27 Powieść historyczna
Przemiany, które przyniósł modernizm (także w koncepcji historii) owocowały najpierw w dramacie (S.Wyspiański), później dopiero w powieści historycznej. Istotną rolę w odnowieniu tej odmiany gatunkowej odegrał S. Żeromski, przede wszystkim jako autor —> Popiołów (1904).
Popioły to powieść pod wieloma względami nowatorska. Zasięgiem planu historycznego wyrasta ona z wielkiej tradycji powieści historycznej (tematem i rozmachem epickim przypomina Wojnę i pokój L. Tołstoja), natomiast sposobem prowadzenia narracji, opartej o tzw. strategię punktów widzenia postaci, fragmentaryczną, luźną kompozycją fabuły, kreacją bohaterów (o rozbudowanym życiu psych.) oraz skupieniem uwagi na procesie przekształcania świadomości narracyjnej i pokoleniowej tę tradycję modyfikuje.
Obecny w Popiołach młodopolski punkt widzenia, ważne miejsce wyznacza emotywnym składnikom opisów przyrody i psychiki postaci. Rozwinięciem tej tendencji, w połączeniu z coraz donioślejszą dla struktury powieści historycznej funkcją mitu i legendy narracyjnej (o wartościach ponadczasowych), były: Duma o hetmanie i Powieść o udałym Walgierza. Osobną grupę nie tylko tematyczną, lecz także ideologiczną, stanowią utwory poświęcone powstaniu styczniowemu (Żeromski: Wierna rzeka, M. J. Wielopolska: —> Kryjaki i zbiór opowiadań A.Struga —> Ojcowie nasi).
Jednakże Młoda Polska nie pozostawiła po sobie innych wybitnych powieści historycznej. Pewne walory ma —> Rok 1794 W. S. Reymonta jako bogate malowidło histroryczno-obyczajowe, natomiast Koniec epopei K. Tetmajera należy uznać za utwór epigoński, a —> Legenda Tatr Tetmajera i Kostka Napierski
W. Orkana nie wywarły większego wpływu na rozwój polskiej powieści historycznej. W dziedzinie dla młodzieży wybitnymi osiągnięciami były powieści A. Domańskiej. U progu międzywojennego 20-lecia kolejnym ogniwem w ewolucji stały się —> Żywe kamienie W. Berenta, w których pisarz łączy XX-wieczne rozumienie historii z oryginalną, ekspresjonizującą formą powieści. Wybierając epokę średniowieczną, był Berent w zgodzie z zainteresowaniami współczesnymi. Odejście od pozytywistycznego kultu faktów zwróciło uwagę na koncepcję „długiego trwania" cywilizacji i kultur, ich konfliktów, mitologii, systemów ideęl., polit. i religijnych. Berent skupiając się na problemie sztuki, przedstawiał ją przez pryzmat wielkich spraw epoki. Żywe kamienie są dziełem wielostylowym i wieloznacznym, o polifonicznej strukturze narracji i synkretycznym ujęciu czasu i przestrzeni (w kategoriach symbolu i mitu).
Popioły Stefana Żeromskiego. Zanegowanie progresji fabularnej i rezygnacja z obiektywizmu w ujęciu historycznego tematu.
„Popioły” Żeromskiego miały być częścią luźno traktowanego cyklu z dziejów polskich walk narodowowyzwoleńczych, o czym świadczą zarówno utwory tym zrywom poświęcone, jak i dzieła planowane, choć niekoniecznie zrealizowane. Wśród pierwszych były, drukowane przed „Popiołami”, „Rozdziobią nas kruki i wrony”, „O żołnierzu tułaczu”, oraz, napisane już po „Popiołach” – „Echa leśne”, Sułkowski”, „Wierna rzeka”.
Do rekonstrukcji działań wojennych na ziemiach polskich służyły pisarzowi różne słowniki i roczniki czasopism z lat 1806 – 1809, historycy oprócz tego ustalają i wymieniają okoła 85 pamiętników i około 60 innych źródeł inspiracji literackich, wśród których odnajdziemy chociażby „Pana Tadeusza” Mickiewicz, czy „Wojnę i pokój” Tołstoja. Żeromski bowiem, przy nieistniejących jeszcze wtedy całościowych opracowaniach historycznych, sam musiał gromadzić sobie materiał źródłowy, z którego tworzył obraz epoki i przebieg działań wojennych. Ta olbrzymia erudycja, niezbędna przy pisaniu powieści historycznej zakrojonej tak szeroko, jak „Popioły”, która miała ambicje odtworzenia wydarzeń zgodnie z prawdą historyczną, w wielu partiach ciąży utworowi. Kreując fikcyjnych bohaterów pisarz dbał o to, by działali oni wśród osób i zdarzeń historycznych, rzeczywistych, praca pisarza musiała więc nieustannie spotykać się z nieustannie oparta na źródłach działalnością uczonego – historyka.
Krytyka współczesna Żeromskiemu przyjęła „Popioły” z entuzjazmem, ale i pewnym zakłopotaniem. Zakłopotanie to budziła nieprzystawalność utworu do wzorca powieści Walerscotowsko – Sienkiewiczowskiej, która organizowała historie wokół wyraziście nakreślonej akcji romansowo – przygodowej. W „Popiołach” takiej kompozycji nie znajdowano. Wątek romansowy biegnie tu osobno i kończy się z momentem wejścia bohatera w wojnę, w historię. Ubolewano więc, że powieść ma złą kompozycję. Jedynie Ignacy Matuszewski próbował uchwycić istotę tej kompozycji i jej nowość, podkreślał więc współwystępowanie w utworze elementów epickich i lirycznych oraz nasycenie go opisami przyrody, potraktowanymi lirycznie jako ekwiwalent uczuć i nastrojów bohaterów. Zwracał tez uwagę, że fakty w „Popiołach” nie stanowią nierozerwalnego łańcucha wydarzeń nie połączonych ze sobą pragmatycznie, oraz, że powieść nie jest odtworzeniem kolejnych wydarzeń, ale wyborem pewnych motywów epickich. Te motywy właśnie, tj. wydarzenia historyczne w części pierwszej i przygodowe w części drugiej, wyłaniają się w ‘Popiołach” z szeroko nakreślonej panoramy życia społecznego i obyczajowego. Później nazwano ten typ organizacji fabuły „budową nieciągłą, skokową”. Zwrócono także uwagę, że powieść, zwłaszcza w części pierwszej, rozpada się na szereg luźnych epizodów o samowystarczalnej dynamice fabularnej. Ta nieciągłą budowa polega przede wszystkim na wyborze tylko niektórych wydarzeń z historii. Jak pisarz dokonuje tych wyborów? W przedakcji utworu przypomniane są kolejno wydarzenia Konfederacji Barskiej, Szkoła Rycerska i Insurekcja Kościuszkowska, wreszcie Legiony Dąbrowskiego. Pisarz wybiera więc te zdarzenia z dziejów narodu, które dokumentują wole obrony zagrożonej niepodległości i następnie walki o jej odzyskanie. Pokazuje „czerep rubaszny” Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, egoistycznej, ukazuje „popioły” życia narodowego, ale zarazem odtwarza dzieje Polski nowej, walczącej o niepodległość. Ów nieciągły tok fabularny przeplatany jest rozdziałami, które nie posuwają naprzód wydarzeń, jednak wzbogacają powieść. Mają one charakter rodzajowych opisów – jak opis polowania, kuligu, chaty chłopskiej, bądź liryczno – nastrojowych przerywników: są to przedstawienia przyrody – lasu, nocy zimowe, wiosny. Przerywniki te stanowią w powieści młodopolskiej istotny czynnik kompozycyjny – pozwalają na ekspresje osobowości bohaterów. Kompozycję takiej nieciągłej, epicko – lirycznej powieści, stworzył Żeromski w „Ludziach bezdomnych”, w „Popiołach” jej inspiracje mogły płynąć także od „Pana Tadeusza”.
Część druga „Popiołów”, odtwarzająca kampanie Napoleona na ziemiach polskich, dość wyraźnie wyodrębnia się od połowy tomu drugiego, a zaczyna się wyprawą Rafała i Krzysztofa na wojnę – to powieść wojenna, militarna. Opowiada w niej pisarz kampanię napoleońską na ziemiach polskich z lat 1806 -1807 i następnie wojne austriacką z r. 1809 i równolegle z nia kampanię Napoleona w Hiszpanii i udział w niej Polaków.
Narracja traktowana jest w obydwu częściach zgoła odmiennie. W pierwszej części dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji Rafała, która pokazuje świat tak, jak się ona jawi w świadomości bohatera. W doświadczeniu i przezyciu Rafałą zostaje więc przedstawiony niemal w całości epos szlachecki „Popiołów”: Wyrwy, Tarniny, Wygnanka, Grudno, Warszawa, Kraków, później Olszyna i Stokłosy. W części militarnej dominuje zdecydowanie narracja autorska. Wydarzenia akcji militarnej powieści przedstawiane są z reguły z pozycji autora, który występuje jako historyk zorientowany w całości przedstawianych wydarzeń. Często te punkty widzenia i typy narracji współistnieją ze sobą (bitwa pod Raszynem, która poczęci jest przedstawiona personalnie przez Rafała, który referuje przebieg bitwy jak historyk, wie kto, jak, gdzie z kim i dlaczego.
W efekcie „Popioły” są pierwszą talk szeroko zakreśloną panoramą życia polskiego w powieści. Są epopeją łączącą, syntetyzującą elementy powieści społeczno – obyczajowej, przygodowej i historyczno – wojennej, jest to powieść, która w wielką epikę historyczną wbudowuje dzieje uczuć i myśli pokazując ich wzajemne zawęźlenia i współistnienia w kreacji bohaterów. W tym sensie „Popioły” otwierają dzieje nowoczesnej epiki polskiej, nie tylko epiki historycznej.
Kaacha91