Joseph Conrad - Tajny agent.pdf - Klasyka - mike33s

Joseph Conrad

Tajny agent

The Secret Agent — A Simple Tale

Przekład: Agnieszka Ginczanka

H.G. Wellsowi,

kronikarzowi miłości

pana Lewishama,

biografowi Kippsa

i historykowi przyszłych epok,

tę prostą opowieść z XIX wieku

serdecznie dedykuję.

O D AUTORA

Geneza Tajnego agenta : temat, ujęcie, zamysł artystyczny i wszystko inne, co skłonić może

pisarza do chwycenia za pióro, da się — jak sądzę — wywieść z okresu umysłowej i uczuciowej

reakcji.

Faktem jest, że zacząłem tę książkę pod wpływem impulsu i pisałem ją jednym ciągiem.

Kiedy z biegiem czasu została oprawiona i oddana pod osąd publiczności, odezwały się głosy

ganiące mnie za to, że ją w ogóle napisałem. Niektóre admonicje były surowe, w innych

pobrzmiewała nuta żalu. Nie mam przed sobą ich tekstów, ale pamiętam doskonale ogólną myśl,

która była bardzo prosta. Pamiętam też, jak mnie zdziwiła. Dziś wszystko to wydaje się bardzo

odległe! A przecież nie działo się tak dawno temu. Narzuca mi się wniosek, że w roku 1907

zachowałem był jeszcze wiele ze swej pierwotnej naiwności. Teraz sądzę, że nawet człowiek

prostoduszny mógł przewidzieć, iż brzydota środowiska i nędza moralna fabuły staną się

powodem pewnych uwag krytycznych.

Są to oczywiście zarzuty poważne. Nie były zresztą powszechne. W istocie rzeczy wydaje się

zgoła niewdzięcznością pamiętać tak nieliczne przygany pośród tylu inteligentnych i pełnych

zrozumienia ocen dodatnich — i ufam, że czytelnicy niniejszej przedmowy nie złożą tego

pochopnie na karb zranionej próżności ani niewdzięcznego z natury usposobienia. Myślę, że ktoś

życzliwy może łatwo przypisać mój wybór wrodzonej skromności. Jednakże to nie skromność

każe mi wybrać przyganę do zilustrowania moich wywodów. Nie, to nie skromność. Nie mam

wcale pewności, że jestem skromny — ale ci, którzy przeczytali, co do tej pory napisałem,

zawierzą mi, że mam dość przyzwoitości, taktu, savoir faire , czy czego tam jeszcze, aby nie

komponować z cudzych słów peanu na własną cześć. Nie! Prawdziwa przyczyna mojego wyboru

leży w zupełnie innym rysie charakteru. Zawsze miałem skłonność do usprawiedliwiania swoich

czynów. Nie do bronienia. Do usprawiedliwiania. Nie do upierania się, że miałem rację, ale do

wyjaśniania, że u podłoża moich impulsów nie było przewrotnej intencji, ukrytej wzgardy dla

wrodzonej delikatności ludzkich uczuć.

Tego rodzaju słabość jest groźna tylko o tyle, że naraża na niebezpieczeństwo zostania

nudziarzem — bo świat interesuje się na ogół nie pobudkami wszelkich jawnych czynów, lecz

ich konsekwencjami. Człowiek może się uśmiechać, ile zechce, ale zwierzęciem dociekliwym nie

jest. Lubi to, co oczywiste. Wzdraga się przed wyjaśnieniami. Ja jednak ciągnąć będę dalej

swoje. Oczywiście, mogłem nie napisać tej książki. Nic mnie nie zmuszało do podjęcia tego

tematu, a używam tu słowa temat zarówno w sensie samej fabuły, jak i w szerszym sensie

pewnego szczególnego zjawiska w życiu ludzkości. To w pełni przyznaję. Ale ani na chwilę nie

postała mi w głowie myśl, aby rozwodzić się nad pospolitą brzydotą po to, by zaszokować lub

nawet tylko zdziwić moich czytelników zmianą postawy. Twierdząc tak, liczę na to, że mi ludzie

uwierzą nie tylko ze względu na całość mojego charakteru, ale również z tej widocznej dla

każdego przyczyny, że ogólne ujęcie opowieści, oburzenie, jakie budzi, oraz litość i pogarda,

jaką jest nasycona, świadczą o moim dystansie wobec brzydoty i brudu tkwiących po prostu w

zewnętrznych okolicznościach, w których opowieść jest osadzona.

Zacząłem Tajnego agenta bezpośrednio po dwuletnim okresie, w którym byłem całkowicie

pochłonięty pisaniem Nostroma , owej egzotycznej powieści z jej odległą,

południowoamerykańską atmosferą, i głęboko osobistego Zwierciadła morza . Pierwszy — to

intensywny wysiłek twórczy nad obrazem, który — jak sądzę — pozostanie zawsze moim

największym płótnem; drugie — to szczera próba odsłonięcia na chwilę głębszych, intymnych

przeżyć związanych z morzem i wpływów, które kształtowały mnie przez blisko połowę życia.

Był to też okres, kiedy mojemu poczuciu prawdy tkwiącej w sprawach i rzeczach towarzyszyło

ogromne napięcie wyobraźni i uczuć, które, choć rzetelne i wierne faktom, pozostawiło mi

jednak (po wykonaniu zadania) wrażenie, że zostałem sam, bez celu, wśród doznań będących

tylko plewami bez ziarna, zagubiony w świecie innych, niższych wartości.

Nie wiem, czy rzeczywiście czułem potrzebę odmiany, odmiany wyobraźni, wizji i postawy

duchowej. Sądzę raczej, że odmiana zasadniczego nastroju już niepostrzeżenie była się we mnie

dokonała. Nie pamiętam, aby coś konkretnego się wówczas zdarzyło. Po ukończeniu Zwierciadła

morza , w pełnej świadomości, że w każdym wierszu tej książki byłem uczciwy wobec siebie i

czytelników, bez przykrości pozwoliłem sobie na pauzę. Wtedy to, podczas gdy stałem jeszcze

niejako w miejscu i z pewnością nie miałem najmniejszego zamiaru szukać czegoś brzydkiego,

temat Tajnego agenta — mam tu na myśli fabułę — zjawił mi się w postaci kilku słów

wypowiedzianych przez znajomego w przypadkowej rozmowie o anarchistach czy raczej o ich

działalności. Jak do tej rozmowy doszło, tego już dziś nie pamiętam.

Pamiętam jednak swoje uwagi o zbrodniczej daremności tego wszystkiego — doktryny, akcji,

mentalności, i o nikczemności owej na wpół wariackiej pozy bezwstydnego oszusta, który

wyzyskuje dotkliwą nędzę i namiętną i łatwowierność rodzaju ludzkiego, zawsze tak tragicznie

skorego do samozagłady. To właśnie sprawiło, że filozoficzne roszczenia anarchizmu były dla

mnie niewybaczalne. Niebawem, przechodząc do konkretnych przykładów, przypomnieliśmy

sobie starą już historię zamachu na obserwatorium w Greenwich — krwawą bzdurę tak

idiotyczną, że nie sposób było zgłębiać jej genezę jakimkolwiek rozumnym czy nawet

nierozumnym procesem myślowym. Bo perwersyjny bezrozum ma swoje logiczne procesy. Ale

tego zamachu nie można było ogarnąć umysłem w żaden sposób, w końcu więc miało się przed

sobą tylko fakt, że człowiek został rozerwany na kawałki w imię czegoś, co nie miało ani cienia

podobieństwa do jakiejkolwiek idei, anarchistycznej czy innej. Jeżeli zaś chodzi o mury

Obserwatorium, to nie powstało w nich nawet najmniejsze pęknięcie.

Powiedziałem to wszystko mojemu znajomemu, który milczał przez chwilę, a potem zauważył

od niechcenia z charakterystyczną dla niego, wszechwiedzącą miną: „Ach, ten człowiek był

półidiotą. Jego siostra później popełniła samobójstwo.” Były to jedyne słowa, jakie padły na ten

temat między nami, gdyż niezmierne zdziwienie tą nieoczekiwaną informacją sprawiło, że na

chwilę oniemiałem, a on zaczął od razu mówić o czym innym. Później nigdy nie przyszło mi na

myśl spytać go, skąd się tego dowiedział. Jestem pewien, że jego koneksje z podziemiem były

znikome — dobrze, jeśli raz w życiu oglądał anarchistę, i to od tyłu. Był to jednakże człowiek,

który lubił rozmawiać z rozmaitymi ludźmi i mógł uzyskać te rozjaśniające fakty od jakiegoś

zamiatacza ulic, emerytowanego policjanta, przypadkowego znajomego z klubu albo nawet, być

może, ministra spotkanego na jakimś publicznym czy prywatnym przyjęciu.

Rozjaśniające działanie tych faktów było niewątpliwe. Poczułem się tak, jakbym wyszedł z

lasu na równinę — niewiele widać, ale światła mnóstwo. Tak, widać było niewiele i, szczerze

mówiąc, przez dłuższy czas nawet nie próbowałem niczego dostrzec. Pozostało tylko to wrażenie

rozjaśnienia, które zadowalało, ale tylko biernie. W jakiś tydzień później natknąłem się na

książkę, która, o ile wiem, nigdy nie zdobyła rozgłosu — dość powierzchowne wspomnienia

pewnego komisarza policji, niewątpliwie zdolnego, a przy tym bardzo religijnego człowieka,

który objął swoje stanowisko w czasach zamachów bombowych w Londynie, jeszcze w latach

osiemdziesiątych. Książka była dość interesująca, bardzo dyskretna oczywiście, i dziś już nie

pamiętam dokładnie jej treści. Nie zawierała żadnych rewelacji, ślizgała się zgrabnie po

powierzchni wydarzeń, i na tym koniec. Nie będę nawet próbował tłumaczyć, dlaczego przykuł

moją uwagę niewielki ustęp liczący może siedem wierszy, gdzie autor (nazywał się bodajże

Anderson) odtworzył krótką rozmowę, którą odbył z ministrem spraw wewnętrznych w

kuluarach Izby Gmin po jakimś nieoczekiwanym zamachu anarchistów. Zdaje mi się, że urząd

ten piastował wtedy sir William Harcourt. Był ogromnie zirytowany, a komisarz tłumaczył się

gęsto. Spośród trzech zamienionych zdań tym, które uderzyło mnie najbardziej, był gniewny

docinek sir Williama: „Wszystko to bardzo pięknie. Ale wasze pojęcie o tajności, tam w policji,

polega, zdaje się, na ukrywaniu prawdy przed ministrem spraw wewnętrznych.” Powiedzenie

dość charakterystyczne dla temperamentu sir Williama Harcourta, ale samo w sobie niewiele

mówiące. Widocznie jednak była w całym tym incydencie jakaś szczególna atmosfera, bo

poczułem nagłą podnietę. A potem nastąpiło w moim umyśle coś, co zrozumiałby najlepiej

chemik jako analogię do wlania maleńkiej kropelki odpowiedniego płynu przyśpieszającego

proces krystalizacji w probówce zawierającej jakiś bezbarwny roztwór.

Była to dla mnie z początku zmiana wewnętrzna, pobudzenie uśpionej wyobraźni, w której

nieznajome kształty, ostre w zarysie, ale niedoskonale postrzegane, pojawiały się i domagały

uwagi, niby kryształy, swoimi dziwacznymi i nieoczekiwanymi formami. Zjawisko to skłoniło

mnie do rozmyślań — nawet o przeszłości: o Ameryce Południowej, kontynencie jaskrawego

słońca i brutalnych rewolucji, o morzu, bezmiernym obszarze słonych wód, zwierciadle gniewu i

uśmiechów niebios, odbijającym światłość świata. Potem zjawiła się wizja olbrzymiego miasta,

miasta—potwora, ludniejszego od niektórych kontynentów, i w swojej wytworzonej przez

człowieka potędze jakby obojętnego na gniew i uśmiechy niebios — miasta pożeracza światłości

świata. Było tam dosyć miejsca na każdą opowieść, dosyć głębi na każdą namiętność, dosyć

zróżnicowania na każdą scenerię, dosyć mroku na pogrzebanie pięciu milionów istnień.

Miasto stało się nieodparcie tłem dla kolejnego okresu głębokich, próbnych rozmyślań.

Nieskończone perspektywy otwierały się przede mną w różnych kierunkach. Lat by trzeba, żeby

znaleźć właściwą drogę! I zdawało mi się, że trwa to lata całe!… Z wolna świtające

przeświadczenie o wielkim macierzyńskim uczuciu pani Verloc rozrosło się w płomień pomiędzy

mną a owym tłem, zabarwiający je swoim utajonym żarem i otrzymujący w zamian coś z jego

posępnego kolorytu. Na koniec historia Winnie Verloc stanęła przede mną w całości, od dni jej

dzieciństwa aż po kres, jeszcze bez proporcji, jeszcze ze wszystkim niejako na pierwszym planie,

ale już gotowa do tego, żebym się nią zajął. Trwało to mniej więcej trzy dni.

T a książka jest więc t a m t ą historią, sprowadzoną do odpowiednich rozmiarów, a cały jej

tok wyznacza i skupia wokół siebie niedorzecznie okrutna eksplozja w Greenwich Park. Miałem

tu zadanie, nie powiem że niewdzięczne, ale bardzo trudne i absorbujące. Trzeba je było jednak

wykonać. Była to konieczność. Postacie otaczające panią Verloc i bezpośrednio lub pośrednio

związane z jej tragicznym przekonaniem, że „życia lepiej zanadto nie zgłębiać”, są wynikiem tej

właśnie konieczności. Osobiście nigdy nie miałem wątpliwości, że historia pani Verloc jest

realna, ale trzeba ją było wydobyć z mroku owego olbrzymiego miasta, trzeba ją było

uwiarygodnić. Myślę tu nie tyle o jej duszy, co o jej otoczeniu, nie tyle o jej psychice, co o jej

ludzkiej postaci. Co do otoczenia, sugestii mi nie brakowało. Musiałem toczyć ciężkie zmagania,

aby odsuwać od siebie wspomnienia o moich samotnych nocnych wędrówkach po Londynie w

pierwszym okresie pobytu w tym mieście. Lękałem się bowiem, że wedrą się i zaleją wszystkie

karty opowieści, rodzące się jedna po drugiej w najpoważniejszym stanie ducha i myśli, w jakim

zdarzyło mi się kiedykolwiek pisać. Pod tym względem naprawdę uważam Tajnego agenta za

dzieło absolutnie rzetelne. Nawet zamysł czysto artystyczny, polegający na zastosowaniu ironii

do tego rodzaju tematu, powzięty był świadomie w głębokim przekonaniu, że tylko ujęcie

ironiczne pozwoli mi wypowiedzieć to wszystko, co kładły mi w usta pogarda i litość. Jest jedną

z drobnych satysfakcji mego pisarskiego żywota, że powziąwszy takie postanowienie zdołałem

— jak mi się zdaje — zrealizować je aż do końca. Jeśli zaś chodzi o postacie, które absolutna

Joseph Conrad - Tajny agent.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: