/(2, s. 21-35);
a każdy z tych okresów poprzedza faza przejsciowa-17-22 r. ż.- przejście do średniej dojrzałości, 59-60 r. z. – przejście do późnej dojrzałości.
Levinson wyróżnił zadania rozwojowe:
1) wczesnej dorosłości (17-33 r. ż.) – zakończenie nauki szkolnej i przygotowanie się do zawodu, podjęcie pracy zawodowej, ROZWÓJ ZDOLNOŚCI DO INTYMNYCH STOSUNKÓW EMOCJONALNYCH I MIŁOŚCI, znalezienie stałego partnera i założenie rodziny; prowadzenie domu, wychowywanie dzieci, podjęcie obowiązków społecznych i obywatelskich; wypracowanie własnej filozofii życia; sformułowanie wizji własnej przyszłości; nawiązanie stosunków z mentorem;
2) wieku średniego (34-60 r. ż) – podjęcie większej odpowiedzialności społecznej, rozwiązanie dylematu praca dla przyszłych pokoleń czy stagnacja; nadanie swemu życiu większej pełni i dopomożenie w tym współmałżonkowi, rozwój zawodowy; osiągnięcie zamierzonego standardu życia; wspomaganie rozwoju i startu życiowego dorastających dzieci; opieka nad starzejącymi się rodzicami; pogodzenie się z oznakami nadchodzącej starości;
3) starości (po 60 r. ż) – podjęcie nowych ról społecznych, włączenie się do rówieśników, utrzymanie zainteresowań, przygotowanie się do rosnących ograniczeń fizycznych oraz do straty bliskich, wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci .
„Kluczowym zagadnieniem w tej koncepcji jest odmienna w każdej erze struktura życia jednostki. Jest to podstawowy w danym czasie WZORZEC AKTYWNOŚCI CZŁOWIEKA i jego POWIĄZAŃ Z OTOCZENIEM. Owa struktura determinuje ZACHOWANIA człowieka w danym odcinku czasu, wyraża się w podejmowanych ROLACH SPOŁECZNYCH, POSTAWACH, CELACH I WARTOŚCIACH. Wkraczaniu w nową erę towarzyszy, jak to określa Levinson, okres przejściowy, w którym zaczyna tworzyć się typowa dla danego okresu struktura życia. Jednak z czasem ulega ona modyfikacji jako niezadawalająca, a w następnej erze zostaje zastąpiona przez nową”(3. s, 16)
· dorosłość a dojrzałość i mądrość (2, s. 32-34; 36-46)
- mądrość – kojarzy się z WIEDZĄ, WNIKLIWYM MYŚLENIEM i RACJONALNYM DZIAŁANIEM (2, s. 32);
- „Dorosły w świetle teorii psychologii humanistycznej jest „capable being” zdolny do stawania się, bez określenia do czego, ZDOLNY DO SAMODZIELNEGO MYŚLENIA, DO ODPOWIEDZIALNOŚCI, DO WYBORU” (2, s. 40);
- cechy dorosłości według W. Sewczuka to: ROZUMNOŚĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ, OPERATYWNOŚĆ, KONSTRUKTYWNOŚĆ, NIEZALEŻNOŚĆ, AUTONOMIA (2, s. 42);
- Czy wszyscy dorośli są dojrzali? (2, s. 41)
w perspektywie normatywnej „dorosłość nie jest cechą, którą zdobywa człowiek po prostu z biegiem lat, (...) „nie wymaga tylko wieku, jak dzieciństwo czy młodość, lecz realizacji określonych zadań i uwewnętrznienia wartości zawartych w pojęciu dojrzałości” (2, s. 42);
„Dla dorosłości może być normą wiek chronologiczny, choć nie zawsze musi. Mogą nią być role społeczne” (2, s. 44).
· problemy i kryzysy w okresie dorosłości oraz sposoby ich rozwiązania na gruncie pedagogicznym (3, s. 22-25)
- „według E. Eriksona każda zmiana rozwojowa jest jednocześnie kryzysem, ponieważ wymaga ona przewartościowania, wprowadzenia wielu przekształceń, choćby organizacyjnych” (3, 22)
- np. narodziny dziecka – to kryzys dla małżeństwa, wiąże się ze zmianą układu sił, podziału obowiązków, innych form spędzania czasu wolnego;
WCZESNA DOROSŁOŚĆ
- „młody, wchodzący w dorosłość człowiek musi sprostać licznym wobec niego oczekiwaniom, podjąć liczne zobowiązania, a przede wszystkim zdecydować się na samodzielność z jej konsekwencjami” (s. 23);
- w tym okresie należy rozwiązać konflikty typu:
małżeństwo – praca,
praca – dziecko,
rozwój osobisty – działania na rzecz innych ludzi,
działania doraźnie zaspakajające potrzeby – działania nastawione na przyszłe efekty,
ja – grupa (towarzyska, zawodowa)
różnorodne potrzeby (także podsycane reklamą) i ograniczone zasoby finansowe – dodatkowa praca i/lub kontynuowanie nauki. (3, s. 23)
ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ
- duża refleksyjność, analiza dotychczasowych osiągnięć, podsumowania w realizacji planów;
- w momencie przekraczania progów wiekowych, np. 40 r.ż, 50 r.ż. nasila się refleksyjność, przybierając postać KRYZYSU WIEKU ŚREDNIEGO (ŚRODKA ŻYCIA). Jednostka analizuje dotychczasowe życie, szuka odpowiedzi na pytania o sens „biegu po...” czy „wyścigu o”, może wprowadzić zmiany (pracy, rozstanie, rozwód) albo popada w apatię, depresję. Kryzys ten nazywa się też kryzysem zatrzaskujących się drzwi, gdyż jednostka ma wrażenie, że coś jej ucieka, czegoś już nie doświadczy. Dostrzeganie oznak starzenia się (około 40 r. ż) motywuje do podejmowania działań mających potwierdzić atrakcyjność fizyczną i dobrą formę, co przejawia się np. w uprawianiu sportu, turystyki czy zawieraniu nowych znajomości. (3, s. 24)
po 50 r.ż. – jednostka odczuwa menopauzę i andropauzę (a zmiany w równowadze hormonalnej mogą powodować trudności o charakterze psychicznym), zauważa swoją odmienną fizyczność (zmarszczki, nadwaga).
PÓŹNA DOROSŁOŚĆ
- syndrom pustego gniazda – gdy dzieci opuszczą dom, małżonkowie na nowo określają swoje role rodzinne i wzajemne relacje;
- kryzys wynikający z przejścia na emeryturę;
- kryzys związany z regresywnymi zmianami organizmu;
- kryzys spowodowany śmiercią współmałżonka.
Literatura podstawowa:
1.Jankowski Dz., Przyszczypkowski K., Skrzypczak J., Podstawy edukacji dorosłych. Zarys problematyki. Poznań 2007 (rozdz. II).
2.Wprowadzenie do andragogiki. Pod red. T. Wujka. Radom 1996 (rozdz. I, II, VI).
3. Matlakiewicz A., Stolarczyk-Szwec H., Dorośli uczą się inaczej. Andragogiczne podstawy kształcenia ustawicznego. Toruń 2005.
8
mpwjs