M. Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej
Dla współczesnych badaczy gatunki istnieją, bo:
- wzrasta zainteresowanie literaturą jako zespołem wypowiedzi o cechach swoistych (gatunek jest znakiem literackości);
- wyzwalanie się nauki o literaturze z koncepcji idiograficznych – gatunek jest kategorią ogólną, nie interesuje się tym, co różni dany przedmiot od innych, istotny jest tu moment powtarzalności;
- gatunek to kategoria wiekowa i tradycyjna;
- gatunek powraca w następstwie przemian w nauce o literaturze;
- wg Brunetiera gatunki mają swą istotę, granice, prawa, przywileje i historię;
- nie ma ściśle określonego repertuaru gatunków, ale istnieją pewne ramy struktur gatunkowych;
- s. 126 dany język otwiera szczególnie możliwości dla określonego teoretyzowania na temat gatunków;
- według Franza Boasa – s. 127 gatunki nie są koniecznymi stopniami w rozwoju form literackich, krystalizują się w określonych okolicznościach i mogą być rozumiane i oceniane wewnątrz tradycji;
- gatunek to nie tylko wytwór kultury ale i dokument świadomości społecznej;
- terminologia gatunkowa podlegała ewolucjom, zmieniały się zasady podziału i hierarchie w podporządkowywaniu jednych gatunków drugim;
- w bieżącej praktyce literackiej gatunek jest prawie nieistotny;
- nie można eliminować kategorii gatunkowych, trzeba podkreślać, że gatunki nie istnieją „po prostu”.
Cel gatunków:
- w poetyce opisowej służą analizie budowy grupy dzieł literackich, są czynnikami porządku;
- w poetyce historycznej 0 świadomość gatunkowa jest tak ważnym przedmiotem badania jak gatunkowa konstrukcja dzieł (same utwory świadczą o świadomości ich twórców) – s. 131 poetykę historyczną interesuje gatunek bezpośrednio na tle świadomości literackiej epoki, pośrednio – na tle całej jej sytuacji historycznoliterackiej;
- gatunek jako – 131 istniejący intersubiektywnie w danej epoce zespół wskazań, zasad, przyzwyczajeń, regulujących daną dziedzinę wypowiedzi, (…) Gatunki byłyby więc swoistą gramatyką literatury;
- inaczej funkcjonuje gatunek wtedy, gdy jego reguły są niepisane, inaczej gdy jest powiązany z uświadomionym systemem zasad;
- poetyka historyczna obserwuje sytuację gatunku;
- gatunki są zawsze normatywne, są zestrojami dyrektyw. Czasem są nakazami, czasem – utrwalonymi społecznie sposobami postępowania literackiego;
- świadomość gatunku – to zdolność wyodrębniania danych zespołów wypowiedzi, umożliwia rekonstrukcję znaczenia gatunku w różnych epokach;
- działanie gatunku to nie tylko narzucanie norm / praw bezwzględnych (bezwzględnych w perspektywie jakiegoś wycinka czasu);
- s. 134 – każdy gatunek przynosi z sobą pewien zespół możliwości, który ujawnia się nie tylko w poszczególnych utworach (utwór może być czymś wyjątkowym, niepowtarzalnym, jedynym, nie mieszczącym się w obowiązujących w epoce regułach gatunku);
- gatunek może określać tylko sferę możliwości. Jeśli określa sferę konieczności – jego reguły są uznawane za jedynie wartościowe;
- gatunek jako element świadomości literackiej epoki – świadomość publiczności literackiej - kwestia rozpoznawalności gatunku. Rozpoznawalność to sygnał jego (gatunku) położenia w danej rzeczywistości kulturowej;
- gatunek – element porozumienia między pisarzem a czytelnikiem, projektuje zachowanie odbiorcy;
- jako element kultury masowej – sygnalizuje odbiorcy, czego ten ma oczekiwać, wiąże się ze sposobem rozpowszechniania;
- gatunek to pewna jednostka semantyczna, sugeruje czytelnikowi, jakich znaczeń może się spodziewać, sygnalizuje odbiorcy typy sensów (nie same sensy) wypowiedzi;
- poetyka historyczna rekonstruuje sytuację gatunku literackiego;
- epoka nie uświadamia sobie właściwego sposobu działania gatunku, jest ograniczona;
- gatunek jako zespół dyrektyw jest naprawdę systemem – zespołem czynników i środków umożliwiających dany sposób literackiego mówienia. Konkretnego utworu nie można rozpatrywać jako gatunku (parole: langue = utwór: gatunek);
- system gatunkowy tkwi w systemie językowym;
- system gatunkowy ma charakter cząstkowy – 1) nie musi określać wszystkich wypowiedzi literackich, 2) składa się z zespołu podsystemów, czyli z systemów poszczególnych gatunków, które na siebie działają;
- według Cejtlina – zasada podziału na rodzaje jest pozahistoryczna, a na gatunki –historyczna;
- by zrekonstruować system gatunkowy epoki trzeba wiedzieć, jak wyglądał on w innych epokach;
- system gatunkowy – wypadkowa elementów stałych i zmiennych, wynik ich spięć dialektycznych;
- dialektyka identyfikacji i dyferencjacji – identyfikacja to powtarzalność elementów;
- które decydują o ciągłości gatunku i pozwalają mu istnieć w obrębie nawarstwiających się zmian – to sprawa inwariantów gatunkowych. Inwarianty decydują o ciągłości gatunku i zakładają obecność zmian. Inwariantem może być wszystko, co pozwala zidentyfikować gatunek;
- system gatunkowy to struktura pod działaniem koniunktur (struktura – ma elementy stałe, jest chwiejną równowagą. Koniunktura – dążności w obrębie struktury, zasadniczo jej nie zmieniające). Wobec gatunku funkcję koniunktury pełni prąd literacki;
- strukturalizacja i destrukturalizacja w gatunku, życie gatunku: przekształca się on, ale zachowuje wspomnienie swej przeszłości;
- s. 141 system gatunkowy nie jest nigdy całością złożoną z jednolitych układających się harmonijnie zasad, niezwykle ważny jest występujący w jego obrębie zespół spięć konfliktowych, spięć chociażby pomiędzy takimi elementami systemu jak tradycja i elementy, które w tej tradycji nie są zawarte;
- synchronicznie – ważne jest współdziałanie różnych podsystemów gatunkowych;
- diachronicznie – ważne zachowanie się gatunku pod wpływem działania koniunktur, dochodzenie gatunku do najbogatszej postaci;
- gatunek literacki to zjawisko systemowe i historyczne, fakt świadomości literackiej i zespół reguł, element rzeczywistości historycznoliterackiej i narzędzie opisu;
- gatunek – system wśród systemów;
- gatunek to element konwencji literackich.
2
aramanda