TRAGEDIA GRECKA
(na podstawie J. de Romilly „Tragedia grecka”- zapamiętajcie, żeby wiedzieć, co odpowiedzieć, gdy egzaminator zapyta: Skąd Pan/Pani to wziął/wzięła?)
Wprowadzenie „Tragedia i Grecy”
- pierwsze przedstawienie wystawione w czasie Dionizjów ateńskich – 534 r. p.n.e.
- jednak apogeum tragedii greckiej przypada mniej więcej na lata: 480 (zwycięstwo nad Persami pod Salaminą)- 404 r. p.n.e. (koniec wojny peloponeskiej, Sparta pokonała Ateny) - jest to jednocześnie szczyt ateńskiej demokracji
- pierwsza zachowana tragedia – „Persowie” Ajschylosa
- do obecnych czasów zachowały się 32 tragedie greckie:
- 7 Ajschylosa (z ok. 90)
- 7 Sofoklesa (z ponad 100)
- 18 Eurypidesa (z ok. 60)
I. Rodzaj tragiczny
1. Geneza tragedii:
- dwa źródła tragedii:
- kult Dionizosa: z dytyrambów (pieśni na część D. śpiewanych podczas procesji) wyłoniły się proste formy dramatyczne- wprowadzono element dialogu
- demokracja: tragedia sceniczna wyłoniła się z procesji za rządów tyranów[1]- miała z jednej strony być świętem religijnym (właśnie na rządy tyranów przypada rozkwit kultu Dionizosa) a z drugiej strony doniosłym wydarzeniem publicznym łączącym całe społeczeństwo
- szczególnie silny charakter obrzędowy miały pierwsze tragedie
- ślady kultu i epopei:
- etymologia ‘tragedii” – ‘tragoi ode’ – pieśń kozła – niby wyraźnie wskazuje na pochodzenie gatunku z pieśni satyrów (kozłów) i ogólnie z kultu Dionizosa
- z drugiej strony: co wspólnego miały swawolne dytyramby z dostojnością tragedii?
- Arystoteles w „Poetyce” napisał, że „Tragedia uzyskała odpowiednią wielkość porzuciwszy krótkie wątki […], dość późno przybrała dostoją postać.”
- de Romilly wskazuje, że wpływ na to miało czerpanie tragików z doświadczeń literackich eposu (za równo na płaszczyźnie tematu, jak i języka)
2. Struktura tragedii:
- scenografia w teatrze gr. była bardzo skromna
- scena składała się z:
- scene
- proscenium
- orchestry
- na środku orchestry stał ołtarz ofiarny, co podkreśla związek z kultem Dionizosa i pozwala rozpatrywać chór jako swego rodzaju „kapłanów” boga
- części przedstawienia:
- polog (wprowadzenie, w jego trakcie chór ustawia się na orchestrze)
- parados (1-y występ chóru)
- epejsodiony (epizod rozgrywający się między aktorami na proscenium)
- stasimony (pieśni chóru)
- kommosy (pieśni żałobne śpiewane razem przez aktorów i chór- podkreślały zjednoczenie bohatera z Dionizosem)
- exodus (ostatni występ chóru)
- chór:
- początkowo (u Ajschylosa) odgrywał niezwykle doniosłą rolę: brał czynny udział w akcji, jego kwestie zajmowały znaczną część utworu
- później znaczenie chóru znacznie się zmniejsza, chór odrywa się od akcji (w jednej z tragedii Eurypides nawet rezygnuje z chóru)
- mniej chóru = mniej muzyki (aulosy-flety, harfy, rytmiczne tupanie choreutów o posadzkę), tańca, śpiewu = mniej liryzmu i emocji
- „milknięcie” chóru postępowało równolegle z odrywaniem się tragedii od pierwotnego obrzędowego charakteru i psychologicznym pogłębianiem bohaterów
- postaci:
- u Ajschylosa wyraźna przewaga chóru nad bohaterami (w niezrachowanych „Danaidach” chór liczył 50 osób! a bohaterów było 2)
- postaci Ajschylosa są dość monolityczne (można powiedzieć: archetypowe) – więcej działają niż mówią
- Sofokles i Eurypides stosowali już trzech aktorów
- S. i E. więcej uwagi poświęcali kreacji bohaterów (widać to w tytułach tragedii: np. Ajas, Króle Edyp Sofoklesa, Medea, Hippolitos Eurypidesa, a np. Danaidy, Błagalnice, Ofiarnice Ajschylosa)
- Eurypides znacznie pogłębił psychikę bohaterów- ukazuje ona całą swoją niejednoznaczność, złożoność, sprzeczności w rozbudowanych monologach i agonach konfrontujących różne postawy
- akcja:
- wraz z biegiem czasu ulega rozbudowaniu
- u Ajschylosa jest prosta
- Sofokles rozbudowuje perypetia (nieoczekiwane zwroty akcji przeciwne woli i przewidywaniom bohaterów)
- akcja u Eurypidesa często oparta jest na intrydze
II. Ajschylos, czyli tragedia boskiej sprawiedliwości
- początki twórczości A. przypadają na okres krótko po wojnach z Persami i demokrację Peryklesa w Atenach, sam A. brał udział w bitwie pod Maratonem i Salaminą
- A. starość spędził na Sycylii, gdzie też umarł
- doświadczenia wojenne silnie odbijają się w jego tragediach
- zachowane tragedie A.: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Błagalnice, Oresteja, Prometeusz skowany.
- A. pisał trylogie- jedyną zachowaną w całości jest Oresteja.
1. Od strony bogów- plan boski
- głównym przedmiotem refleksji A. jest boża sprawiedliwość- to ona stoi na straży świata, który jednak nie jest wolny od cierpienia, okrucieństwa, zbrodni, gwałtu
- sprawiedliwość bogów jest niezrozumiała dla ludzi
- sacrum przepełnia dramaty A., jednak zetknięcie z nim budzi „lęk i drżenie”
- bohater A. stojący w obliczu boskiej konieczności i sprawiedliwości – musi doznać trwogi
- widać to mocno w pierwszych 2 częściach Orestei (Agamemnonie i Ofiarnicach)
- w 3-ej części (Eumenidach) sprawiedliwość boska staje się bardziej „ludzka”
2. Od strony ludzi – plan ludzki
- jeśli w tragediach A. silnie istnieje sprawiedliwość, musi istnieć też odpowiedzialność bohaterów za czyny- stąd często są nimi wodzowie, obywatele postawieni wobec różnych powinności
- A. zbytnio nie interesował się subtelnościami psychiki bohaterów, motywami ich działania – ważniejsze były dla niego relacje: bohater-bogowie, bohater-społeczeństwo, państwo oraz konsekwencje ich czynów
- A. przedstawiał bohaterów w działaniu
- często poruszał temat wojny: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Oresteja (tutaj temat powraca w partiach chóru dotyczących wojny trojańskiej)
- dramat jednostki często rozgrywa się u A. na tle nieszczęścia mas ludzkich
- to pokazanie cierpienia całych społeczności ma jeszcze bardziej uwydatnić odpowiedzialność wodzów i wojowników, których pycha może spowodować zbiorową klęskę (jak w Persach)
- A. nie był pacyfistą – wojna czasami jest obowiązkiem (np. obronna)
- do obowiązków bohatera A. należy nie tylko walka w obronie państwa czy zemsta rodowa, ale też zachowania ładu (koniczność zachowania porządku jest widoczna np. przy zakończeniu Orestei)
- język Ajschylosa jest przepełniony patosem, silnymi emocjami; obrazowanie jest pełne brutalności, bólu
- jak określiła de Romilly: teatr A. to „stop konkretnego życia z zapleczem religijnym, daleki od intelektualizmu” (archaiczny)
III. Sofokles, czyli tragedia samotnego bohatera
- młodość S. przypadła nie na czas wojen i spustoszenia, jak w przypadku A., ale na czas bujnego rozkwitu Peryklesowych Aten
- S. całe życie był związany z Atenami- aktywnie udzielał się na niwie państwowej, był ulubieńcem ludu i najczęstszym zwycięzcą agonów tragicznych
- w tragediach S. widać większą wiarę w człowieka- jego bohaterowie nie są tak bardzo poddani woli bogów jak u A.
1. Sprzeczne obowiązki
- S. często stawia swoich bohaterów wobec ciężkich problemów etycznych
- bohaterowie S. muszą dokonywać wyboru między swoimi racjami a racjami społeczności, między honorem a powodzeniem ogółu
- tego rodzaju etyczne konflikty są szczególnie widoczne w: Antygonie, Elektrze, Ajasie, Trachinkach i Filoktecie, mniej w Edypie i w Edypie w Kolonos
- dwa rodzaje postaci biorących udział w sporze:
- z jednej strony: „uparciuchy”, nie posiadają racji, ale za to mają władzę i poparcie większości: Kreon w „Antygonie”, Agamemnon w „Ajasie”
- z drugiej strony: idealiści posiadający rację, nieugięci, ale osamotnieni: Antygona, Ajas, Elektra – nie godzą się na kompromisy, co często oznacza zgodę na śmierć
2. Samotność bohatera
- główni bohaterowie S. często są samotni w swoich racjach i działaniu; ta samotność narasta wraz z biegiem akcji; często towarzyszą jej niesprawiedliwe potępieńcze sądy innych bohaterów
- najbardziej chyba osamotnienie widać w Edypie w Kolonos- ślepym, pozbawionym wszystkiego, wypierającym się swej winy, dumnym
3. Bohater i bogowie
- bogowie są zawsze obecni w tragediach S.- ich obecność nie jest jednak tak silna, jak u A.
- silna opozycja między światem bogów i światem człowieka jest istotą religijności w tragediach S.
- S. w swoich tragediach często pokazywał kontrast między niepewnością losu ludzkiego i stałością bogów
- u S. częsty jest motyw niezrozumiałej wyroczni
- S. często radosną, pełną nadziei pieśń chóru umieszczał przed katastrofą bohatera (tj. w Antygonie)- tym samym pokazywał ironię ludzkiego losu, jego nieprzewidywalność
- ta ironia chyba najsilniej rozbrzmiewa w Królu Edypie
- także w Edypie widać inną cechę tragedii S.- działanie bohaterów często obraca się przeciw nim samym
- poznanie słabości człowieka u S. nie ma rodzić buntu lecz podwójną ufność: wobec człowieka i wobec bogów
- bolesne zetknięcie z koniecznością sprawia, że bohaterowie S. szukają „radości w mroku”: popełniają samobójstwo (jak Jokasta, Ajas, Dejanira), oślepiają się (Ajas, Edyp)
- świat tragedii S. ukazany z wyraźnie fideistycznej perspektywy (pobożność głośno rozbrzmiewa w pieśniach chóru)- sam Edyp był bardzo pobożny, pełnił w Atenach funkcje religijne
IV. Eurypides, czyli tragedia namiętności
- chociaż był tylko o 15 lat młodszy od S., to reprezentował już zupełnie inne pokolenie
- nie doświadczył chwały zwycięstw nad Persami- „jego” wojną była długotrwała, wyniszczająca, bratobójcza wojna peloponeska
- był otwarty na nowe pomysły w swoich dramatach- czerpał sporo z filozofii sofistów
- jego życie uznaje się za nieszczęśliwe: nieudane małżeństwa, brak wielkiej popularności wśród ludu, no i ten bezlitosny Arystofanes
- starość spędził na dworze króla Macedonii, gdzie umarł
- głównym dokonaniem E. jest znaczne pogłębienie psychiki bohaterów- stali się oni znacznie bliżsi widzowi
- oprócz tego umniejszył rolę chóru, rozwinął akcję i perypetie, nadał swobodę muzyce
- E. poszedł w stronę intelektualizmu- zmuszał widzów do myślenia
- poszerzył wypowiedzi bohaterów o liczne dygresje filozoficzne, polityczne- Arystoteles zarzucał mu, że jego aktorzy mówią, jak retorzy
1. Teatr i miasto
- dla teatru A. i S. niezwykle ważna była obecność bogów- teatr E. bardziej skupia się na aktualnych sprawach społecznych- można go nazwać teatrem zaangażowanym
- E. w swoich dziełach dawał wyraz patriotyzmowi i pacyfizmowi
- demokratyzm i pacyfizm E. często demonstrował przez krytykę Sparty
- często ukazywał wojnę- eksponował w niej przede wszystkim cierpienia cywili (np. branek w Trojankch), a nie bohaterstwo wodzów i wojowników
2. Ludzie nazbyt ludzcy
- E. często odmitologizowywał swoje postacie- umieszczał je w codziennych sytuacjach
- ten realizm dotyczy także psychiki bohaterów- jest ona niejednoznaczna, zawsze posiada jakieś słabości
- E. starał się dotrzeć do wewnętrznych namiętności rządzących człowiekiem
- jako pierwszy ukazał miłość w teatrze- wyznanie miłości Hippolytosowi przez Fedrę w niezachowanym Hippolytosie zakrywającym oblicze mogło wzbudzić zgorszenie współczesnych
- wewnętrzne namiętności nie zawsze objawiają się w postaci gwałtownych czynów i okrucieństwa- często dochodzą do głosu w agonach- ostrych wymianach zdań
- postaciami głównymi często są kobiety (chociażby w Medei)- wtedy uważano, że są one bardziej podatne na wpływy irracjonalnych pasji
- charaktery bohaterów nie są stałe (krytykował to Arystoteles w Poetyce)- często bohaterom towarzyszą wyrzuty sumienia
- E. nie bał się ukazać miernot, tchórzy
- za najbardziej wzorowych bohaterów, E. stawia tych, którzy prowadzą życie wolne od namiętności, niemal ascetyczne (jak np. Hippolytos)
3. Igraszki przypadku i gry bogów
- E. to poeta-filozof- stosunek do religii też miał filozoficzny- od bogów „wymagał” wysokiego poziomu moralnego
- E. potrafił być racjonalny i krytyczny, ale też potrafi „wybuchnąć prawdziwym żarem”- jak np. w Bachantkach (ostatnia tragedia przed podróżą do Macedonii- swego rodzaju wyrażenie chęci ucieczki, zapomnienia)
- wpływ bogów na ludzi jest znacznie mniejszy niż u A. i S.
- bogowie u E. stali się bardziej ludzcy
(Zakończenia książki de Romilly nie streszczam- tam albo powtórzenie powyższego albo raczej osobiste poglądy autorki na pojęcie tragizmu. Nie streszczam też tragedii z listy lektur- Orestei, Króla Edypa i Medei. Zakładam, że są powszechnie znane. Czy słusznie? J Dodaję za to streszczenie najważniejszych poglądów Arystotelesa na tragedię w „Poetyce” )
Arystoteles, „Poetyka”
- podstawą poezji jest naśladownictwo- mimesis
- naśladownictwo może być:
- idealizujące
- realistyczne
- karykaturalne
- tragedia wywodzi się z dytyrambu, komedia z pieśni fallicznych
- definicja tragedii- naśladowcze przedstawianie przez „mowę ozdobną” (rytm, harmonia) czynności skończonej prowadzące do „wzbudzenia litości i trwogi i oczyszczenia (katharsis) tego rodzaju afektów”
- części tragedii (od najważniejszej do najmniej ważnej):
- „układ zdarzeń” (akcja i fabuła): A. określa je celem tragedii (perypetia, rozpoznanie, patos)
- myśl
- charakter
- wyraz (wyrażenie myśli słowem)
- śpiew
- sceneria
- o jakości fabuły stanowią perypetia (zmiany losu) i anagnoryzmy (rozpoznania)
- zasada 3 jedności: miejsca, czasu i akcji
- tragicy powinni dążyć do wiarygodności
- dobra fabuła jest ważniejsza niż „wiersz”
- A. wyróżnia 2 fabuły:
- prostą (bez perypetii i anagnoruzmów)
- zawikłaną
- co zapewnia największe wzbudzenie litości?
- niewinnie cierpiący bohater
- zmiana losu za szczęśliwego na nieszczęśliwy
- konflikt (np. rodzinny)
- cechy dobrego bohatera:
- szlachetny
...
warycki