BALZER, Oswald - O następstwie tronu w Polsce. Część 1.pdf - Opracowania ogólne - nowia

O SWALD B ALZER

O NASTĘPSTWIE TRONU W P OLSCE

S TUDYA H ISTORYCZNO -P RAWNE

C ZĘŚĆ I

S PRAWA NASTĘPSTWA PO K AZIMIERZU W IELKIM

NA TLE PIASTOWSKIEGO PRAWA DZIEDZICZENIA

W K RAKOWIE

N AKŁADEM A KADEMII U MIEJĘTNOŚCI

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ

1897

Osobne odbicie z Tomu XXXVI. Rozpraw Wydziału Historyczno-filozoficznego

Akademii Umiejętności w Krakowie.

W Krakowie 1897. – Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod zarządem A. M.

Kosterkiewicza

O następstwie tronu w Polsce

studya historyczno-prawne

Napisał:

Oswald Balzer

CZĘŚĆ I

Sprawa następstwa po Kazimierzu Wielkim

na tle Piastowskiego prawa dziedziczenia

Roku 1370 korona królestwa polskiego przestała zdobić skroń Piastów. Od czasu,

kiedy po kilku wiekach książęcych rządów w Polsce, i po dwu przejściowych

próbach restauracyi królewskości z końca XIII i samych początków XIV stulecia,

przywrócono ją ostatecznie na stałe, minęło wtedy zaledwie pół wieku; w czasie tym

utrzymała się ona w dwu tylko pokoleniach tej samej r o d z i n y , której nieugięty

na duchu, niezłamany przeciwnościami przedstawiciel zdołał ją nareszcie odzyskać.

Obfite plony ciężkich wysiłków Łokietka około politycznego odrodzenia Polski,

i rozumnej, wytrwałej pracy jego wielkiego syna około odrodzenia wewnętrznego,

zbierają, zaraz po nich, dwie nowe dynastye, andegaweńska, a za jej pośrednictwem

jagiellońska, i to z woli i rozporządzenia – samego Kazimierza Wielkiego. A przecież

ród Piastów istniał jeszcze w tym czasie: jego odgałęzienie śląskie, co prawda już

podówczas niemczące się, i lennie od korony czeskiej zawisłe, przetrwało

Andegawenów i Jagiellonów; jego gałąź mazowiecka, do końca istnienia

szczeropolska, wygasła nie całe pół wieku przed wymarciem Jagiellonów. W chwili,

kiedy Ludwik węgierski kładł sobie na skroń koronę polską, prócz licznych Piastów

śląskich i mazowieckich, żył jeszcze jeden przedstawiciel tej samej linii kujawskiej,

do której należeli Łokietek i Kazimierz, Włodzisław Biały gniewkowski (VII. 20) 1 ,

Kazimierza synowiec stryjeczny, prawda, że w czasie tym zakonnik, ale, jak okazały

wypadki późniejsze, rwący się do rządów świeckich. W czasie zaś, kiedy Kazimierz

przekazywał po raz pierwszy następstwo Andegawenom, żyło kilku innych książąt

kujawskich, bliskich jego krewnych, czterech braci stryjecznych, Leszko, Przemysł

i Kazimierz, synowie Ziemomysła kujawskiego (VII. 10–12), i Włodzisław, syn

Ziemowita dobrzyńskiego (VII. 15). Wszyscy – dalsi i najbliżsi – usunięci zostali

od tronu na rzecz dynasty obcego, i to już w samem założeniu na całą dalszą

przyszłość, albowiem wola Kazimierza przenosiła następstwo nie tylko na jednego z

Andegawenów, ale i na dynastyą, jaką miał założyć. Nadto usunięte zostały także

rodzone córki Kazimierza: dwie z pierwszego małżeństwa, Elżbieta i Kunegunda

(VIII. 7. 8), żyjące w czasie, kiedy po raz pierwszy wszedł w układ dziedziczny

z Andegawenami, a po ich śmierci, jeszcze za życia ojca, dwie inne, Anna i Jadwiga

(VIII. 12. 14), zrodzone w małżeństwie czwartem, które go przeżyły. Dziwnem

zrządzeniem losu, za sprawą i jakoby z łaski tego, który zasiadł na tronie ich ojca,

spotkał je wątpliwy zaszczyt legitymacyi z powodu rzekomo nieślubnego

pochodzenia, ale o żadnej z nich nie pomyślał ojciec, jak zaraz potem Ludwik

1 Tak tu, jako też w całym dalszym ciągu niniejszej pracy, cyfry umieszczone w nawiasach

obok imion książąt, są odsyłaczami bądź to do m o j e j Genealogii Piastów 1895, bądź też

do G r o t e f e n d a Stammtafeln d. schlesischen Fürsten, wyd. drugiej 1889; pierwsze

podane antykwą, drugie kursywą. Cyfra rzymska oznacza liczbę porządkową tablicy, cyfra

arabska liczbę porządkową osoby na tejże tablicy umieszczone.

Sprawa następstwa po Kazimierzu Wielkim

o andegaweńskiej Jadwidze, ażeby ją ozdobić koroną, i to nie jako małżonkę

królewską, ale jako królowę o samoistnem prawie do tronu i rządów.

Polityczne pobudki zarządzeń Kazimierzowskich były już niejednokrotnie

przedmiotem bliższego rozpatrywania w literaturze naukowej; dotkniemy ich

częściowo jeszcze przy końcu niniejszej pracy. Mniejszą uwagę zwracano dotąd

na sprawy tej stronę zasadniczą i prawną, choć i tej czasem dotykano, zwykle

w formie ogólnikowego sądu, iż Kazimierz, przenosząc tron na Andegawenów,

pogwałcił prawa swych córek i bocznych krewnych z rodu Piastów. Czy słusznie, i o

ile słusznie? — na to niech odpowiedzą dalsze uwagi.

Rozbiór pytania wymaga dokładniejszego przyjrzenia się p r a k t y c e

s u k c e s y j n e j w rodzie Piastów, jak się ona w dawniejszych czasach

ukształtowała, i wysnucia, z poszczególnych przypadków, ogólnych zasad o

następstwie tronu w Polsce Piastowskiej; przez cały bowiem okres panowania tej

dynastyi nie wyszła jakakolwiek u s t a w a , któraby sprawę zwyczajnego

dziedziczenia książąt bliżej określiła. Testament Krzywoustego z r. 1138, który

zresztą przez krótki tylko czas zachował istotne znaczenie, jak niemniej ustawa

łęczycka z r. 1180, sprawy tej nie dotknęły wcale; dotyczyły one rzeczy zgoła innej,

t. j. następstwa w p r y n c y p a t , czyli władzę zwierzchnią, jaką wykonywać miał

jeden z książąt dzielnicowych nad innymi; obie ustawy nie miały wcale na celu

określać czegokolwiek lub zmieniać w sprawie zwyczajnego dziedziczenia książąt,

jakie się już poprzednio było wytworzyło, i które też w istocie nie podległo żadnym

zmianom w czasie, kiedy one obowiązywały, a oczywiście tem mniej i później, kiedy

zarówno one, jak i sama zasada pryncypatu upadły 1 .

Materyału faktycznego do rozbioru rzeczonych pytań mamy ilość wcale pokaźną;

możemy go zaś czerpać nie tylko z czasów przed Kazimierzem W., ale częściowo

także i z doby późniejszej, kiedy w niektórych jeszcze dzielnicach polskich utrzymały

się nadal rządy książąt Piastów. O ile bowiem nie da się wykazać, że sprawa

następstwa podległa tu skutkiem działania szczególnych przyczyn pewnym

zmianom, słuszna przypuścić, że trzymano się w nich starych zasad sukcesyjnych,

takich samych, jakie się poprzednio były wytworzyły. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza

Piastów mazowieckich. Jakkolwiek Mazowsze częściowo już r. 1351, a w całości

od r. 1355 weszło w stosunek lenny do Polski, to jednakowoż pamiętać należy, że

stosunek ten utrzymał się na razie tylko do śmierci Kazimierza W., w myśl

wyraźnego postanowienia aktu infeudacyjnego z r. 1355, zwalniającego książąt

mazowieckich od obowiązków lennych na wypadek, gdyby król zmarł bez potomków

męskich 2 . Za czasów Ludwika i Jadwigi, a także przez większą część panowania

Jagiełły, nie ma wyraźnych śladów uznawania zwierzchnictwa lennego Polski przez

Mazowsze 3 . Trudności, z jakiemi Jagiełło walczyć musiał, ażeby w r. 1425 wymódz

1 Cała nowsza, stosunkowo dość bogata literatura o następstwie tronu w Polsce w owych

czasach, zajmuje się prawie wyłącznie kwestyą następstwa w pryncypat, choć nie zawsze

sprawę tę ściśle od zwyczajnego dziedziczenia odróżnia; głównie i przedewszystkiem

poświęca ona uwagę testamentowi Krzywoustego. Osobnej pracy, któraby dziedziczenie

zwyczajne za Piastów wyjaśniła, dotąd nie posiadamy; nawet bowiem przestarzała rzecz

Ossoliń s k i e g o , o rozmaitem następstwie na tron za dynastyi Piastów, choć tytuł jej

zdawałby się zapowiadać coś więcej, dotyczy także przede wszystkiem następstwa w

pryncypat, o czem zresztą jasnej świadomości nie posiada; jest ona teraz zarówno ze względu

na źródłowy materyał, na którym się oparła, jako też na jego metodyczne opracowanie, bez

wartości. Niektóre z nowszych prac historycznych dotykają omawianego tu przedmiotu

ubocznie i jakoby nawiasowo; nie rozpatrzywszy jednak materyału w całości i wnioskując na

podstawie oderwanych faktów, w małej tylko mierze przyczyniły się do rozjaśnienia

zasadniczej kwestyi.

2 Dokument infeudacyjny Kazimierza W. w K o d . d y p l . M a z o w .

nr. 77 rewersał

Ziemowita III w D o k u m . k u j a w . i m a z o w . str. 328 nr. 38.

3 Długosz , Hist. Pol. III. 414 twierdzi, jakoby z synów Ziemowita III Janusz I złożył był

Sprawa następstwa po Kazimierzu Wielkim

hołd lenny na książętach mazowieckich, świadczą dowodnie, jak bardzo sprawa

zależności lennej tej dzielnicy poszła w zapomnienie, i jak ściśle tłómaczono

na Mazowszu postanowienia aktu z r. 1355. Po śmierci Jagiełły, za rządów

Warneńczyka, stosunek ten zaczyna się rozchwiewać na nowo; przy dwukrotnej

zmianie książąt dzielnicowych na Mazowszu w tym czasie (XI. 2. 8.) nie znajdujemy

śladu, iżby następca ich złożył królowi hołd lenny z ziem, jakie nań po nich spadły.

W tych warunkach mazowieckie prawo dziedziczenia, takie samo, jakie istniało

pierwotnie, nieścieśnione zasadami prawa lennego, utrzymać się mogło bez zmiany;

najlepszym tego dowodem umowa sukcesyjna, zawarta r. 1444 przez Włodzisława I

płockiego (XI. 10) z Bolesławem IV warszawskim (XII. 3), zapewniająca temu

ostatniemu księciu dziedzictwo płockie 1 ; uznawała ona następstwo krewnych

bocznych w bardzo szerokim zakresie, przenosiła bowiem spadek z jednego, zdawna

już wyosobnionego pnia Piastów mazowieckich na drugi, połączonych ze sobą

nie bliżej, jak dopiero przez głowę dziada z jednej, a pradziada z drugiej strony (X.

3). Pierwszym królem polskim, który w sprawie następstwa na Mazowszu wysnuł

praktyczne konsekwencye z przysługującego sobie zwierzchnictwa lennego nad tym

krajem, był dopiero Kazimierz Jagiellończyk; on to w myśl zasad prawa feudalnego

usunął kilkakrotnie sukcesyą krewnych bocznych i kilka dzielnic mazowieckich do

Korony przyłączył 2 ; wszelako i on, a po nim częściowo Olbracht i Aleksander, nie

przeprowadzili tej myśli z całą bezwzględnością, usuwali bowiem tylko następstwo

bocznych dalszych, uznawali natomiast sukcesyą bliższych: tak po bezpotomnym

zgonie kilku synów Bolesława IV (XII. 11–13), których spadek w znacznej części

przeszedł na ich brata Konrada III (XII. 8) 3 . I teraz więc jeszcze dawniejsze prawo

dziedziczenia utrzymuje się pośród Piastów mazowieckich przynajmniej częściowo,

tak, że odnośne wypadki uważać możemy za wyraz zasad, jakie się w tej mierze

poprzednio były wytworzyły.

Inaczej ma się rzecz co do Śląska. W szeregu aktów infeudacyjnych, jakie liczni

książęta tamtejsi otrzymali od Luksemburgów, przeważnie w latach 1327 i 1329 4 ,

określano zazwyczaj sprawę następstwa osobnemi postanowieniami, częstokroć

odbiegajacemi od siebie, w czem dowód, że nie opierano się tu na jakiejś zasadniczej

podstawię, ale raczej liczono z chwilowemi potrzebami i stosunkami; tak, że

zarówno rzeczone akty, jako też późniejsze wypadki następstwa, nie dają już

hołd lenny Ludwikowi, a tylko Ziemowit IV go odmówił. Twierdzenie to, nawet co do

Janusza, nie znajduje poparcia w źródłach ; snadno uważać je możemy za zwykle

Długoszowi pragmatyzowanie dziejów. Mimo to przyjmuje je jeszcze L u k a s , Przyłącz.

Mazowsza do korony pol., Przew. nauk. i liter. 1875, str. 850.

1 K o d . d y p l . M a z o w . nr. 191.

2 Zasada wykluczenia następstwa krewnych bocznych na Mazowszu znalazła w tym czasie

kilkakrotne wyraźne stwierdzenie w pomnikach literackich, a nawet w aktach urzędowych.

Rocz. Mazow., pisany za czasów Kazimierza Jagiellończyka, wyraża się: quocienscunque

moriuntur duces (Mazoviae) sine masculina prole, hoc de iure venit, ut ad regnum perreniat

principatus (M o n . P o l . III. 204). Długosz w swoich Articuli de incorp. Mazoviae,

wyraźnie także zaznacza, że w razie śmierci księcia bez potomstwa męskiego, dzielnica

mazowiecka przypaść winna królestwu (I b i d . VI. 623). Król Aleksander, potwierdzając r.

1504 Stanisławowi i Januszowi III mazowieckim lenno ich dzielnicy, nadaje im zarazem jako

szczególny przywilej prawo następstwa brata po bracie, podnosząc wszelako, że następstwo

takie wykluczonem jest w zasadzie w prawie lennem. K o d . d y p l . M a z o w . nr. 276.

3 Materyał faktyczny zebrany u L u k a s a , Przyłącz. Mazowsza do Korony pol., Przew.

nauk. i liter. 1875 str. 852 i n. i u C a r y , Gesch. Pol. IV. V. passim. Zasadę samą

tłómaczono sobie w Polsce w początkach wieku XVI w ten sposób, że Mazowsze należy do

kategoryi t. z. feuda antiqua, w których sukcesya rodzonych braci poprzednika jest

dopuszczalną: Duces Mazoviae sunt in feodo antiquo id est paterno, quod nedum filii, sed et

germani eis succederent. C o d . e p i s t . II. str. XXI.

4 Zebrane w publikacyi Grünhagena i M a r k g r a f a , Lehens- und Besitz- Urkunden

Schlesiens 2 tomy.

BALZER, Oswald - O następstwie tronu w Polsce. Część 1.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: