Afganistan (Afğānestān, Islamskie Państwo Afganistanu), państwo w Azji Zach., na pn.-wsch. Wyż. Irańskiej; 652,1 tys.km2; 25,1 mln mieszk. (2003); Pasztunowie, zw. Afganami, Tadżycy, Hazarowie, Uzbecy, Turkmeni; muzułmanie; większość ludności żyje w strukturach plemiennych; stol. Kabul, inne gł. m.: Kandahar, Herat; j.u.: paszto, dari; republika muzułmańska. Ponad 50% pow. kraju jest położone na wys. ponad 2000 m; w środk. części Hindukusz, na pd. wyżynne kotliny; klimat podzwrotnikowy suchy i skrajnie suchy; stepy i pustynie; rzeki stałe (Amu-daria, Kabul) i okresowe. Gospodarka zniszczona długotrwałą wojną, podstawą — trad. rolnictwo; koczownicze pasterstwo owiec, kóz i wielbłądów; na terenach sztucznie nawadnianych uprawa pszenicy, bawełny, owoców; rzemiosło (dywany, wyroby skórz., broń); wydobycie szmaragdów, lazurytu — największe złoża w świecie, eksploatowane od kilku tysięcy lat. — Od końca VI w. p.n.e. do najazdu Aleksandra III Wielkiego tereny pod panowaniem pers. Achemenidów; po rozpadzie imperium Aleksandra ok. 250 p.n.e. w Baktrii państwo gr.-baktryjskie, które następnie dostało się pod panowanie Kuszanów (Kuszanów państwo) i Heftalitów i ponownie państwa pers. (Sasanidzi); w VII w. tereny podbite przez Arabów, zislamizowane; od X w. jedno z gł. centrów kultury muzułm. pod panowaniem dyn. Ghaznawidów; XIV w. najazd Tamerlana (ogromne straty gosp. i kult.); 2. poł. XV w. ożywienie ekon; w XVI w. podział A. pomiędzy państwo Wielkich Mogołów, Persję i chanat uzbecki; w XVII w. rozpoczął się proces konsolidacji Afganów; od XVIII w. emirat, zał. przez Ahmada Szaha Durraniego, teren rywalizacji bryt.-ros.; w rezultacie kontrola W. Brytanii nad polityką zagr. (A. zachował wewn. niezawisłość); 1919 emir Amanullah ogłosił niepodległą monarchię konst. i wprowadził reformy demokr. (sprzeciw sił zachowawczych); 1973 zamach stanu, obalenie monarchii i ustanowienie republiki; 1978 kolejny zamach stanu i przejęcie władzy przez Radę Rewolucji — program reform komunist. przy gwałtownym sprzeciwie społ.; 1979 sow. interwencja zbrojna, wieloletnia wojna domowa (pomoc państw. zach. dla partyzantów); po wycofaniu się wojsk ZSRR (1989) walki o władzę ugrupowań partyzanckich, pokonanych 1996 przez talibów (utworzenie państwa muzułmańskiego z surowym prawem, szari’at). W 2001 operacja wojsk amer. (z udziałem innych państw) i obalenie talibów oskarżanych o wspieranie organizacji terrorystycznych (Al Kai’da); 2004 przyjęcie nowej konstytucji.
lukiszcz94