Symbolizm - kierunek poetycki i w sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX wieku, jako reakcja na naturalizm. W poezji symboliści dążyli do wywołania nastroju nie poprzez efekty malarskie, jak parnasiści, ale poprzez rytm i muzykę wiersza. Po raz pierwszy nazwa symbolizm pojawiła się w 1886 r. w tytule manifestu programowego młodych poetów francuskich. Opublikował go w 1886 roku paryski dziennik "Le Figaro". Tytuł manifestu: "Las simbolisme". Nazwa bardzo szybko rozpowszechniła się w całej Europie. Z Francji do Belgii, Niemiec, Skandynawii oraz Polski. Gorącym zwolennikiem symbolizmu w Polsce był Zenon Przesmycki ("Miriam").
Impresjonizm, z fr. "impression", nurt w sztuce europejskiej (a później także amerykańskiej), który został zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów studiujących w Atelier Gleyère oraz w Académie Suisse w ostatniej ćwierci XIX wieku. Osiem paryskich wystaw w latach 1874 - 1886 zaowocowało zerwaniem nowej sztuki z akademizmem obowiązującym w II. połowie tego stulecia. Za początek impresjonizmu uznaje się I wystawę grupy artystów zorganizowaną w atelier fotograficznym Nadara w 1874 roku. Najbardziej charakterystyczną cechą malarstwa i rzeźby impresjonistycznej było dążenie do oddania zmysłowych, subiektywnych wrażeń (impresji) artysty.Nazwa kierunku została ironicznie nadana przez krytyka sztuki Louisa Leroya i pochodzi od tytułu obrazu Claude'a Moneta "Impresja, wschód słońca".
Witalizm – hipoteza zakładająca, że siły witalne (niematerialne) są obecne w zjawiskach życiowych. Witalizm występował u Arystotelesa w jego koncepcji duszy (entelechia). Arystoteles i kontynuatorzy jego metody badania procesów biologiczny twierdzili, że każda forma żywa posiada niepodzielną "duszę", która "rządzi" rozwojem (biosyntezą, cytogenezą, morfogenezą, embriogenezą), procesami adaptacji fenotypowej, oraz procesami reperacji i regeneracji. Zarówno mechanicyzm jak i materializm odrzucały hipotezę witalizmu. Mimo to, hipotezy czysto fizyczne (mechanicystyczne) dotyczące opisu życia były łatwo krytykowane. Dopiero gwałtowny rozwój biologii molekularnej pod koniec XX i w początkach XXI wieku spowodował, że witalizm został uznany za hipotezę, która nie poddaje się testom empirycznym i jest uznawany przez większość naukowców jako teoria pozanaukowa (nie poddająca się testom empirycznym).
Dekadentyzm ("choroba wieku") - nurt światopoglądowy i artystyczny, który swój początek miał około 1890 roku. Pojęcie to wywodzi się od francuskiego słowa decadence, oznaczającego schyłek. Termin dekadentyzm był używany już w XVIII wieku i można go znaleźć na przykład u Monteskiusza. Początkowo miał on charakter pejoratywny. Jednak w XIX wieku poeci francuscy zaczęli mu nadawać znaczenie pozytywne. W ten sposób można interpretować użycie tego słowa przez Théophile Gautier w 1868 w przedmowie do Kwiatów zła Charlesa Baudelaire'a. Podobną wymowę ma słowo décadence użyte w wierszu Paula Verlaine'a Langueur. Termin został spopularyzowany przez Anatola Baju, który założył w 1886 czasopismo "Le Décadent". Swoje korzenie filozoficzne dekadentyzm znalazł w dziełach Schopenhauera i Hartmanna. Jednym z jego źródeł było popularne w XIX wieku porównywanie społeczeństwa do organizmu - wierzono, że po okresie intensywnego rozwoju nastąpić musi obumieranie. Wyznawcy tego światopoglądu byli przeświadczeni o kryzysie współczesnej cywilizacji i nadchodzącym zmierzchu kultury europejskiej. Kwestionowali oni wszelkie wartości moralne i społeczne (sceptycyzm). Ich dzieła są pełne apatii i przekonania o bezsensowności ludzkiej egzystencji. Jednocześnie z dekadentyzmem łączy się poczucie wyższości wobec zwykłych ludzi (tj. nie będących artystami), przeradzające się nawet w nienawiść. Charakterystyczne dla dekadentów jest również dążenie do izolacji oraz fascynacja zjawiskami parapsychicznymi i spirytyzmem. Dekadentyzm stał się jednym z podstawowych nurtów światopoglądowych modernizmu. Jego stylistykę i ideologię można odnaleźć m.in. w utworach Paula Verlaine'a i Arthura Rimbauda. Dzieła zgodne z duchem dekadentyzmu można odnaleźć także w twórczości polskich literatów m.in.: Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Leopolda Staffa i Stanisława Przybyszewskiego.
Henri Bergson (ur. 18 października 1859, Paryż, zm. 4 stycznia 1941, Paryż) – pisarz i filozof francuski. Henri Bergson został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1927. Pochodził z żydowskiej rodziny – ojciec był żydowskim imigrantem z Polski (pierwotnie nazywał się Berekson), a matka pochodziła z żydowskiego rodu z Anglii i Irlandii. W 1868 osiedlili się w Wielkiej Brytanii. Twórca nurtu uznającego, że świat poznajemy za pomocą intuicji a nie intelektu. Wspierał antyracjonalistyczne poglądy artystów przełomu wieków XIX i XX. Jednym z najważniejszych wątków filozofii Bergsona jest krytyka poznania intelektualnego. Pojęcie poznania intelektualnego obejmowało u niego zarówno poznanie za pomocą zmysłów, jak i poznanie za pomocą rozumu. Poznanie intelektualne Bergson nazywał też "poznaniem przez analizę". Według Bergsona analityczny umysł nie dostarcza prawdziwej wiedzy o rzeczywistości. Uzyskane na tej drodze poznanie służy praktycznym celom życia a nie prawdzie. Zdaniem Bergsona intelekt poznaje w rzeczach tylko to, co jest ważne dla działania i ludzkiej praktycznej orientacji w świecie, natomiast w żadnym stopniu nie poznaje istoty rzeczy. Poznanie intelektualne jest takim poznaniem, które deformuje rzeczywistość i przekształca ją w coś, czym ona naprawdę nie jest. Zafałszowania dokonane przez intelekt to np. usztywnienie i unieruchomienie rzeczy, rozkład rzeczy na części i konstrukcja z nich nowych całości, które są już tylko jego tworami, uproszczenie rzeczy i pozbawia je ich swoistości i indywidualności, kwantyfikacja rzeczy, mechanizacja rzeczy (pominięcie tego, co jest w nich żywe i twórcze). Intelekt czyni ze świata mechanizm, rugując z niego twórczość i wolność. Umysł ludzki stara się zastąpić konkretną, niepowtarzalną, dynamiczną, swoistą i tajemniczą rzeczywistość przez ogólność i statyczność, niszcząc przez to ruch i życie.
Ekspresjonizm to kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX w. w Niemczech, ale korzeniami sięga do eksperymentów artystycznych wielkich twórców schyłku XIX w.: Vincenta van Gogha, Edwarda Muncha, Jamesa Ensora i Paula Gauguina, których można określić jako prekursorów ekspresjonizmu. Ekspresja (łac.) to wyrazistość, siła oddziaływania dzieła na odbiorcę, na emocjonalną sferę jego psychiki. "Dzieło ekspresyjne" i "ekspresjonistyczne" to dwa osobne pojęcia. Po raz pierwszy w roku 1911 autor książki "Abstraktion und Einfühlung" Wilhelm Worringer na łamach czasopisma "Der Sturm" wspomniał 'paryskich syntetystów i ekspresjonistów Cézanne'a, Van Gogha i Matisse'a'. W roku 1912 nazwą tą określano wystawiającą w galerii Der Sturm grupę "Der Blaue Reiter". Cechy charakterystyczne to deformacja i ostro zamalowywane kontury przedmiotów. Ekspresjonizm miał na celu wyrażenie uczuć artysty. Przeciwstawiał się naturalizmowi i mieszczaństwu. Wyraźna mimika w teatrze, w kinie kontrast barw. Konieczna jest "odnowa sztuk" (dzięki deformacji konkretnej rzeczywistości przedstawianej w dziełach uzyskuje się obraz realności "bardziej ludzkiej", co prowadzić ma do moralnej odnowy ludzkości)
Franz Marc: Nowe pokolenie nie chce (i nie może) żyć równie beztrosko, co poprzednicy, nie wiąże się z tym jednak pogarda dla przeszłości. Świat zmienił się całkowicie i artyści, aby pozostać aktualni wobec rzeczywistości, muszą "przeciąć pępowinę łączącą ich z przeszłością". "Świat rodzi nowe czasy. Nie wiemy tylko, czy nadszedł już czas odrzucenia starego świata. (...) Oto niepokojące pytanie naszych czasów".
Poczucie kryzysu:
· niepokój, nieprzystosowanie, zaburzenia nerwicowe, apokaliptyczne zagrożenie
· przyspieszona industrializacja w Niemczech zachwiała porządek moralny, doprowadziła do rozluźnienia więzów międzyludzkich, przyspieszyła "zabójczo" rytm życia, przyczyniła się do pojawienia się różnych uzależnień
· rzeczywistość okazała się "miażdżącą machiną" dla żyjącej w niej jednostki, dlatego należy ją zniszczyć (zdeformować)
· pogłębianie się przepaści między pokoleniami (częste motywy walki ojca z synem), należy ją zniszczyć (zdeformować)
· gloryfikacja buntu przeciw wszystkim symbolom ustalonego porządku (rodzina, profesorowie, władza państwowa, armia) + solidarność z żyjącymi na marginesie społeczeństwa (biedacy, prostytutki, szaleńcy, młodzież)
I wojna światowa:
· oczekiwanie na odnowienie świata po katastrofie wojny – ma się to dokonać nie przez reformy społeczne, ale przez wewnętrzną odnowę każdego człowieka: przez wyrzeczenia, do doskonałości.
· wywołała tendencje pacyfistyczne i oczekiwanie na "nowego człowieka"
Zaangażowanie polityczne:
· głównie w ruchach komunistycznych (Herbert Kühn: socjalizm tak jak ekspresjonizm występuje przeciw intelektualnemu barbarzyństwu, maszynie i centralizacji, broni natomiast ducha, Boga i człowieczeństwa w człowieku)
· Yvan Goll: "Ekspresjonizm to pierwiastek intelektualny walczący ze światem potęgi materialnej, bunt sumienia przeciw posłuszeństwu, krzyk serca przeciw masakrze i milczeniu uciśnionych".
· protest przeciw naturalizmowi i impresjonizmowi (kopiowaniu rzeczywistości), także tendencjom konstruktywistycznym sztuki Cezanne'a w imię skrajnego subiektywizmu w odczuciach i sposobach ich artystycznego wyrazu
· Herwarth Warden: "Malarz przedstawia to, co postrzega w najgłębszych warstwach swej świadomości, wyraża samego siebie, przemijająca rzeczywistość jest dlań jedynie symbolem, angażuje w ów proces samego siebie: to, co świat zewnętrzny zapisuje w jego świadomości, on z kolei wyraża od wewnątrz".
· odzwierciedlanie głębokiej jaźni artysty
· Herbert Kühn: "W przypadku ekspresjonizmu, między tym, co ma być przedstawione, a samym przedmiotem istnieje głęboka przepaść. Przedstawiony przedmiot nie jest prostą projekcją tego, co prezentuje, lecz zaproszeniem do zrozumienia tego, co rzeczywiście przedstawia. To, co ma być przedstawione, rozpoczyna się niejako poza samym obrazem."
· uwolnienie od wszystkiego, co narzuca zewnętrzna rzeczywistość i zrekonstruowanie jej
· nawiązania do filozofii Nietzschego (indywidualizm), Schopenhauera (pesymizm), Bergsona (duża rola intuicji)
· stosowanie sugestywnego koloru, często w kontrastowych (dysonansowych) zestawieniach, użycie aktywnych faktur, eksponowanie graficznego szkieletu kompozycji, lapidarność formy, deformacja uwypuklająca brzydotę (antyestetyzm)
· niekiedy ważniejsza forma niż treść obrazu
· pismo "Die Weissen Blätter": "Koncentracja, oszczędność, ogromna siła, starannie skomponowana forma, patos wyrażający wewnętrzne napięcie".
· egzaltacja, deformacja, paroksyzm
Dziks