Malcolm Lambert HEREZJE �REDNIOWIECZNE OD REFORMY GREGORIA�SKIEJ PO REFORMACJ� Przek�ad Wac�aw Jan Popowski Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Wydawnictwo MARABUT Oficyna Wydawnicza VOLUMEN Gda�sk-Warszawa 2002 861)606 h Tytu� orygina�u: MEDEVIAL HERESY POPULAR MOVEMENTS FROM THE GREGORIAN REFORM TO THE REFORMATION First published in 1977 by Edward Arnold as Medevial Heresy: Popular Movements front Bogomil to Hus The mora� right of the author has been asserted Copyright � Malcolm Lambert Copyright � for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza YOLUMEN, 2002 Wydanie pierwsze w j�zyku polskim L351�5T Konsultacja naukowa: Krzysztof Szkurlatowski Redakcja: Aleksandra Piechnik-Kaszuba Korekta: Gra�yna Kompowska, Ewa Paterak-Kubik Opracowanie polskiej wersji map: Piotr Chojnacki Opracowanie indeksu: Marianna Kajut, Aleksandra Piechnik-Kaszuba Projekt ok�adki: Tomasz Bogus�awski Sk�ad: Bogus�aw Licho�ski Mapy: Bogus�aw Licho�ski, Katarzyna Micun Ilustracja na ok�adce: Giuseppe Arcimboldi, fragment obrazu �Zima" ISBN 83-7233-043-3 ISBN 83-916989-5-5 Oficyna Wydawnicza VOLUMEN ul. Konstanci�ska 3a m. 59, 02-942 Warszawa e-mail: oficynawydawniczavolumen(a)poczta.onet.pl Wydawnictwo MARABUT ul. Zielony Stok 35A, 80-119 Gda�sk telyfax (prefiks) 58 302-01-17, tel. (prefiks) 58 302-01-29 e-mail: marabut@marabut.gd.pl Klub Ksi��ki MARABUTA: www.marabut.gd.pl Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA ul. �wirki 2, 40-950 ��d� BUW-Eo- ?? Mojej �onie Podzi�kowania Pomys�, aby pisa� na temat herezji �redniowiecznych, zawdzi�czam profesorowi N. Cantorowi. Mo�liwo�� studiowania �Monuments Germaniae Historica" stworzy�a mi Fundacja Alexandra von Humboldta (Alexander von Humboldt Stiftung), kt�rej szczodrobliwo�� wobec korzystaj�cych z jej pomocy wykracza poza pole akademickie. Jestem wdzi�czny za go�cin� i pomoc profesorowi H. Grundmannowi; rad� bibliograficzn� s�u�y� mi dr H. Lietzmann, a pomoc� - dr M. Polock, profesorowie J.M. Bak, S. Cirkovi�, J. Sidak i nie�yj�cy ju� pan D. Bethell. Wiele zawdzi�czam seminariom profesora E. Wernera w Lipsku i profesora B. T�pfera w Berlinie Wschodnim, kt�re by�y dla mnie inspiruj�ce, nawet gdy si� z nimi nie zgadza�em; jestem r�wnie� wdzi�czny nie�yj�cemu profesorowi D. C. Douglasowi i panu WK. Fordowi za zach�t�. Od Colston Research Fund otrzyma�em przyj�te z rado�ci� stypendium. Panna S. Rainey pracowa�a nad korekt� i indeksem do pierwszego i drugiego wydania. Dr J.Y Fearns oraz dr J. Fines udost�pnili mi swoje prace doktorskie. Jestem wdzi�czny wielu naukowcom za uwagi na temat poszczeg�lnych rozdzia��w i usuni�cie b��d�w. Profesor J.B. Russell przeczyta� szkice fragment�w na temat herezji XI wieku, pan R.I. Moore na temat katar�w, panna B. Bolton na temat Innocentego III i herezji wolnego ducha, dr J.A. F. Thomson i nie�yj�cy ju� pan J.W Sherborne na temat lollard�w, profesor F. Seibt i dr A.V Antonovics na temat husyt�w, dr A. V Antonovics zapozna� si� r�wnie� z wprowadzeniem dotycz�cym p�nego �redniowiecza. Profesor R.E. Lerner przeczyta� wst�pn� wersj� ca�ej ksi��ki; pan A. Murray i profesor C.N.L. Brooke przeczytali p�niejsz� wersj� i udzielili mi wielu rad. Profesor WL. Wakefield w spos�b wyczerpuj�cy skomentowa� pierwsze siedem rozdzia��w i oprowadza� mnie po siedzibach katar�w w okolicach Tuluzy. M�j ojciec by� pierwsz� osob�, kt�ra obudzi�a we mnie zainteresowanie badaniami historycznymi i kt�ry do ko�ca swoich dni w spos�b wnikliwy komentowa� moje prace. Powodem mego g��bokiego �alu jest fakt, �e nie do�y� on momentu publikacji niniejszej ksi��ki. Zar�wno w wypadku pierwszego wydania, jak i drugiego wiele zawdzi�czam personelowi biblioteki Uniwersytetu Bristolskiego, a zw�aszcza panu J. Edwardsowi 8 Podzi�kowania i pani Bradford oraz jej zespo�owi w wypo�yczalni mi�dzybibliotecznej. Pani Jones, sekretarka na Wydziale Teologii Uniwersytetu Bristolskiego, oraz pani Perry z Eastcombe przepisywa�y moj� prac�. Profesor W Eberhard s�u�y� mi rad� na temat husyt�w, a dr P Bilier na temat waldens�w. Doktorowi D. Turnerowi, kierownikowi Wydzia�u Teologii Uniwersytetu Bristolskiego w latach 1986-1989, i jego kolegom zawdzi�czam najszcz�liwsze lata mojej kariery uniwersyteckiej. Mojej �onie jestem wdzi�czny za komentarze, zach�t� i pomoc na ka�dym etapie pracy nad niniejsz� ksi��k�. Umieszczona tu dedykacja stanowi jedynie niewielk� odp�at� za nies�abn�ce wsparcie z jej strony. W pe�nym tego s�owa znaczeniu jest ona wsp�autork� i nie s�dz�, abym zdo�a� uko�czy� t� ksi��k� czy jej poprawion� wersj� bez jej pomocy. M.D.L. The Yews Eastcombe Stroud Gloucestershire GL6 7 DN Przedmowa Ksi��ka ta stanowi syntez� stanu bada� nad masowymi ruchami heretyckimi w Europie Zachodniej od reformy gregoria�skiej po reformacj�. Jest przeznaczona zar�wno dla studenta, kt�remu przyda si� jednotomowe wprowadzenie, jak i dla naukowca zajmuj�cego si� jakim� fragmentem tego rozleg�ego obszaru badawczego, potrzebuj�cego podr�cznika umo�liwiaj�cego szybkie zapoznanie si� z ca�o�ci� zagadnienia. Okre�lenie �masowe" oznacza tu ruchy, kt�re znalaz�y znacz�cy odd�wi�k w�r�d laikatu. Przypadki herezji indywidualnej, w kt�re by�a zaanga�owana niewielka liczba os�b, s� uwzgl�dniane tylko w�wczas, gdy stanowi� pewien etap w rozwoju ruchu maj�cego szerszy zasi�g. Herezja intelektualna to temat, kt�remu mo�na by po�wi�ci� osobn� ksi��k�. Nie om�wiono tutaj tego zagadnienia - poza przypadkami, gdy mia�a bezpo�redni wp�yw na herezj� masow�. Zosta� zatem pomini�ty przypadek Abelarda, pomimo powszechnego zainteresowania, kt�re wzbudzi�, natomiast Wiklifowi z racji jego bezpo�redniego wp�ywu na lollard�w po�wi�cono osobny rozdzia�. Szeroko om�wiono r�wnie� uczone dysputy na temat Wiklifa i jego nauki, prowadzone na Uniwersytecie Praskim, poniewa� maj� one kluczowe znaczenie dla zrozumienia rewolucji husyckiej, kt�ra by�a ruchem masowym. Historia herezji �redniowiecznych to dzieje pora�ek, albowiem �aden z omawianych ruch�w nie zdo�a� narzuci� swoich pogl�d�w Ko�cio�owi zachodniemu ani te� wywalczy� tolerancji dla swoich opinii i praktyk. Pot�pienie ich wierze� przez papiestwo jako heretyckich - bez wzgl�du na to, z jakim op�nieniem i po jakich kolejach losu nast�powa�o - prowadzi�o do skutecznych represji, a tym samym do unicestwienia, jak w wypadku katar�w, albo do podziemnego, cz�sto niepewnego przetrwania, jak w wypadku lollard�w lub waldens�w. Zasadnicz� jedno�� doktrynaln� Ko�cio�a uda�o si� utrzyma� Przed) 10 mowa po cz�ci si��, po cz�ci za� dzi�ki powszechnemu przywi�zaniu do ortodoksji. Kiedy uleg�a ona za�amaniu i wierzenia pot�pione jako heretyckie z powodzeniem opiera�y si� wszelkim dzia�aniom represyjnym, �redniowiecze dobiega�o ko�ca. Ksi��k� t� pisa�em jako historyk, a nie jako teolog. U�ywane przeze mnie poj�cie herezji oznacza wszelkie koncepcje, kt�re papiestwo otwarcie lub po�rednio pot�pia�o w ci�gu ca�ego tego okresu. Nale�y oczywi�cie pami�ta�, �e rozw�j herezji oraz nieumiej�tne radzenie sobie z nimi przez lokalne w�adze to jeden z czynnik�w poszerzania zakresu w�adzy papieskiej w Ko�ciele i �e up�yn�o troch� czasu, zanim z zam�tu XI i XII wieku wy�oni�o si� wyraziste prawne poj�cie herezji, stanowi�ce por�czne narz�dzie badawcze. Mo�e ono czasem budzi� zastrze�enia w odniesieniu do husyt�w, gdy� niekt�rzy historycy, nie bez racji, uznaj� umiarkowane skrzyd�o husytyzmu za ruch raczej reformatorski ani�eli heretycki i zauwa�aj�, �e pot�pienie Husa by�o dzie�em soboru, kt�ry sam wyra�a� nieortodoksyjne pogl�dy na temat papiestwa. Jednak Hus negowa� �redniowieczn� doktryn� papiestwa, a nawet umiarkowani utrakwi�ci zostali pot�pieni przez papie�a. Konsekwentnie zatem potraktowa�em husytyzm jako ruch heretycki. W wypadku herezji bizantyjskich kierowa�em si� decyzjami patriarchatu Konstantynopola, je�li za� chodzi o wczesne herezje, stosowa�em si� do decyzji wielkich sobor�w Ko�cio�a sprzed podzia�u. Omawiaj�c niekt�re herezje zachodnie, czu�em si� uprawniony do dokonania rozr�nienia na �prawdziwe" herezje, z kt�rymi wi�za�o si� powa�ne wypaczenie ortodoksyjnej wiary lub praktyki, oraz herezje �sztuczne", kt�re jako takie nie funkcjonowa�y w �ywym kontek�cie, jak by�o w wypadku herezji wolnego ducha z okresu p�nego �redniowiecza. Sprawa ub�stwa Chrystusa i herezji fraticelli zajmuj� szczeg�ln� pozycj�. Jak mi si� wydaje, mamy tu do czynienia z rzeczywist� herezj�, kt�ra wyprzedzi�a w czasie przeciwdzia�anie w�adz. Wypaczenia idea�u ub�stwa, do kt�rych dosz�o w jej obr�bie, zagra�a�y podwa�eniem chrze�cija�skiej etyki. Jednak rzeczywiste decyzje, na mocy kt�rych �wczesny papie� pot�pi� jej wyznawc�w i usi�owa� wykorzeni� obecne w zakonie franciszka�skim �r�d�a ich pogl�d�w, opiera�y si� na zarzutach formalnych i mo�na je zasadnie nazwa� sztucznymi. Poj�cie sztucznej herezji pozwala r�wnie� wyodr�bni� te sytuacje, w kt�rych w�adze r�nego szczebla lub miejscowa opinia publiczna wysuwa�y wobec niepopularnych grup lub jednostek nieprawdziwe oskar�enia, i nawi�za� tym samym - ale tylko nawi�za� - do pokrewnego tematu czarownic. Obszerno�� om�wienia poszczeg�lnych ruch�w zale�a�a od oceny ich samoistnego znaczenia oraz od dost�pno�ci opracowa� historycznych na ich ??i Przed, mowa 11 temat. Szeroko om�wiono katar�w i ich poprzednik�w z uwagi na znaczenie, jakie mia�a pobudzona przez ten ruch kontrakcja w obr�bie Ko�cio�a, oraz brak opracowa� na ten temat w j�zyku angielskim. Zar�wno joachimici, jak i problemy w zakonie franciszka�skim doczeka�y si� ju� obszernych i aktualnych opracowa� w j�zyku angielskim - zatem kwestie z nimi zwi�zane potraktowano skr�towo. Ruch lollard�w po roku 1414, na kt�rego temat zachowa�o si� wiele materia��w �r�d�owych w j�zyku angielskim zwi�zanych z ich prze�ladowaniami, zosta� om�wiony szerzej, ni� wynika�oby to z jego samoistnego znaczenia, poniewa� uzyskujemy dzi�ki temu ...
lukasz.l