Demografia – podstawowe definicje i pojęcia
Demografia – jest nauką traktującą o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno – analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu wędrówkowego.
Nazwa dyscypliny pochodzi od dwóch greckich słów:
Demos – ludność,
Grapho – piszę.
Zbiorowości ludzkie możemy badać pod względem cech ilościowych oraz jakościowych.
n Cechy ilościowe to cechy w stosunkowo łatwy sposób możliwe do zmierzenia i wyrażenia w stosownych jednostkach.
n Cechy jakościowe to cechy niemierzalne lub trudno mierzalne (najczęściej nie posiadające miana).
W demografii do cech:
n ilościowych zalicza się np. liczba urodzeń, liczba zgonów liczba zawieranych małżeństw, migracje itp.
n jakościowych zalicza się np. zagadnienia dziedziczenia cech fizycznych i psychicznych, charakter oraz moralność jednostek i zbiorowości.
Uwzględniając podaną powyżej klasyfikację cech możemy mówić o:
n Demografii ilościowej
n Demografii jakościowej
Dodatkowo możemy wyodrębnić następujące działy demografii:
n Demografia matematyczna (demometria) – traktująca o problemie metod pomiaru zjawisk demograficznych w drodze aplikacji skomplikowanych metod matematycznych, ekonometrycznych i statystycznych.
n Demografia opisowa – traktuje o naukowym opisie zjawisk demograficznych
n Demografia analityczna – ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca dokonywanie prognoz demograficznych.
n Demografia ekonomiczna i społeczna – podejmuje analizę wzajemnych związków i zależności procesów ekonomicznych i społecznych od zjawisk ludnościowych.
n Demografia historyczna – podejmuję analizę zjawisk demograficznych należących do przeszłości, tj. w okresach minionych, przedstatystycznych oraz tych, dla których dane są niepełne lub źródła informacji są nie do końca potwierdzone.
n Demografia porównawcza – bada różnice występujące w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różnicujących je czynników.
n Demografia potencjalna – rozpatruje zjawiska demograficzne, przyjmując za jednostkę liczenia nie osobę, a tzw. Osobo-rok. Dla każdego człowieka skonstruowano swoistą „wagę” pomiaru i oceny procesów demograficznych, zależną od jego płci i ewentualnie innych cech.
n Demografia teoretyczna – zajmuje się wyjaśnianiem lub przewidywaniem przebiegu zjawisk demograficznych i prezentacją ich następstw.
Do podstawowych pojęć wykorzystywanych w demografii zaliczamy:
n Płeć – w demografii wiąże się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka warunkujących jego zdolność do prokreacji. Zdolność do wytwarzania gamet żeńskich charakteryzuje kobiety, zdolność do wytwarzania gamet męskich zaś mężczyzn.
n Wiek – oznacza czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu obserwacji, określa się go zwykle w ukończonych latach życia.
n Stan cywilny – jest cechą demograficzną różnicującą członków populacji dojrzałych do prokreacji, zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa rodzaj związku, jaki łączy osobnika dorosłego danej płci z innym dorosłym osobnikiem płci przeciwnej.
n Przynależność do kohorty – jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu, np. przynależność do kohorty urodzonych w 2006 roku oznacza, że członkowie tej kohorty urodzili się w 2006 roku (od 1 stycznia do 31 grudnia tego roku).
n Przynależność terytorialna – jest cechą jednostek populacji przypisującą im określone miejsce zamieszkania, głównie na podstawie kryterium administracyjnego, rzadziej geograficznego lub etnicznego.
n Zawarcie małżeństwa – to akt otworzenia rodziny przez mężczyznę i kobietę, m.in. W celu prokreacji oraz wychowania potomstwa we wspólnym gospodarstwie domowym.
n Rozwiązanie małżeństwa – stanowi finał trwania związku małżeńskiego. Może nastąpić w wyniku następujących zdarzeń:
– Rozwód,
– Separacja,
– Zgon.
n Ciąża – jest skutkiem poczęcia, czyli zapłodnienia kobiety przez mężczyznę, a więc pośrednio związku między nimi, w tym związku partnerskiego a zwłaszcza małżeństwa.
n Poród – to narodziny, choć zgodnie z prawem i tradycją wielu społeczeństw tylko w przypadku żywo urodzonego dziecka traktuje się je jako narodziny człowieka, czyli podstawowe zdarzenie demograficzne.
n Urodzenie żywe – stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne. Powoduje wzrost liczebności o jedną (lub więcej w przypadku urodzenia bliźniaczego) osobę.
n Od 1994 roku w Polsce jako urodzenie żywe traktuje się fakt wykazywania jakichkolwiek oznak życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych, tętnienie pępowiny) przez płód całkowicie wydobyty z ustroju matki po ciąży w wyniku porodu.
n Zgon – czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie demograficzne, powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę, z przyczyn o charakterze biologicznym, wenątrzpopulacyjnym.
n Przybycie migranta – to zdarzenie o podobnym do urodzenia znaczeniu demograficznym. Oznacza zwiększenie się liczebności populacji o jedną osobę.
n Wyjazd migranta – oznacza opuszczenie przez niego obszaru na którym zamieszkiwał. W demografii ma znaczenie podobne do zgonu, konsekwencją jest zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę.
n Starzenie się populacji – to zmiana profilu struktury populacji według wieku i płci, oznacza długofalowy proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji, kosztem udziału osób młodych. Jest to proces złożony, na ·· który istotny wpływ wywierają trzy inne procesy tj. rozrodczości, umieralności i migracji.
n Urbanizacja – stanowi długofalowy proces społeczny oznaczający zwiększanie się liczby miast, ich terytoriów oraz liczby osób w nich zamieszkujących. Jest połączony zwykle ze zmniejszaniem się ilości osób zamieszkujących na wsi.
n Małżeńskość – to proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce małżeństwa i rozwodu (niekiedy także separacji), tzn. intensywność tych zjawisk, ich zmiany i zróżnicowanie demograficzne np. według wieku i płci.
n Rozrodczość – jest procesem odtwarzania stanu populacji w wyniku strumienia urodzeń. W konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie członków najmłodszej części populacji.
n Umieralność – to proces, w wyniku, którego na skutek strumienia zgonów następuje ubytek stanu populacji. Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii wiekowych populacji, choć jego skala może być między nimi zróżnicowana.
n Mobilność terytorialna – oznacza proces przemieszczeń ludności między jednostkami terytorialnymi wewnątrz obszaru zamieszkiwanego przez daną populację lub między terenami zamieszkiwanymi przez tą populację a innymi terenami.
n Reprodukcja ludności – stanowi proces odtwarzania w czasie stanu liczebnego oraz struktury demograficznej populacji. W populacji zamkniętej (w której nie występuje migracja) to reprodukcja stanowi o stanie liczebnym i strukturze populacji.
Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki
Związek demografii z:
n socjologią dotyczy badania prawidłowości formowania rodziny i uwarunkowań płodności, badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności itp.
n statystyką polega na posługiwaniu się metodami statystycznymi przy pomiarze procesów demograficznych.
n ekonomią ze względu na zależności rozwoju demograficznego i ekonomicznego oraz ze względu na fakt, że analizy i prognozy demograficzne wykorzystywane są do tworzenia programów rozwoju społeczno-gospodarczego.
n psychologią społeczną dotyczą badań społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych.
n medycyną, szczególnie w odniesieniu do określania uwarunkowań przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach nad śmiertelnością niemowląt, umieralności według przyczyn zgonów, płodności kobiet itp.
n Powiązana jest również z antropologią, etnografią, genetyką, naukami politycznymi, geografią i ekologią.
Badania demograficzne
Przedmiotem badań demograficznych są zjawiska masowe występujące w zbiorowościach ludzi zamieszkujących dane terytorium.
Metodologia badań demograficznych jest zbliżona do metodologii wykorzystywanej w badaniach statystycznych.
W badaniu możemy wyodrębnić następujące etapy:
n Zgromadzenie danych statystycznych (w tym przypadku danych ludnościowych) przy wykorzystaniu dostępnych źródeł,
n Analiza zgromadzonych danych za pomocą dostępnych metod,
n Sformułowanie wniosków płynących z badania, i na ich podstawie możliwych sposobów poprawy sytuacji.
Źródła oraz charakterystyka danych ludnościowych
Podstawą rzetelnie przeprowadzonych badań jest pełna, wiarygodna i dokładna informacja statystyczna. W demografii wykorzystujemy szereg źródeł danych ludnościowych, możemy do nich zaliczyć:
n Spisy ludnościowe,
n Bieżącą ewidencję ludności,
n Badania pełne lub częściowe (reprezentacyjne).
n Specjalne badania monograficzne, szacunkowe,
n Materiały wtórne.
Źródła danych
n Spis powszechny – to pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu, na określonym terytorium, w drodze bezpośredniego i indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.
n Bieżąca ewidencja ludności opiera się na prawno – administracyjnych obowiązkach obywatela i instytucji państwowych w zakresie rejestrowania zdarzeń demograficznych.
n Badanie pełne – polega na zebraniu i wykorzystaniu informacji dotyczących wszystkich jednostek statystycznych badanej zbiorowości.
n Badania reprezentacyjne – ograniczają się do wybrania (wytypowania) z góry założonej lub tylko dostępnej części jednostek statystycznych, badanej zbiorowości.
n Badanie monograficzne – jest badaniem wybranej (wiodącej lub typowej) indywidualnej jednostki statystycznej, o której sądzimy, że wyniki analizy pozwolą na uogólnienie w stosunku do pozostałych jednostek populacji (czy subpopulacji).
n Badania szacunkowe – mają miejsce wówczas, gdy mamy do czynienia z niepełną informacją statystyczną. Wykorzystywane są w tym przypadku statystyczno – ekonometryczne metody uzupełniania brakujących informacji np. w oparciu o analizę tendencji rozwojowej.
n Badania anamnestyczne – polegają na uzyskiwaniu subiektywnej informacji o zdarzeniach demograficznych za dłuższy okres w drodze wywiadu lub ankiety.
Powszechny spis ludnościowy
W zależności od przyjętych założeń możemy wyodrębnić następujące typy spisów ludnościowych:
n Imienny spis powszechny – jest pełnym badaniem statystycznym, w którym każdą osobę spisuje się oddzielnie.
n Sumaryczny spis powszechny – polega na spisywaniu osób zamieszkujących mieszkanie (lub stanowiących jedno gospodarstwo domowe).
n Spis ewidencyjny – wykorzystuje dane zawarte w bieżącej ewidencji ludności i może wystąpić w postaci ujmującej całą ludność kraju (lub jej część), umieszczoną w rejestrach mieszkańców zameldowaną na pobyt stały lub czasowy.
n Spis reprezentacyjny – zwany także mikrospisem jest przeprowadzany między spisami, dotyczy wybranej jednostki administracyjnej kraju
n Spis próbny – poprzedza mniej więcej o dwa lata spis powszechny. Przeprowadzany jest w celu weryfikacji narzędzi badawczych spisu.
Zasady spisu powszechnego
n Centralizacja – zarządzenie spisu jest decyzją rządu. (Prezes GUS jest jednocześnie Generalnym Komisarzem Spisowym).
n Powszechność – dane spisu obejmują wszystkich obywateli kraju.
n Bezpośredniość – informacja statystyczna jest uzyskiwana w drodze bezpośredniego, osobistego kontaktu rachmistrza spisowego ze spisywaną osobą.
n Imienność – każda osoba zamieszkująca mieszkanie spisywana jest oddzielnie, z imienia, nazwiska oraz badanych cech.
n Jednoczesność – badanie przeprowadzone jest w jednym (ściśle określonym momencie) na terenie całego kraju.
n Statystyczne ujęcie wyników – wyniki spisów są ujmowane w zestawienia zbiorcze i publikowane zgodnie z ogólnokrajowymi zasadami.
n Regularność i komparatywność – zgodnie z zaleceniami ONZ spisy powszechne należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat, w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników.
n Obowiązek zachowania tajemnicy spisowej – dane indywidualne (a w szczególności osobowe) nie mogą być wykorzystane do innych celów.
Struktura ludności
Do podstawowych struktur demograficznych zaliczamy:
n Strukturę ludności według płci i wieku,
n Strukturę ludności według stanu cywilnego i rodzinnego,
n Strukturę zawodową ludności.
Struktura według płci i wieku
Struktura ta stanowi podstawę wszelkich analiz i dociekań demograficznych. Znajomość występujących występujących w niej tendencji pozwala na ocenę potencjału demograficznego obszarów, których dotyczy, a także tendencji rozwojowych.
Najbardziej znanym, graficznym przedstawieniem struktury według płci i wieku jest piramida wieku
Wyróżniamy następujące trzy struktury modelowe:
n Strukturę progresywną – cechą charakterystyczną tej struktury jest jej klasyczny kształt piramidy, której szeroka podstawa informuje o licznych rocznikach dzieci i młodzieży (duża liczebność najmłodszych kohort). Tego typy struktury są charakterystyczne dla eksplozji demograficznych.
n Strukturę zastojową – obrazuje ona sytuację wymieralności pokoleń. Zbliżone są pod względem wartości wskaźnik urodzeń i zgonów, co przesądza o zerowym przyroście naturalnym i tendencji do starzenia się populacji.
n Strukturę regresywną – obrazuje typ ludności starej oraz zawiera w sobie niebezpieczeństwo wystąpienia zjawiska depopulacji
Struktura regresywna
Struktury modelowe
Zmiana struktury w czasie
Struktura według płci
Do podstawowych miar wykorzystywanych do badania struktury ludności według płci należą:
n Współczynnik feminizacji:
– Ogólny I typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
– Ogólny II typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do liczby mężczyzn w tym okresie.
n Współczynnik maskulinizacji:
– Ogólny I typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
– Ogólny II typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do liczby kobiet w tym okresie.
n Niekiedy określa się te współczynniki według grup wieku.
Ekstremalne wskaźniki feminizacji
Struktura ludności według wieku
W badaniach struktury ludności według wieku stosuje się grupowanie ludności według wieku dostosowane do konkretnych potrzeb badawczych.
Do najczęściej stosowanych zaliczyć należy klasyfikację:
n Podstawową – polega na wyodrębnieniu jednorocznych grup wieku (0,1,2,3,...80 lat i więcej), zaznaczyć należy, że jest ona jednak mało czytelna i trudna do stosowania uogólnień,
n Klasyfikację biologiczną – klasyfikacja ta dzieli populację na trzy podstawowe subpopulacje:
– Dzieci (wiek 0-14 lat),
– Ludność dorosłą (wiek 15-59 lat),
– Ludność w starszym wieku (wiek 60 lat i więcej).
n Klasyfikację według grup pięcioletnich – umożliwia ona podział na grupy (0-4,5-9,10-14,...95-99, 100 lat i więcej).
n Klasyfikację ekonomiczną – dzieli populację na grupę ludności:
– W wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat),
– W wieku produkcyjnym (...
ratownicy09