ISABEL ALLENDE
CÓRKA FORTUNY
przełożyła Marta Jordan
Warszawskie
Wydawnictwo Literackie
MUZA S.A.
Tytuł oryginału: Hija de la fortuna
Projekt okładki i stron tytułowych: Elżbieta Chojna
Redakcja: Joanna Skórnicka
Redakcja techniczna: Sławomir Grzmiel
Korekta: Stanisława Staszkiel
© Isabel Allende, 1999
© for the Polish translation by Marta Jordan
© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2000, 2002
Cover photograph © by Marcia Lieberman
ISBN 83-7319-161-5 (oprawa twarda) ISBN 83-7319-088-0 (oprawa broszurowa)
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA Warszawa 2002
SPIS TREŚCI
Część pierwsza 1843-1848
Valparaiso 9
Anglicy 31
Panienki 55
Zepsuta opinia 71
Konkurenci 85
Miss Rosę 101
Miłość 118
Część druga 1848-1849
Wiadomość 139
Pożegnanie 162
Czwarty Syn 177
Tao Chi'en 196
Podróż 228
Argonauci 253
Sekret 280
Część trzecia 1850-1853
Eldorado 303
Interesy 324
„Splamione gołąbeczki" 339
Rozczarowania 356
String song girls 381
Joaquin 402
Niezwykła para 416
CZĘŚĆ PIERWSZA
1843-1848
VALPARAISO
Każdy rodzi się z jakimś szczególnym talentem, a Eliza
Sommers bardzo wcześnie odkryła, że jej przypadły
W. w udziale aż dwa, a mianowicie dobry węch i świetna
pamięć. Dzięki pierwszemu potrafiła zarobić na życie, dzię-
ki drugiemu - była w stanie je zapamiętać, nawet jeśli
w sposób nie dość precyzyjny, to przynajmniej poetycko
nieuchwytny, niczym astrolog. Jeśli coś odchodzi w nie-
pamięć, to jakby nigdy się nie wydarzyło; ona natomiast
wspomnień, realnych czy też zmyślonych, miała całe mnó-
stwo, więc zdawać się mogło, że żyła dwa razy. Wierny
przyjaciel Elizy, mądry Tao Chi'en, nieraz słyszał od niej, że
jej pamięć przypomina brzuch statku, na którym się po-
znali; jest pojemna i mroczna, pełna skrzyń, beczek i wor-
ków, kryjących w sobie wydarzenia całego jej życia. Na jawie
niełatwo było Elizie odnaleźć coś w tym przeogromnym
bałaganie, ale zawsze mogła to zrobić we śnie, tak jak ją
uczyła Mama Frezja w owe słodkie noce dzieciństwa, kie-
dy kontury rzeczywistości przypominały delikatny rysunek
wykonany wyblakłym tuszem. Wkraczała do krainy snów
wielokrotnie wydeptaną ścieżką i powracała bardzo ostrożnie, aby subtelne wizje nie roztrzaskały się
w ostrym świetle świadomości. Uciekała się do tego sposobu z taką samą ufnością, jaką inni żywią
wobec liczb, i tak rozwinęła sztukę przywoływania wspomnień, że potrafiła zobaczyć Miss Rosę
pochyloną nad skrzynką po marsylskim mydle, która była jej pierwszą kołyską.
— Nie możesz tego pamiętać, Elizo, to wykluczone. Noworodki są jak koty, nie mają uczuć ani
pamięci - utrzymywała Miss Rosę przy nielicznych okazjach, kiedy rozmawiały na ten temat.
Niemniej jednak ta patrząca na nią z góry kobieta w sukni barwy topazu i ze zwisającymi luźno z
koka lokami i wstążkami targanymi przez wiatr była wyryta w pamięci Elizy, która nigdy nie potrafiła
przyjąć do wiadomości tej drugiej wersji swego pochodzenia.
— Masz w sobie angielską krew, tak jak my — zapewniła ją Miss Rosę, kiedy osiągnęła już
wiek, w którym mogła to pojąć. - Tylko komuś z angielskiej kolonii mogło przyjść do głowy, żeby
położyć cię w koszyku na progu biura Brytyjskiej Kompanii Importowo-Eksportowej. Ten ktoś z
pewnością znał dobre serce mojego brata Jeremy'ego i domyślił się, że cię przygarnie. W tamtych
czasach szaleńczo pragnęłam mieć dziecko i dlatego Pan zesłał cię w moje ramiona, abym mogła cię
wychować w duchu solidnych zasad religii protestanckiej i w angielskiej kulturze.
— Ty miałabyś być Angielką? Dziecino, nie rób sobie złudzeń, masz włosy Indianki jak ja —
obstawała przy swoim Mama Frezja za plecami swej pani.
Narodziny Elizy były w tym domu tematem tabu i dziewczynka przywykła do otaczającej je
tajemnicy. Ani tej, ani innych delikatnych kwestii nie poruszała w obecności Miss Rosę i Jeremy'ego
Sommersa, jednakże omawiała je szeptem
10
w kuchni z Mamą. Frezją, która niezmiennie opisywała jej skrzynkę po mydle z Marsylii, podczas
gdy wersja Miss Rosę z biegiem lat była stale upiększana, aż w końcu zaczęła brzmieć jak bajka.
Według niej koszyk znaleziony w biurze wykonany był z najdelikatniejszej wikliny i wyścielony
batystem, jej koszulka była haftowana ściegiem zwanym „plaster miodu", pościel zaś obszyta
brukselskimi koronkami, nie mówiąc już o tym, że dodatkowo otulona była w kołderkę z futra z
norek, co już było ekstrawagancją, jakiej nigdy w Chile nie widziano. Z biegiem czasu doszło do
tego jeszcze sześć złotych monet zawiniętych w jedwabną chusteczkę i notatka w języku angielskim,
wyjaśniająca, że dziewczynka, chociaż z nieprawego łoża, wywodzi się z bardzo dobrej rodziny.
Tych ostatnich rzeczy jednak Elizie nigdy nie udało się obejrzeć. Norki, monety i notatka zniknęły,
jakby komuś wręcz na tym zależało, i po jej narodzinach nie pozostało ani śladu. Niemniej jednak
wyjaśnienia Mamy Frezji były bardziej zbliżone do jej wspomnień: w pewien poranek u schyłku lata
pod drzwiami domu znaleziono podrzucone w skrzynce nagie dziecko płci żeńskiej.
— Ale żadnej kołderki z norek ani złotych monet, co to, to nie. Byłam przy tym i pamiętam
dobrze. Byłaś zawinięta w męską kamizelkę i trzęsłaś się jak galareta; nawet pieluszki ci nie dali, a
byłaś cała obsrana. Zasmarkana, czerwona jak odgrzewana langusta, z żółtym wiechciem na czubku
głowy — oto jak wyglądałaś. Nie myśl sobie, nie urodziłaś się na księżniczkę i gdybyś wtedy miała
takie czarne włosy jak teraz, skrzynka z pewnością wylądowałaby na śmietniku — upierała się
kobieta.
Wszyscy zgadzali się przynajmniej co do jednego, a mianowicie, że dziewczynka wkroczyła w ich
życie 15 marca 1832 roku, w półtora roku od przybycia Sommersów do Chile, i dlatego też
przyjęto tę datę jako dzień jej urodzin. Wszystko
11
poza tym było nagromadzeniem sprzeczności i Eliza doszła w końcu do wniosku, że nie warto tracić
energii na powracanie do tego tematu, gdyż bez względu na to, co okazałoby się prawdą, i tak nie
można było nic już na to poradzić. Ważne jest to, co człowiek robi na tym świecie, a nie jak na
niego przychodzi, zwykła mawiać do Tao Chi'ena podczas długich lat ich przyjaźni, ale on był innego
zdania; nie potrafił wyobrazić sobie swojej własnej egzystencji w oderwaniu od długiego łańcucha
przodków, którzy nie tylko przekazali mu swe cechy fizyczne i umysłowe, ale i karmę, Jego los —
tak uważał — był wyznaczony przez postępowanie krewnych, którzy żyli przed nim, dlatego w
codziennych modlitwach należało oddawać im cześć i drżeć przed nimi ze strachu, kiedy zjawiali się
w postaci widm, spowici w odświętne szaty, żeby dochodzić swoich praw. Tao Chi'en potrafił
wyrecytować imiona wszystkich swoich przodków, nawet najdawniejszych i najczcigodniejszych
prapradziadków, zmarłych przed ponad wiekiem. W czasach gorączki złota jego największym
pragnieniem było powrócić do swej wioski w Chinach i tam umrzeć, aby zostać pochowanym
pomiędzy swymi, w przeciwnym bowiem razie jego dusza na zawsze miała się błąkać po obcej
ziemi. Eliza naturalnie skłaniała się ku historii uroczego koszyczka — nikt będący przy zdrowych
zmysłach nie lubi pojawiać się na tym świecie w skrzynce po szarym mydle - ale chcąc pozostać w
zgodzie z prawdą, nie mogła jej zaakceptować. Jej węch myśliwskiego psa doskonale pamiętał
pierwszy zapach jej istnienia i nie unosił się on bynajmniej znad czystej batystowej pościeli;
zalatywało wełną, męskim potem i tytoniem. Do niego dochodził jeszcze cuchnący, prostacki, kozi
fetor.
Eliza dorastała, patrząc na Pacyfik z balkonu rezydencji swoich przybranych rodziców. Dom,
wystający ponad zbocza wzgórz otaczających port Valparaiso, usiłował naśladować styl
12
modny wówczas w Londynie, jednakże wymogi terenu, klimatu i chilijskiego trybu życia sprawiły, że
trzeba było przeprowadzić w nim zasadnicze przeróbki, których wynik okazał się dość cudaczny. W
głębi patio, niczym nowotwory w żywym organizmie, zaczęły wyrastać przybudówki pozbawione
okien, a za to wyposażone w drzwi przypominające wejście do jakichś kazamatów, za którymi
Jeremy Sommers przechowywał najcenniejsze ładunki Kompanii, jakie w składach portowych
zginęłyby bez wieści.
— To kraj złodziei, nigdzie na świecie biuro nie wydaje tyle na zabezpieczenie towaru, co tutaj.
Wszystko rozkradną, a czego nie wyniosą, albo zimą zaleje powódź, albo latem spali słońce, albo
zmiażdży trzęsienie ziemi — powtarzał za każdym razem, ilekroć muły przywoziły nowe pakunki,
które wyładowywano na patio jego domu.
Od tego wysiadywania w oknie, kiedy to wpatrywała się w morze i liczyła statki i wieloryby na
horyzoncie, Eliza nabrała przekonania, że jest córką rozbitka, a nie jakiejś wynaturzonej matki
zdolnej do porzucenia jej, goluteńkiej, na niepewny los w marcowy dzień. W swoim dzienniku
napisała, że jakiś rybak znalazł ją na plaży pośród resztek roztrzaskanego statku, owinął w
kamizelkę i podrzucił przed największym domem w dzielnicy Anglików. Z latami doszła do wniosku,
że jej historyjka nie jest taka zła: w tym, co wyrzuca morze, kryje się pewna poezja i tajemnica.
Gdyby ocean się cofnął, odsłonięty piasek byłby rozległą, wilgotną pustynią, pełną syren i
dogorywających ryb, mawiał John Sommers, brat Jeremy'ego i Rosę, który przepłynął wszystkie
morza świata i ze swadą opisywał wodę, która cofa się pośród cmentarnej ciszy, aby następnie
powrócić jedną jedyną — za to przeogromną - falą, porywającą ze sobą wszystko, co napotka po
drodze. Jest to okropne, twierdził, ale przynajmniej daje czas, żeby uciec na wzgórza, natomiast
podczas
13
pełnych dyscypliny ćwiczeń wyobraźni. Czasami śniło się jej, że ściany pokoju pokryte są krwią, że dywan jest nią
nasiąknięty, a sufit zbryzgany, a pośrodku ona, naga i potargana niczym lunatyczka, wydaje na świat salamandrę.
Zrywała się wtedy z krzykiem i przez resztę dnia krążyła wytrącona z równowagi, nie mogąc uwolnić się od tego
koszmaru.
Jeremy obserwował ją, martwiąc się o stan jej nerwów i wyrzucając sobie, że zawlókł ją tak daleko od Anglii,
chociaż nie mógł sobie odmówić pewnej egoistycznej satysfakcji z układu, jaki między nimi panował. Jako że idea
małżeństwa nigdy nie zagościła w jego sercu, obecność Rosę rozwiązywała problemy domowe i towarzyskie, a
były to dwa aspekty ważne dla jego kariery. Siostra kompensowała jego naturę introwertyka i samotnika, dlatego
pogodnie znosił jej zmiany nastroju i niepotrzebne wydatki. Kiedy pojawiła się Eliza, a Rosę uparła się, że ją
zatrzyma, Jeremy nie ośmielił się zaopono-
wać czy wyrazić najmniejszej choćby wątpliwości i elegancko przegrał wszystkie potyczki o to, aby dziecko było
traktowane
z dystansem, poczynając od tej pierwszej, kiedy przyszło do nadania mu imienia.
- Będzie miała na imię Eliza, jak nasza matka, i otrzyma nasze nazwisko — postanowiła Rosę, ledwie zdążyła ją
nakarmić, wykąpać i zawinąć we własną mantylkę.
- Wykluczone, Rosę! Co ludzie na to powiedzą?
- To już zostaw mnie. Powiedzą, że jesteś święty, bo przygarnąłeś tę biedną sierotkę, Jeremy. Nie ma nic gorszego
niż brak rodziny. Cóż ja bym poczęła bez takiego brata jak ty? — odparła świadoma przerażenia, jakie budził u
niego najmniejszy choćby przejaw sentymentalizmu.
Plotek nie dało się uniknąć i Jeremy Sommers musiał je przełknąć z rezygnacją, jak również i to, że dziewczynka
nosiła imię jego matki, przez pierwsze lata spała w pokoju jego siostry i wywróciła cały dom do góry nogami. Rosę
na
15
lewo i prawo rozpowiadała niewiarygodną historyjkę o wytwornym koszyczku pozostawionym przez anonimowe
dłonie w biurze Brytyjskiej Kompanii Importowo-Eksportowej i faktycznie nikt w to nie uwierzył. Nie mogąc jednak
niczego zarzucić Rosę (ponieważ w każdą niedzielę, odkąd tu żyła, widziano ją, jak śpiewa podczas nabożeństw w
obrządku anglikańskim, a jej wąziutka talia kpiła z praw anatomii), uznano, że niemowlę jest efektem jego
stosunków z jakąś ulicznicą i dlatego wychowują ją jak córkę. Jeremy nie zadał sobie trudu, aby stawić czoło
złośliwym pomówieniom. Dziecięca bezmyślność wytrącała go z równowagi, ale Elizie udało się go podbić.
Chociaż się do tego nie przyznawał, lubił patrzeć, jak wieczorami bawi się u jego nóg, kiedy zasiadał w fotelu, żeby
poczytać gazetę. Nie było między nimi oznak serdeczności; sztywniał, kiedy miał komuś bodaj uścisnąć rękę, a
sama myśl o jakimś bardziej intymnym kontakcie budziła w nim lęk.
* 9
« a «
Kiedy owego 15 marca nowo narodzona pojawiła się w domu Sommersów, Mama Frezja, która od czasu do
czasu pełniła rolę kucharki i klucznicy, stwierdziła, że powinni się małej pozbyć.
- Skoro własna matka ją opuściła, to znaczy, że jest przeklęta i lepiej jej nie ruszać - orzekła, ale wobec deter-
minacji swej pani nic nie mogła zdziałać.
Ledwo Miss Rosę uniosła ją w ramionach, dziecina wy-buchnęła tak donośnym płaczem, że dom zatrząsł się w
posadach, a nerwy jego mieszkańców napięły się jak postronki. Nie mogąc jej uciszyć, Miss Rosę wymościła
naprędce kołyskę w jednej z szuflad komody i okryła ją pledem, sama zaś pomknęła jak strzała na poszukiwanie
mamki. Wkrótce potem wróciła z kobietą napotkaną na targu, jednakże nie
pomyślała o tym, żeby się jej przyjrzeć z bliska; wystarczyło,
że zobaczyła jej przeogromne piersi, które zdawały się wy
strzelać spod bluzki, i pośpiesznie ją najęła. Ta, jak się
okazało, nieco niedorozwinięta wieśniaczka wkroczyła do do
mu wraz ze swoim dzieckiem, biedactwem równie niedomy
tym jak ona sama. Trzeba je było przez dłuższą chwilę
moczyć w letniej wodzie, żeby oderwać brud, jaki przywarł do
jego tyłeczka, kobietę zaś zanurzyć w kadzi pełnej wody
z ługiem, żeby wytępić u niej pchły. Życie obojga niemowląt,
Elizy i dziecka mamki, uchodziło z nich wśród ataków kolki
i podbiegniętej żółcią biegunki, wobec których lekarz rodzinny i niemiecki aptekarz okazali się niekompetentni.
Pokonana przez płacz dzieci, zawodzących nie tylko z głodu, ale i bólu
albo smutku, Miss Rosę płakała również. W końcu trzeciego
dnia do akcji wkroczyła, acz niechętnie, Mama Frezja.
- Nie widzi pani, że ta kobieta ma przegniłe cycki? Do karmienia małej niech pani lepiej kupi kozę, a
tymczasem niech jej pani da naparu z cynamonu, bo jak nie, to do piątku nie pociągnie - gderała pod
nosem.
W tamtych czasach Miss Rosę ledwo co mówiła po hiszpańsku, ale zrozumiała słowo „koza", wysłała
zatem natychmiast stangreta, żeby takową kupił, i zwolniła mamkę. Zaledwie sprowadzono zwierzę,
Indianka podstawiła Elizę bezpośrednio pod nabrzmiałe wymiona; działo się to ku przerażeniu Miss Rosę,
która nigdy przedtem nie była świadkiem tak haniebnej sceny, jednakże ciepłe mleko i napary z cynamonu
prędko uratowały sytuację: dziewczynka przestała płakać, przespała ciurkiem siedem godzin i obudziła się
wciągając z zapamiętaniem powietrze. Po paru dniach zaczęła wyglądać jak normalne zdrowe dziecko i
wyraźnie było widać, że przybiera na wadze. Kiedy Miss Rosę zdała sobie sprawę, że ilekroć na patio
zabeczała koza, Eliza zaczyna kręcić się niespokojnie w poszukiwaniu sutka, kupiła
17
butelkę ze smoczkiem. Nie życzyła sobie widzieć, jak dziewczynka wzrasta w błędnym przeświadczeniu, że zwierzę
jest jej matką. Owe kolki były jednymi z nielicznych niedomagań Elizy w okresie dzieciństwa, wszelkie inne zaś
choroby - włączając w to straszliwą epidemię afrykańskiej odry, przywleczo-nej do Valparaiso przez jakiegoś
greckiego marynarza - dzięki ziołom i zaklęciom Mamy Frezji zostały zduszone tuż po ukazaniu się pierwszych
objawów. Póki istniało niebezpieczeństwo, Mama Frezja kładła nocami na pępku Elizy kawałek surowego mięsa i
opasywała go mocno kawałkiem czerwonego wełnianego sukna, co było niezawodnym sekretem natury zdolnym
zapobiec zarażeniu.
W następnych latach Miss Rosę uczyniła Elizę swoją zabawką. Całymi godzinami uczyła ją śpiewać i tańczyć,
recytowała wierszyki, których mała bez wysiłku uczyła się na pamięć, zaplatała jej włosy i stroiła w cudowne
fatałaszki, jednakże wystarczyło, żeby pojawiła się jakaś inna atrakcja albo żeby rozbolała ją głowa, a natychmiast
odsyłała Elizę do kuchni, do Mamy Frezji. Dziewczynka wychowywała się między pokoikiem do szycia i
podwórkami na tyłach rezydencji, mówiąc po angielsku w jednej części domu i jakąś mieszaniną hiszpańskiego i
mapuche (indiańskiego języka jej niani) w drugiej, jednego dnia wystrojona i obuta niczym księżniczka, drugiego
zaś - dokazując z kurami i psami na bosaka, ledwo okryta zgrzebnym fartuchem. Miss Rosę pokazywała ją na
swoich wieczorkach muzycznych, zabierała powozem na gorącą czekoladę do najlepszej cukierni, na zakupy albo
na molo, żeby popatrzeć na przypływające statki, ale równie dobrze mogło upłynąć wiele dni, podczas których w
roztargnieniu zapełniała jakieś tajemnicze zeszyty albo czytała książkę, ani myśląc o swej podopiecznej. Kiedy
wreszcie sobie o niej przypominała, biegła skruszona na jej poszukiwanie, obsypywała ją pocałunkami,
przekarmiała sło-
dyczami i znowu stroiła jak lalkę, żeby wyjść z nią na spacer. Zatroszczyła się o to, aby dać jej jak najlepsze
wykształcenie, nie zaniedbując przy tym także pewnych „ozdobników" odpowiednich dla edukacji dobrze
wychowanej panienki. Kiedy na wieść o czekających ją lekcjach gry na fortepianie Eliza dostała ataku konwulsji,
Miss Rosę chwyciła ją za ramię i nie czekając, aż im podstawią powóz, powlokła ją dwanaście przecznic w dół ulicy
w stronę jakiegoś klasztoru. W murze z niewypalanej cegły, na grubej dębowej bramie pełnej żelaznych nitów,
można było odczytać litery wyblakłe od słonego wiatru: „Dom dla Porzuconych Sierot".
- Podziękuj, że mój brat i ja zajęliśmy się tobą. Tutaj trafiają bękarty i porzucone dzieci. Tego chcesz? Mała bez
słowa pokręciła przecząco głową.
- W takim razie lepiej będzie, jak się nauczysz grać na fortepianie jak grzeczna panienka. Zrozumiano?
Eliza nauczyła się grać, nie mając do tego ani talentu, ani warunków, jednakże siłą dyscypliny udało jej się
osiągnąć to, że w wieku dwunastu lat mogła towarzyszyć Miss Rosę podczas jej muzycznych wieczorków.
Pomimo długich okresów, kiedy nie ćwiczyła, nie straciła tej umiejętności i wiele lat później mogła dzięki niej
zarobić na swe utrzymanie w pewnym objazdowym burdelu, co nigdy by nie przyszło do głowy Miss Rosę, kiedy
z takim uporem wprowadzała ją w tajniki wysublimowanej sztuki muzycznej.
Po wielu latach, kiedy w pewien spokojny wieczór rozmawiała ze swym przyjacielem Tao Chi'enem w zacisznym
ogrodzie, który oboje uprawiali, i popijała chińską herbatę, doszła do wniosku, że owa wiecznie zmienna w
nastrojach Angielka była bardzo dobrą matką, i była jej wdzięczna za ogromne przestrzenie wewnętrznej swobody,
jakie jej zostawiała. Drugim filarem jej dzieciństwa była Mama Frezja.
19
Czepiała się jej sutych czarnych spódnic, towarzyszyła podczas zajęć i przy okazji doprowadzała do szału
pytaniami. W ten sposób poznała indiańskie mity i legendy, dowiedziała się, jak odczytywać ślady pozostawiane
przez morze i zwierzęta, odgadywać zwyczaje duchów i przesłania, jakie niosą sny, a także nauczyła się gotować.
Dzięki swemu nieomylnemu węchowi z zamkniętymi oczami potrafiła rozróżniać składniki, zioła i przyprawy i tak jak
to robiła z wierszykami, zapamiętywała, jak je stosować. W niedługim czasie skomplikowane kreolskie dania Mamy
Frezji i delikatne wypieki Miss Rosę przestały być dla niej tajemnicą. Posiadała rzadkie zamiłowanie do zajęć
kuchennych; w wieku siedmiu lat umiała bez obrzydzenia ściągnąć skórę z wołowego ozora albo wypatroszyć
kurę, bez najmniejszej fatygi zagniatała ciasto na dwadzieścia empanadas i spędzała długie godziny na łuskaniu
fasoli, a jednocześnie z otwartymi ustami chłonęła okrutne legendy indiańskie Mamy Frezji i ubarwione przez nią
wersje żywotów świętych.
Rosę i jej brat John od dzieciństwa byli nierozłączni. W zimowe wieczory ona robiła na drutach kamizelki i skar-
petki dla kapitana, on zaś starał się jej odpłacić, przywożąc z każdej podróży kufry pełne prezentów i wielkie paki
książek; wiele z nich trafiało do zamykanej na klucz szafy Rosę. Jeremy, jako pan domu i głowa rodziny, miał prawo
otwierać korespondencję siostry, czytać jej prywatny dziennik i domagać się kopii kluczy od jej mebli, ale nigdy
się do tego nie posunął. W stosunkach między Jeremym i Rosę dominowała powaga, mieli niewiele wspólnego
poza wzajemnym uzależnieniem, które chwilami wydawało się przyjmować ukrytą formę nienawiści. Jeremy
zaspokajał potrzeby Rosę, jednakże nie finansował jej kaprysów ani nie pytał, skąd brała na nie pieniądze,
...
gumisz