KO�CIӣ KULTURA SPO�ECZE�STWO STUDIA Z DZIEJ�W �REDNIOWIECZA I CZAS�W NOWO�YTNYCH Bibliotek�, Uniw�rsytecka w Warszawie 1DDD53DM51 WYDAWNICTWO NAUKOWE Semper 791434 H200 .K6G6 �oOO Ksi��ka dofinansowana przez Komitet Bada� Naukowych Projekt ok�adki: � JFZ Redaktor: Wojciech Brojer {^ ^{OAr 5 1 \"' ? 'ii\ ?" ? i Sk�ad: Format (tel. 022 827 69 87) W�a�cicielem praw wydawniczych do ilustracji jest Instytut Historii PAN Copyright by Wydawnictwo Naukowe Semper & Instytut Historii PAN, Warszawa 2000 Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form of by any means without the prior permission of the publishers, Wydawnictwo Naukowe Semper & Instytut Historii PAN Wszelkie prawa zastrze�one. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie fragment�w tej ksi��ki w mediach ka�dego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Wydawnictwa Naukowego Semper i Instytutu Historii PAN ISBN 83-86951 -78-8 WYDAWNICTWO NAUKOWE ul. Bednarska 20A tel./fax e-mail internet Semper 00-321 Warszawa (0 22) 828 49 73 red@semper.pl www.semper.pl BUW-EO-00 G.AO. Spis tre�ci I. KO�CIӣ '"' ' ' "'? %1 )iau ^ ' Marian BISKUP - W sprawie �redniowiecznych pielgrzym�w polskich >?>? ????<? do miejsca zgonu �w. Wojciecha na Sambii 17 Stanis�aw BYLINA - Haeresis nicolaitarum 27 Teresa DUNIN-W�SOWICZ - Najstarsi polscy �wi�ci: Izaak, Mateusz i Krystyn 35 Teresa KIERSNOWSKA - Najstarsze ko�cio�y archidiakonalne po�u dniowego Mazowsza 49 Jerzy KLOCZOWSKI - Dominikanie prowincji polskiej w wiekach �re dnich i ich okr�gi klasztorne 55 Halina MANIKOWSKA - Translatio Jerozolimy do Wroc�awia 63 Marta M�YNARSKA-KALETYNOWA - �w. Pawe� na grodzie kaliskim 77 Stanis�aw SUCHODOLSKI - Kult �w. Wac�awa przez pryzmat polskich monet z wczesnego �redniowiecza 87 J�zef SZYMA�SKI - Badania kanonikatu �wieckiego w Polsce wcze snego �redniowiecza 103 Tadeusz M. TRAJDOS - Kult M�ki Pa�skiej w �redniowiecznym Lwo wie 107 II. KULTURA .' � ? Maria BOGUCKA - �mier� i pogrzeb w Gda�sku w drugiej po�owie XV w. 119 AHHa JI. XOPOIIIKEBHH - BenHHaHHe rocyaapa 123 Zbigniew DALEWSKI - Mi�dzy Krzyszkowem a Mediolanem 131 Ryszard KIERSNOWSKI - Gdzie wy� ten wilk? 143 Anna RUTKOWSKA-P�ACHCI�SKA - Utwory literackie oraz nauki rz�dze nia i zalecenia dydaktyczne w p�no�redniowiecznych zwodach 153 Franciszek SIKORA - Uroczysto�ci koronacyjne kr�lowej Zofii w 1424 r. 161 Janusz TAZBIR - Falsyfikat w s�u�bie propagandy r�nowierczej 181 Ma�gorzata WILSKA - Kar�y na dworze kr�lewskim - mit czy rzeczy wisto�� 187 III. SPO�ECZE�STWO Janusz BIENIAK - Przywilej Siemowita III dla Miec�awa z Mi�czyna 203 Anna DUNIN-W�SOWICZ - Miary rolne i miary przestrzeni 211 Antoni G�SIOROWSKI, Izabela SKIERSKA - Targ w czasie zakazanym. �redniowieczna norma i praktyka 225 Wojciech IWA�CZAK - Ch�opi w �redniowiecznym wojsku czeskim 241 Janusz JASI�SKI - W�adze i spo�ecze�stwo Prus Wschodnich wobec Rosji i uchod�c�w polskich w pierwszych tygodniach rewolucji mar cowej 1848 r. 251 Tomasz JUREK - Omagialitas alias manowstwo. Przyczynek do dzie j�w recepcji prawa lennego w �redniowiecznej Wielkopolsce 259 Janusz KURTYKA - Terytorium �migrodzkie 273 Walter LEITSCH - Georg Kahl sucht in Stockholm nach einer Antwort auf eine polnische Frage 293 Karol MODZELEWSKI - Liber homo sub tutela nobilis 301 Kazimierz PACUSKI - Prusowie ze S�ubic w XTV-XV w. 313 Jan M. PISKORSKI - Adolph Fredrich Riedel o germanizacji Branden burgii. Przyczynek do kwestii proces�w asymilacyjnych na pograni czu s�owia�sko-niemieckim 323 Henryk SAMSONOWICZ - Wytw�rczo�� rzemie�lnicza ma�ych miast Polski XV w. 331 Hanna ZAREMSKA - Rzecz skradziona w �ydowskim zastawie 337 Wykaz skr�t�w *^ 351 - 1 ?.o ::?? ???'.' --'h?: '?*: �?; Ksi�ga jubileuszowa ku czci profesora Stanis�awa Trawkowskiego jest wyrazem szacunku, uznania i przyja�ni, jakimi Go obdarzaj� przyjaciele, koledzy, uczniowie i wsp�pracownicy, ca�e �rodowisko historyk�w polskich, nie tylko zreszt� mediewist�w. Zawarte w niej rozprawy komponuj� si� w wi�ksz� ca�o�� z pracami z�o�onymi Jubilatowi ju� przed dziesi�ciu laty, z okazji czterdziestolecia Jego pracy naukowej. Wype�ni�y one w�wczas, w liczbie niemal p� setki, dwa tomy serii wydawniczej �Spo�ecze�stwo Polski �redniowiecznej". Obecna Ksi�ga przygotowana z okazji kolejnego, pi�knego jubileuszu powi�ksza znacznie t� liczb� prac, z kt�rych ka�da jest �wiadectwem g��bokiej estymy �ywionej wobec Uczonego. Ju� sam fakt otrzymania dw�ch ksi�g jubileuszowych jest wydarzeniem nader rzadkim w�r�d historyk�w. W latach powojennych mo�e si� tym poszczyci� tylko kilku najwybitniejszych uczonych, by wymieni� tu Tadeusza Manteuffla, Aleksandra Gie-ysztora, J�zefa Kostrzewskiego, nie przypadkowo w ten spos�b uhonorowanych. Osoba Stanis�awa Trawkowskiego wpisuje si� na t� list� przez osi�gni�cia badawcze, prace popularyzatorskie i dzia�alno�� organizacyjn�. Wykaz Jego publikacji zamieszczony w pierwszej Ksi�dze i wzbogacony o pozycje nowsze nie w pe�ni oddaje zasi�g i pola aktywno�ci Jubilata. Usz�y tu bowiem liczne wyst�pienia wypowiadane �ywym s�owem w dyskusjach na konferencjach i spotkaniach naukowych, tylko w niewielkiej cz�ci przekazywane do druku, mimo i� zawsze wnosz�ce wa�kie spostrze�enia, istotne uzupe�nienia b�d� krytyczne uwagi. Wypowiedzi te, obok prac drukowanych, sk�adaj� si� na szeroki wachlarz poruszanych przez Jubilata problem�w i Jego zainteresowa� badawczych. Wachlarz to wielobarwny i wielow�tkowy, obejmuj�cy r�ne dyscypliny historyczne wsp�tworz�ce szeroko poj�t� mediewistyk�, ale te� wykraczaj�ce poza jej tradycyjne ramy. S� tu wi�c studia nad dziejami pa�stwa i spo�ecze�stwa polskiego w �redniowieczu, a zw�aszcza we wcze�niejszej jego fazie, studia nad wczesno�redniowieczn� dewocj� rozpatrywan� g��wnie w zwi�zku z pocz�tkami kultu �wi�tego Wojciecha. Szczeg�ln� uwag� Stanis�aw Trawkowski zwr�ci� na histori� instytucji ko�cielnych i zakonnych, zw�aszcza cysters�w i premonstratens�w w XII-XIII w., kt�rym po�wi�ci� dwie ksi��ki i kilka obszernych rozpraw tycz�cych si� przede wszystkim klasztor�w �l�skich, ale i innych plac�wek ko�cielnych, rozpatrywanych tak od strony kwestii doktrynalnych i organizacyjnych, jak te� problem�w gospodarczych, b�d�cych przedmiotem trwa�ego zainteresowania Autora. m Wi�za�y si� one blisko ze studiami nad osadnictwem wiejskim i kolonizacj� niemieck� w XII-XIII w. oraz nad ich rol� w przemianach kultury materialnej w tym okresie. Ten obszar bada� zaowocowa� rozpraw� zatytu�owan� �Kultura bytowa", pomieszczon� w zbiorowym dziele przedstawiaj�cym kultur� polsk� w X-XIII w. Praca ta wyznaczy�a nowe ramy dyscypliny tradycyjnie okre�lanej mianem kultury materialnej, a w uj�ciu Jubilata przekszta�conej z wiedzy g��wnie opisowej w ga��� nauki o procesie dziejowym. Wiele miejsca w badaniach Stanis�awa Trawkowskiego, zw�aszcza we wczesnej ich fazie, zaj�a te� historia urbanistyki i architektury, kieruj�ca Jego uwag� tak�e ku czasom nowszym, a� do XIX w. Badacz wprowadzi� do obiegu naukowego liczne �r�d�a kartograficzne, plany miast i ich ikonografi�. Te i inne jeszcze w�tki badawcze, jak biografistyka historyczna, jak dzieje �redniowiecznego pieni�dza, z�o�y�y si� na ca�o��, kt�rej dominant� stanowi�y wszak�e prace po�wi�cone dziejom spo�ecze�stwa i pa�stwa wczesno�redniowiecznego, jego gospodarce, ustrojowi, kszta�towaniu si� i rozwojowi jego form i struktur. Najpe�niejszym wyrazem tych w�a�nie zainteresowa� Stanis�awa Trawkowskiego by�a Jego ksi��ka �Jak powstawa�a Polska". Wydana w 1959 roku w oficynie �Wiedza Powszechna" sta�a si�, wbrew potocznemu mniemaniu o pracach popularyzatorskich, nie tylko podr�cznikowym wyk�adem dziej�w ziem polskich w pierwszym tysi�cleciu n.e., ale wr�cz syntetyczn� monografi� tych dziej�w, opart� zar�wno na g��bokiej erudycji, znajomo�ci �r�de� pisanych, archeologicznych i j�zykowych oraz dotychczasowych opracowa�, jak i na wynikach w�asnych przemy�le� i w�asnej wizji przesz�o�ci. Ksi��ka ta zestawia, i w miar� mo�no�ci godzi, rozbie�ne nieraz opinie, a przede wszystkim ukazuje ca�� z�o�ona^, wielowarstwow� struktur� proces�w, kt�re doprowadzi�y do ukszta�towania si� polskiej pa�stwowo�ci. Procesy te Autor �ledzi w wymiarze ca�ego tysi�clecia i na tle por�wnawczym w skali europejskiej. Jest to w pewnej mierze plon zebrany z pola wcze�niejszych prac Kierownictwa Bada� nad Pocz�tkami Pa�stwa Polskiego, w kt�rych Profesor Trawkowski uczestniczy� jako jeden z historyk�w. Nikt inny z tego grona nie podj�� si� jednak r�wnie ambitnego zadania i nie stworzy� r�wnie zwi�z�ej i do dzi� w znacznym stopniu miarodajnej syntezy pradziej�w Polski. Dopiero p�niej, od 1963 roku zacz�y si� pojawia� kolejne tomy wielkiego dzie�a Henryka �owmia�skiego, kt�re sta�o si� encyklopedi� wiedzy o pocz�tkach Polski. Nie umniejszy�o to jednak, przy zachowaniu w�a�ciwych proporcji, znaczenia ksi��ki Stanis�awa Trawkowskiego, kt�rej no�no�� nadawa�a w�a�nie jej formu�a popularyzatorska przyj�ta i zrealizowana przy zachowaniu wszelkich rygor�w naukowych. Efektem wydawniczym by�o pi�� jej wznowie� w latach 1959-1969, co jest chyba przypadkiem bez precedensu w�r�d polskich publikacji historycznych, zw�aszcza traktuj�cych o najdawniejszych dziejach i najlepszym �wiadectwem walor�w poznawczych tej ksi��ki, aktualizowanych zreszt� b�d� uzupe�nianych w kolejnych edycjach. Swoist� kontynuacj� tej pracy sta�a si� te� obszerna rozprawa o narodzinach Pa�stwa Polskiego zamieszczona w zbiorze �Polska p...
lukasz.l