"FORMY WYCHOWANIA MUZYCZNEGO W PRZEDSZKOLU"
W procesie umuzykalniania przedszkolaków szczególnie często wykorzystuje się elementy współczesnych systemów wychowania muzycznego. Celem form stosowanych w procesie umuzykalniania dzieci przedszkolnych jest: „wychowanie
dla muzyki i przez muzykę.” Wielu twórców w swoich programach pracy zwraca uwagę np. na: wyeksponowanie ruchu, twórczą aktywność dzieci, przyjemność, którą powinna dawać im muzyka, satysfakcję płynącą z wykonania choćby najłatwiejszych zadań muzycznych. Formy wychowania muzycznego mają na celu pobudzanie rozwoju umysłowego dzieci.
Do formy wychowania muzycznego w przedszkolu zalicza się:
I. Śpiew i ćwiczenia mowy
II. Ruch przy muzyce
III. Gra na instrumentach
IV. Aktywne słuchanie muzyki
Każda z wymienionych form kształci nieco inne dyspozycje i umiejętności. Stosowanie wszystkich umożliwia rozwój osobowości dziecka. Różnorodność form wpływa na urozmaicenie zajęć, pobudza zainteresowania i aktywność, pomaga w utrzymywaniu podatnej na rozproszenie uwagi małego dziecka. Dzięki różnorodności form dla każdego dziecka, nawet najmniej zdolnego, można odnaleźć taką dziedzinę, w której jest ono w stanie wykonać powierzone zadanie, osiągnąć sukces, co z kolei staje się podstawą kształtowania pozytywnych motywacji.
Z analizy programu wynika, że formy ekspresyjne (śpiew i mowa, ruch gra na instrumentach) dominują nad percepcyjnymi (słuchanie muzyki).
Wiąże się to z ogólną zasadą kształcenia i wychowania małego dziecka przez intensywne bezpośrednie uczestniczenie
w działaniu, przeżywaniu i poznawaniu otaczającego świata. Wszystkie umiejętności i wiadomości z dziedziny muzyki powinny być wynikiem własnych doświadczeń, które narastając stopniowo stają się podstawą właściwego jej odbioru.
Ważną zasadą w realizacji programu umuzykalnienia jest ścisłe stopniowanie trudności. Dotyczy to zarówno problemów muzycznych jak również treści piosenek i zabaw planowanych dla poszczególnych grup wiekowych. Wszystkie formy wychowania muzycznego powinny być ze sobą ściśle zintegrowane.
Treści i metody wychowania muzycznego powinny być powiązane z treściami innych działów programu. Najistotniejsze jest codzienne świadome wiązanie treści różnych działów programu w sposób naturalny wynikający z celów dydaktycznych.
I. ŚPIEW I ĆWICZENIA MOWY
Śpiew jest jedną z podstawowych form ekspresji dziecka, a piosenka najprostszym utworem muzycznym, który dziecko jest
w stanie przeżyć, zrozumieć, zapamiętać i odtworzyć. Rola piosenki w ogólnym i muzycznym rozwoju dziecka stawia śpiew
na czołowym miejscu wśród pozostałych form wychowania muzycznego w przedszkolu. Dzięki różnorodności charakteru i nastroju śpiewanych piosenek wzbogaca się świat uczuć dziecka, kształtuje jego postawa estetyczna. Na prostym materiale śpiewanej piosenki dziecko jest w stanie zaobserwować rytm, metrum, linię melodii, tempo, dynamikę, budowę (części, powtórzenia, kontrasty), charakter i nastrój – wszystko to, co w przyszłości będzie podstawą świadomej percepcji utworu muzycznego.
Teksty piosenek poszerzają wiadomości o świecie i otoczeniu, wzbogacają doświadczenie, rozwijają słownictwo dziecka, kształtują uczucia. Zespołowy śpiew dyscyplinuje, wzmacnia więź z grupą, uaktywnia też dzieci nieśmiałe, zalęknione, zahamowane, które poprzez zespołowy śpiew nawiązują kontakt z rówieśnikami. Śpiew wpływa pozytywnie na fizyczny rozwój dziecka: wzmacnia aparat głosowy, rozwija klatkę piersiową, dotlenia organizm, wyzwalając naturalną potrzebę ekspresji - wpływa dodatnio na system nerwowy.
PRACA NAD GŁOSEM DZIECKA
Aparat głosowy dziecka rozwija się intensywnie, nieprzerwanie i nierównomiernie od 2 do 14 roku życia. W tym czasie wiązadła głosowe (tzw. struny głosowe) są bardzo delikatne i podatne na różnego rodzaju uszkodzenia. Szczególnie niebezpieczne
jest ich nadwerężanie zbyt głośnym śpiewem, a także intonowanie „na siłę” dźwięków wyższych od rejestru, którym dysponuje dziecko.
W związku z ochroną głosu dziecka nauczycielka powinna przestrzegać następujących podstawowych zasad higieny:
1. Prowadzić zajęcia w czystych, dobrze przewietrzonych pomieszczeniach.
2. Zezwalać na śpiew tylko z umiarkowaną siłą głosu.
3. Utrzymywać śpiew w skali dostosowanej do możliwości dziecka.
4. Unikać śpiewu na dworze przy wietrznej lub mroźnej pogodzie oraz podczas intensywnego ruchu.
5. Unikać śpiewu przy długo trwającej jednakowej postawie ciała (dłuższe siedzenie, stanie).
6. Przy oznakach chrypki wyłączyć dziecko z zajęć głosowych.
W pracy nad głosem dziecka należy wyróżnić trzy zasadnicze rodzaje ćwiczeń prowadzonych w przedszkolu w formie zabawy:
a) ćwiczenia prawidłowej postawy i oddechu,
b) ćwiczenia artykulacji i dykcji,
c) ćwiczenia intonacji.
Postawa podczas śpiewu powinna być swobodna, plecy wyprostowane, lecz nie naprężone. Powietrze należy wdychać nosem, dość szybko, lecz i bezgłośnie, przy rozchylonych ustach wypuszczać ustami spokojnie do samego końca.
Ważną rolę w kształceniu głosu dziecka odgrywa praca nad dykcją. Operując własnym głosem nauczycielka powinna wystrzegać się popełniania błędów wymowy gdyż podstawową metodą nauki na tym etapie jest naśladowanie dobrego wzoru (błędy np. przesadne otwieranie ust podczas formowania samogłosek twarde atakowanie samogłosek (krzyk), przypadkowe branie oddechu, często w połowie słowa).
Przeciętnie w ciągu jednego miesiąca wprowadza się w każdej grupie dwie nowe piosenki. W starszych grupach liczba ta może być powiększona o kilka piosenek w ciągu roku.
Niezmiernie ważnym momentem w nauce piosenki jest jej prezentacja przez nauczycielkę. Piosenkę należy znać na pamięć, podczas śpiewu zachować absolutną dokładność intonacji i rytmu, bardzo wyraźną artykulację i dykcję, właściwe nasilenie głosu, naturalną mimikę, ciekawą interpretację. Podczas śpiewu nauczycielka powinna być zwrócona twarzą do dzieci. Jeśli gra na instrumencie krępuje swobodę śpiewu, lepiej zrezygnować z akompaniamentu.
Następnym etapem nauki jest osłuchanie dzieci z melodią, rytmem i tekstem piosenki. Może to być z każdym razem nieco inna forma np.:
a) zaśpiewanie piosenki przez nauczycielkę i zainteresowanie dzieci tekstem, wyjaśnianie niezrozumiałych słów,
b) zabawa ruchowa przy śpiewie nauczycielki,
c) śpiewanie piosenki z pacynką, kukiełką, obrazkiem,
d) zaśpiewanie z tekstem fragmentu piosenki / lub całej zwrotki/, aby sprawdzić czy dzieci zapamiętały już cokolwiek z jej melodii
i tekstu.
Naukę piosenki należy prowadzić posługując się wyłącznie głosem. Tekstu podczas nauki nie oddzielamy od melodii.
Następnej zwrotki uczymy tylko wówczas, gdy poprzednia została pamięciowo opanowana. Utrwalając piosenkę można wprowadzić różne formy ćwiczeń usprawniających śpiew i kształcących wrażliwość słuchową dzieci.
Oto kilka z nich:
a) recytowanie wybranych fragmentów tekstu ze zmianą dynamiki, recytacja szeptem,
b) poznawanie piosenki po melodii śpiewanej lub granej na instrumencie,
c) kończenie fragmentu piosenki zaśpiewanego z tekstem przez nauczycielkę,
d) śpiewanie „w myśli”, przerywanie śpiewu na znak nauczycielki, kontynuowanie go w ciągu paru taktów „w myśli”,
a następnie na znak – powrót do śpiewu czynnego.
II. RUCH PRZY MUZYCE
Ruch należy do naturalnych potrzeb dziecka, warunkujących jego prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny. Jest on również podstawową formą reagowania na otaczający świat dźwięków: ich rytm, tempo, dynamikę, barwę, nastrój. Ze względu na swe wielorakie funkcje ruch stanowi dominującą formę wychowania muzycznego w przedszkolu. Praca nad ruchową ekspresją dziecka zaczyna się już od pierwszych dni jego pobytu w przedszkolu. W działaniu nauczycielki z dzieckiem przedszkolnym zaznaczają się dwa podstawowe kierunki:
• Rozwijanie całkowicie swobodnej wypowiedzi ruchowej dziecka inspirowanej piosenką, bajką, opowiadaniem, nastrojowym akompaniamentem.
• Systematyczne, przemyślane działanie prowadzące do podporządkowania ruchów rytmowi muzyki.
Pracę nad podporządkowaniem ruchów rytmowi muzyki rozpoczynamy od ćwiczeń przygotowujących do marszu.
ZABAWY RUCHOWE
• Zabawy ruchowe ze śpiewem,
• Zabawy ruchowe przy akompaniamencie instrumentu.
ZABAWY RUCHOWE ZE ŚPIEWEM MOŻNA PODZIELIĆ NA:
1. zabawy ilustracyjne i inscenizowane (przedstawienie treści piosenki prostymi elementami ruchu),
2. zabawy rytmiczne,
3. zabawy taneczne.
Zabawy ruchowe ze śpiewem, w których występuje podział na role nazywamy zabawami inscenizowanymi. Zabawa rytmiczna ze śpiewem polega na odtwarzaniu rytmu śpiewanej piosenki (lub jej fragmentów) za pomocą prostych elementów ruchu, podskoków, klaskania, tupania, skłonów. Do zabaw tego typu nadają się piosenki o wyraźnym, prostym rytmie i łatwej do zapamiętania przejrzystej budowie. Do zabaw tanecznych wybieramy piosenki w rytmie tanecznym. W układach ruchowych stosujemy znane już dzieciom kroki taneczne utrwalając je w ten sposób, zabawy te usprawniają ruchowo, kształcą umiejętności wyczuwania zwrotów zakończeniowych, wyodrębniania części, zdań, fraz, zauważania powtórzeń, podobieństw i kontrastów.
Zabawy ruchowe przy akompaniamencie instrumentu odgrywają niezmiernie ważną rolę zarówno w rozwoju muzycznym dziecka jak też wyrabianiu ogólnych dyspozycji psychofizycznych jak: koncentracja i podzielność uwagi, szybki refleks, pamięć aktywność i dyscyplina wewnętrzna. One też w sposób zasadniczy wpływają na harmonijny rozwój motoryki.
Istotą zabaw przy akompaniamencie instrumentu jest ścisłe zespolenie muzyki z ruchem. Dzieci reagują ruchem na zmiany zachodzące w rejestrach rytmie, dynamice, artykulacji, barwie. Muzyka kieruje niejako przebiegiem zabawy, zastępuje polecenia słowne. Aby akompaniament mógł spełnić taka rolę wykonanie musi być na dobrym poziomie technicznym i muzycznym, a ponadto prawidłowy przebieg zabawy wymaga absolutnej swobody akompaniującej nauczycielki. Powinna ona, nie przerywając gry, utrzymywać stały kontakt z grupą, obserwować reakcje dzieci, a często również podtrzymywać zabawę na temat jej treści lub wykonania poleceń przez poszczególne dzieci. Nauczycielki mogą i powinny prowadzić zajęcia korzystając z instrumentów perkusyjnych z włączeniem również tych, które mają określoną wysokość dźwięku dzwonków chromatycznych i diatonicznych.
ZABAWY PRZY AKMPANIAMENCIE INSTRUMENTÓW DZIELI SIĘ NA CZTERY GRUPY:
1. Zabawy z zakresu techniki ruchu (porządkowe, orientujące w przestrzeni, naprężające i rozluźniające, wzmacniające różne
grupy mięśni, korektywne).
2. Zabawy uwrażliwiające na różne elementy muzyki.
3. Opowieści ruchowe.
4. Tańce.
Do pierwszych zabaw z zakresu techniki ruchu należą tzw. zabawy porządkowe, początkowo bardzo proste (ustawienie w rzędzie, tworzenie par, koła itp.), stopniowo utrudnianie (odnalezienie swego miejsca w rzędzie, kole itp.).
Zabawy orientujące w przestrzeni uczą rozplanowania ruchu w przestrzeni (utrzymywanie równych odstępów w kole).
Ćwiczenia naprężające i rozluźniające polegają na wykonywaniu ruchów wiążących się z wyobrażoną czynnością wymagającą dużego wysiłku, a następnie, odpoczynku po wykonanej pracy.
Ćwiczenia różnych grup mięśni (rąk, nóg, głowy i szyi, tułowia, brzucha, kręgosłupa itd.) wzmacniają fizycznie, a także wpływają
w sposób zasadniczy na podporządkowanie ruchu woli dziecka.
Zabawy uwrażliwiające na różne elementy muzyki - zakładają reakcję ruchową dzieci na elementy muzyki wyraźnie występujące
w akompaniamencie, a więc na:
• Tempo i jego zmiany,
• Czas wybrzmiewania dźwięków i trwanie pauzy,
• Rytm,
• Dynamikę i metrum,
• Wysokość i barwę dźwięków,
• Artykulację,
• Budowę formalną.
Do szczególnie ważnych w tej grupie należą zabawy tzw. hamująco - pobudzające (inhibicja – incytacja), w których reakcja dzieci na niespodziewany sygnał powinna być natychmiastowa.
Opowieści ruchowe – tą nawą objęte są zabawy wysnute z treści piosenek, bajek lub wierszy. Nauczycielka poprzedza zabawę krótkim opisem wydarzenia czy sytuacji wprowadzając przy tym określone role indywidualne lub zbiorowe. Dzieci przejmują role ilustrując je ruchem przy odpowiednim akompaniamencie wykonywanym przez nauczycielkę.
Tańce. Taniec jest to forma ruchu atrakcyjna, lubiana przez dzieci, ale wymagająca już pewnego wyrobienia takich dyspozycji jak pamięć, orientacja, wrażliwość słuchowa, uwaga, a także wyczucie zwrotów zakończeniowych i opanowania podstawowych kroków tanecznych. Program umuzykalnienia w przedszkolu przewiduje naukę łatwych tańców regionalnych oraz tańców charakterystycznych wiążących się przeważnie z inscenizacją bajek, opowiadań, wierszy. W odróżnieniu od tańców regionalnych, w których obowiązują ustalone figury, tańce charakterystyczne są okazją do rozwijania swobodnej inwencji i pomysłowości zarówno nauczycielki jak i dzieci.
Przed rozpoczęciem nauki dzieci powinny osłuchać się z muzyką tańca. Zależnie od układu można uczyć równocześnie całą grupę lub rozpocząć od jednej pary, dając następnie każdemu dziecku w parze nowego partnera. Poszczególne kroki i figury występujące w tańcu powinny być uprzednio wyćwiczone i opracowane w takim stopniu, aby sama nauka tańca polegała na ich łączeniu, zapamiętaniu kolejności, szlifowaniu estetyki ruchu.
III. GRA NA INSTRUMENTACH
Dzięki instrumentom kształtuje się wrażliwość na barwę, rozwija poczucie rytmu. Instrumenty dają możliwość obserwowania
w praktycznym działaniu różnicy wysokości dźwięków, kierunku melodii, rozwijają wyobraźnię muzyczną i inwencję twórczą dziecka. Gra na instrumentach wpływa na koncentrację uwagi i zdyscyplinowanie, jest też doskonałym środkiem rozwijania sprawności manualnych dziecka. Przedszkole powinno w miarę możliwości przedłużyć ten okres zabawy i manipulowania dźwiękiem. Dobrą okazją mogą być pierwsze kontakty z instrumentami perkusyjnymi a przede wszystkim korzystanie z tzw. pomocy akustycznych, czyli wszystkiego, co może być źródłem ciekawego dźwięku wydobytego samodzielnie przez dziecko. Można wykorzystać metalowe pudełko napełnione grochem, kamykami, piaskiem, łuki z naciągniętą żyłką, szklanki napełnione różną ilością wody.
Najlepiej rozpoczynać naukę od grzechotki lub kołatki (ruch ręki przypomina klaskanie). Następne będą instrumenty perkusyjne uderzane palcami prawej dłoni (bębenek, tamburyn), po nich instrumenty o stosunkowo dużej powierzchni uderzanej pałeczką (bębenek, pojedynczy talerz), dalej trójkąt i talerze podwójne, wreszcie instrumenty wymagające umiejętności trafienia pałeczką w określone płytki a więc ksylofony i metalofony, dzwonki chromatyczne i diatoniczne.
Gra na instrumentach powinna przebiegać indywidualnie lub w niewielkich grupach (8- 10 osób). Równoczesna gra różnego rodzaju instrumentów może wystąpić tylko w wyjątkowych momentach. Należy utrzymywać zawsze umiarkowaną siłę dźwięku.
Grę dzieci na instrumentach wykorzystujemy:
• W ćwiczeniach słuchowych, rytmicznych i ruchowych,
• W powiązaniu z piosenką,
• W zadaniach twórczych.
IV. AKTYWNE SŁUCHANIE MUZYKI
Jedną z podstawowych form kształcących umiejętność uważnego słuchania stanowią ćwiczenia w spostrzeganiu i odróżnianiu zjawisk akustycznych w przyrodzie i otoczeniu. Odróżnianie efektów akustycznych może być okazją do przeprowadzenia wielu ciekawych ćwiczeń słuchowych np.
• Określanie słuchowe kierunku dźwięku zagranego na jednym z dwóch bębenków umieszczonych w różnych kątach sali,
• Określenie odległości dźwięku – (bliżej, dalej). Dzieci skupione w kącie sali, odwrócone plecami. Dwoje dzieci ustawionych
w różnej odległości od grupy na znak nauczycielki upuszcza kolejno na podłogę jednakowe woreczki (piłki, klocki itp.),
• Podawanie liczby dźwięków wydobywanych na wybranym instrumencie lub uzyskanych w inny sposób (w starszych grupach
do 10 dźwięków),
• • Określenie gęstości dźwięków pochodzących z takich samych instrumentów o różnej liczbie (np. z 1 lub 2 trójkątów).
Słuchanie muzyki realizuje się w przedszkolu w dwojaki sposób:
• Jako wydzielony typ zajęć poświęconych głównie percepcji muzyki,
• Przy okazji wszystkich pozostałych form wychowania muzycznego.
Warunkiem właściwego odbioru muzyki podczas zajęć jest również umiejętnie wytworzony klimat skupienia i uwagi. Nie wolno rozpoczynać śpiewu, dopóki w grupie nie zapanuje idealna cisza.
Utwory muzyczne przeznaczone wyłącznie do słuchania docierają do dzieci poprzez:
• Muzykę żywą – piosenki i miniatury instrumentalne w wykonaniu nauczycielki lub artystów na koncertach przedszkolnych,
• Muzykę mechaniczną (płyty, nagrania taśmowe, umuzykalniające audycje radiowe i telewizyjne).
W młodszych grupach należy wprowadzać wyłącznie muzykę żywą, umożliwiającą bezpośredni kontakt z wykonawcą
i instrumentem. Szczególną rolę odgrywa na tym etapie słuchanie piosenek śpiewanych przez nauczycielkę.
Piosenki przeznaczone do słuchania mogą przekraczać wokalne możliwości odtwórcze dzieci, ale tekst powinien być zrozumiały, nie za długi, dostosowany do wieku. Słuchanie muzyki instrumentalnej w grupach młodszych ograniczamy do dobrze znanych piosenek śpiewanych przez dzieci lub nauczycielkę a następnie zagranych na flecie czy skrzypcach. W starszych grupach można słuchać krótkich utworów instrumentalnych trwających nie więcej niż 1 – 3 minuty każdy, (w sumie 15 – 20 minut pod warunkiem, że dzieci będą zainteresowane).
Literatura :
U. Smoczyńska-Nachtman – Kalendarz muzyczny w przedszkolu.
D. Malko – Metodyka wychowania muzycznego w przedszkolu.
staszekka