Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1.pdf

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1

2009-06-23 12:24:30

Próba chronologii 1233 – 1360 - 1454

Autor: Jarosław

Dutkowski

PN 3/2004

Zakon Krzyżacki obejmując w 1226 roku Ziemię Chełmińską z nadania Konrada Mazowieckiego i

przystępując do podboju okolicznych ziem, bardzo szybko postarał się o przywilej menniczy. Już w 1230

roku uzyskano od księcia Konrada Mazowieckiego zrzeczenie się praw menniczych, wcześniej fałszując i

zatwierdzając tak sfałszowane nadania u cesarza Fryderyka II. Na podstawie uzyskanych przy pomocy

fałszerstw praw menniczych, Zakon lokując Chełmno i Toruń w 1233 roku w przywilejach lokacyjnych

określił zasady bicia w tych miastach przyszłej monety zakonnej. Nowa moneta została określona

mianem denara chełmińskiego, z własną stopą menniczą, gdzie 5 denarów chełmińskich miało równać się

l denarowi kolońskiemu. Jednak właściwą monetę wybijano z grzywny chełmińskiej, której wagę

związano z grzywną piastowską i wyliczono na około 180g. Krzyżacy ustalili też, że wymiana monety

odbywać się będzie nie częściej niż raz na 10 lat. Pierwotnie dopuszczano możliwość, iż pierwsza

mennica znajdowała się w Chełmie. Jednak obecnie nie ma już wątpliwości, iż pierwsza i główna

mennica została otwarta w Toruniu, w jakiś czas po lokacji miasta w 1233 roku, nie później niż 1238

roku, gdy wzmianka o monecie zakonnej pojawia się w traktacie zawartym pomiędzy Władysławem

Odoniczem, a Zakonem. Drugą otwarto w Elblągu na podstawie przywileju lokacyjnego, wkrótce po

1246 roku. Kolejna powstała w Królewcu, po lokacji miasta w 1255 roku. Mennica ta działała

stosunkowo krótko, zapewne nie dłużej niż do lat 80-tych XIII wieku. Po podboju Gdańska i Pomorza

Wschodniego w 1308 i 1309 roku. Krzyżacy zatwierdzają u cesarza Henryka VII swoje prawa do

zagrabionych ziem, wraz prawem do bicia monety. Nie jest do końca jasne, kiedy Krzyżacy uruchamiają

mennicę w zdobytym Gdańsku, prawo mennicze dla nowych ziem uzyskali już w 1311 roku, a swoje

uprawnienia mennicze do bicia monety w Gdańsku potwierdzili aktem nowej lokacji Gdańska w 1343

roku. Podbijając Gdańsk, a następnie terytoria księstwa Wschodnio-pomorskiego w 1308 i w 1309 roku

zniszczono przede wszystkim gdański gród oraz faktorię handlową Lubeki. Miasto Lubeka już od połowy

XII wieku prowadziło aktywną działalność w Gdańsku, uzyskując w 1298 roku od Władysława Łokietka

prawo ustanowienia własnej faktorii handlowej w Gdańsku, niezależnej od władz miasta Gdańska. Stąd

zniszczenie faktorii handlowej Lubeki, pozwoliło Krzyżakom na przejęcie pełnej kontroli prawnej i

handlowej w Gdańsku. Czyniąc z tego miasta główną ostoję zamorskiego handlu Zakonu. Po

przeniesieniu stolicy do Malborka, za panowania Wielkiego Mistrza Konrada III von Jungingen

(1393-1407) uruchomiono tam kolejną mennicę.

Pierwszy opisał i zdefiniował brakteaty F. A. Vossberg w połowie XIX wieku, jednak najbardziej

konsekwentnie opracował je Emil Waschinski w 1934 roku, ustalając ich pełną typologię i wyznaczając

wstępną chronologię. Uzupełnił ją Marian Gumowski, który jednak nie podejmuje szerszej polemiki z

tezami Waschinskiego. M. Gumowski przede wszystkim uzupełnił liczbę wariantów stempli w oparciu o

polskie zbiory. Waschinski za podstawę wydzielenia z masy anonimowych brakteatów przyjął ich

charakterystyczny wygląd. Uznał, iż brakteaty krzyżackie były wybijane tak, że stosunkowo gruby wał

1 / 12

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1

2009-06-23 12:24:30

osłaniał właściwy rysunek, a ich wygląd przypominał miseczkę lub guzik. Kolejnym wyznacznikiem była

symbolika chrześcijańska, nawiązująca do misji, z jaką przybyli rycerze zakonni do Prus. Schemat

przedstawiony przez Waschinskiego obowiązuje do dziś, jednak w toku badań wyłączono już szereg

brakteatów ewidentnie nie krzyżackich, co do niektórych typów nadal trwa spór o ich krzyżacką

proweniencję.

Przywilej Chełmiński ustanawiający prawo mennicze Zakonu, określił wymianę monety raz na 10 lat, i

wszystko wskazuje, że Krzyżacy stosowali się do jego wykładni, tak więc liczba głównych typów

powinna być w zasadniczy sposób ograniczona. Przyjmując datę rozpoczęcia mennictwa na okres

pomiędzy 1233 a 1238 rokiem, to, co dziesięć lat powinniśmy rejestrować w znaleziskach nowy typ

monety. Jednak w praktyce badawczej, określenie tylko na podstawie tej informacji chronologii jak i

czasu bicia poszczególnych typów (szczególnie przydatne są tutaj badania St. Suchodolskiego, który z

dużą dozą prawdopodobieństwa ustalił chronologię większości brakteatów krzyżackich przede wszystkim

dla wieku XIV) okazuje się to być znacznie trudniejsze. Brakuje nam dobrze opisanych skarbów z

brakteatami krzyżackimi, a samo datowanie skarbów również nastręcza wiele trudności.

Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy obecnie ustalić chronologię i następstwo poszczególnych

typów. Jednak znacznie trudniej przydzielić je poszczególnym mennicom. Badacze niemieccy F.

Vossberg, E. Barhrfeld czy E. Waschinski, za główny wyróżnik określający monetę Zakonną przyjęli

charakterystyczny styl ich bicia, oraz wszelkie symboliczne treści, mocno osadzone w symbolice

chrześcijańskiej, które mogłyby wiązać się z Zakonem, takie jak: proporzec, krzyż, tarcza z krzyżem,

brama etc. Polscy badacze jak K. Beyer, K. Stroczyński, F. Piekosiński czy M. Gumowski praktycznie

nie podejmowali polemik, uznając odmienność brakteatów guziczkowych wobec brakteatów płaskich,

czyli polskich. Stąd też płaskie brakteaty wiązano z działaniami menniczymi książąt polskich. a wypukłe

(guziczkowe) z aktywnością Zakonu. Dopiero odkrycie skarbów z Wielenia, Sarbska Radzanowa,

Brzegów, a ostatnio z Przyłęku pozwoliło na zwrócenie uwagi, iż brakteaty guziczkowe bite były również

poza obszarem państwa zakonnego. Trzeba jednak zwrócić też uwagę, na silne oddziaływanie Zakonu na

lokalne mennictwo księstw Wschodniego Pomorza, Kujaw, Mazowsza czy północnej Wielkopolski.

Zatem także wśród uważanych dotąd za krzyżackie brakteatów, należy szukać również monet książąt

gdańskich, kujawskich, dobrzyńskich, włocławskich, mazowieckich, czy wielkopolskich. Próby

wydzielenia, które z tych brakteatów nie należą do monet Zakonu Krzyżackiego podejmowali St. Łęga,

E. Rozenkranz, J. Dutkowski, dla wydzielenia monet wschodnio-pomorskich, J. Piniński, dla Mazowsza,

B. Paszkiewicz, dla Kujaw i Wielkopolski. Ostatnio wiele uwagi monetom nie krzyżackim poświęcił St.

Suchodolski, który także wskazywał, iż wśród monet krzyżackich mogą się kryć monety lokalnych

biskupów, brakteaty wschodnio-pomorskie, jak i wielkopolskie.

Przyjmując zatem, iż co 10 lat od 1233/1238 roku Zakon Krzyżacki w Prusach wprowadzał nowy typ

monety, to pojawienie się znacznie większej liczby typów, niż wynikałoby z 10 letnich okresów ich

obiegu, burzyłoby prawidłowość określoną przez przywilej menniczy, stając też w sprzeczności z naszą

wiedzą na temat gospodarki pieniężnej Zakonu. Skoro moneta, brakteatowa wymieniana była co 10 lat, to

pomiędzy rokiem 1233/1238, a 1350/1360 (gdy w toku reformy monetarnej sprowadzono brakteaty do

roli najdrobniejszej monety. Brakteaty wybijano już tylko według zapotrzebowania, bez konieczności co

10 letniej ich wymiany) liczba typów dla wieku XIII powinna ograniczać się do 7/8, a dla lat 1305-1355

nie powinna przekraczać sześciu. Oczywiście odmian będzie już znacznie więcej.

Obecnie z pewnymi wątpliwościami przydzielamy Zakonowi Krzyżackiemu w Prusach od 15 do 17

głównych typów.

2 / 12

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1

2009-06-23 12:24:30

Podział chronologiczny zaproponowany przez Waschinskiego i Gumowskiego, a weryfikowany ostatnio

przez Suchodolskiego i Paszkiewicza nadal wykazuje pewną niespójność. Nadal nie wiemy też, w jaki

sposób Państwo Zakonne, realizowało pojęcie monety państwowej? Ani w jaki sposób dokonywano

wymiany monety? Kolejne pytania to, jaka była rola poszczególnych mennic zakonnych i w jaki sposób

wprowadzano do obiegu nowe typy brakteatów?

Brakteaty wątpliwe

Spośród przypisanych wcześniej Zakonowi typów za nie krzyżackie uznajemy brakteaty z wyobrażeniami

"krzyż, między ramionami gwiazda i półksiężyc" (Wasch. 19-26), "krzyż na łuku (krokwi) z kulami po

bokach" (Wasch. 27-32). Sporo kontrowersji budzi natomiast typ "arkada zwieńczona trójliściem z

krzyżykami po obu stronach kolumny". W Corpus Nummorum Gedanensis, brakteaty tego typu

przypisano Gdańskowi w okresie panowania księcia Mściwoja II, to jest w latach 1280-1285. Dla ich

jednoznacznej atrybucji decydujące mogą być badania ich próby oraz pełniejsze analiza ich

występowania w skarbach. Nie mniej pomimo przypisania ich mennictwu książęcemu to racje optujące za

jej krzyżackim pochodzeniem są również mocne. Kolejny typ budzący wątpliwości, to seria nie do końca

jasnych wyobrażeń, określanych mianem "prostokąta z kulami w środku" (Wasch. 181-186), "prostokąta

przekreślonego" (Wasch. 187-189), "drabinki" (Wasch. 191-194). Przy ich określeniu pierwszy problem

polega na tym, że brakteaty z tymi wyobrażeniami emitowano w dwu odległych od siebie okresach

menniczych, co jest głównym argumentem za ich związkiem z Zakonem. Pierwszy typ Wasch. 181-186,

oraz ich odmienny wariant "prostokąt przekreślony" Wasch. 188-189 występują razem w znaleziskach i

stanowią wspólną grupę datowaną na sam schyłek XIII i początek XIV wieku, chociaż w znaleziskach

pojawiają się głównie z monetami XIV wiecznymi. Największy problem z bezwarunkowym ich

przydzieleniem Zakonowi, stanowi ich rzadkość oraz to, że widzimy je w skarbach spoza obszaru

Państwa Zakonnego, głównie z Kujaw i Mazowsza.

Niektórzy autorzy jeszcze za krzyżacki z końca XIII wieku, uznają typ 'tarcza z gwiazdą I' (Wasch. 52).

Jednak raczej zdaniem zdecydowanie trzeba te brakteaty wyłączyć z kręgu monet zakonnych. Symbolika

gwiazdy w tarczy jest ideowo i wyobrażeniowo bardziej związaną z książętami Wschodnio-pomorskimi,

niż z Zakonem. Wyobrażenie gwiazdy widzimy też na pieczęciach książąt pomorskich. Brakteaty "tarcza

z gwiazdą" te pojawiają się około 1270-1280 roku, a w skarbach współwystępują z odmianą z "krzyżem

greckim I" i z "bramą I". Głównym argumentem za ich krzyżackim pochodzeniem, był fakt, iż podobny

typ wybijano w wieku XIV. Jednak, skoro nowe typy wprowadzano co 10 lat, to jednocześnie w skarbach

z III ćwierci XIII wieku nie powinno znajdować się tak wiele równorzędnych typów monet zakonnych,

tym bardziej, że tak oczywisty motyw, jakim jest "tarcza z krzyżem" pojawia się w mennictwie

Krzyżackim znacznie później. Właśnie wyobrażenie "krzyż w tarczy" to motyw znacznie bardziej

związany z Zakonem niż gwiazda. Tarczę zakonną spotykamy przecież znacznie wcześniej, przy typie ze

stojącym rycerzem, który trzyma tarczę z krzyżem zakonnym. Nie można wykluczyć, że XIV wieczna już

krzyżacka emisja monet z takim wyobrażeniem, nawiązywała do monet książąt pomorskich, w momencie

uruchamia nowej mennicy w Gdańsku. Krzyżakom zależało, wobec toczonych z Polską procesów o te

ziemie, na wykazaniu, że są prawnymi spadkobiercami książąt pomorskich. Stąd też pierwsza emisja

monet bitych w Gdańsku, a nawiązująca do monet książęcych, spełniałaby swoją propagandową rolę.

Logicznym też wydaje się myśl, że to właśnie tarcza zakonna powinna wyprzedzać tarczę z gwiazdą.

Skoro nie da się przesunąć typu "tarcza z krzyżem", na lata 60-te XIII wieku, jako poprzedzającego

"tarczę z gwiazdą", bo temu zdecydowanie przeczą znaleziska, to trudno uznać gwiazdę w tarczy za

oczywisty motyw krzyżacki. W II połowie XIII wieku powinniśmy mieć do czynienia z dosyć z obfitym

mennictwem na Pomorzu Wschodnim. W latach 1250-1294, uprawnienia do bicia monet posiadali:

3 / 12

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1

2009-06-23 12:24:30

Sambor II, Ratibor; Świętopełk II, Warcisław II, Mściwój II, namiestnicy władający Pomorzem w

imieniu Przemysła II, Władysława, czy czeskich Przemyślidów, w tym książęta inowrocławscy.

Dodatkowo uprawnień do bicia monety możemy się spodziewać wśród klasztorów cysterskich w Łeknie,

Oliwie czy Żarnowcu. Swoją monetę wybijali też zapewne biskupi włocławscy i warmińscy. Także

rozdrobnienie feudalne przyległych do Zakonu księstw polskich poszerzało krąg emitentów

naśladujących monety krzyżackie. Zatem na obszarze bezpośrednio przyległym do Państwa Zakonnego

istniało wiele potencjalnych ośrodków menniczych, które bijąc własną monetę były pod wpływem

monety Zakonnej, tak pod względem stopy, jak i techniki. Zakon stosował wymianę monety jak już

wielokrotnie wspomniano raz na 10 lat, z kolei władcy Pomorza będąc blisko związani z książętami

polskimi i raczej naśladowali polskie normy, czyli wymianę monety, co dwa trzy lata. Państwo Zakonne

ściągając licznych osadników, lokując licznie miasta, budowało znacznie silniejsze podstawy

ekonomiczne swojego państwa, niż mogli i czynili to książęta pomorscy. Można założyć, że wymiana

monety dla książąt pomorskich była źródłem znaczniejszych dochodów, zatem czynili to znacznie

częściej niż Krzyżacy. Stad też ilość typów monet wschodnio-pomorskich musi być znacznie większa niż

emitowanych w analogicznym okresie przez Zakon. Trzeba przyjąć, iż działalność mennicza przede

wszystkim książąt wschodnio-pomorskich musiała być znacznie bardziej intensywna niż wcześniej

przyjmowano. Wcale nie znaczy to, iż skala produkcji była porównywalna z możliwościami mennictwa

zakonnego. Głównie dlatego, iż poziom gospodarczy Pomorza był znacznie słabszy niż potencjał

finansowy i gospodarczy Zakonu. Dlatego to nie w mennictwie Krzyżackim trzeba szukać wyjaśnienia

dla całego szeregu nierozpoznanych brakteatów, ale wśród jego najbliższych sąsiadów. Do tej pory

przyjmowano, iż Krzyżacy bijąc własną monetę praktycznie wyeliminowali lokalne książęce mennictwo.

Jednak zarówno źródła pisane, jak i liczna różnorodność typów monet wiązanych z tym regionem,

wskazują raczej na związki monety książęcej z techniką krzyżacką, ich stopą monetarną niż brakiem

monety książęcej. Nową monetę na Pomorzu wprowadzano znacznie częściej niż w państwie zakonnym,

choć wielkość produkcji była znacznie skromniejsza. Mimo to mincerze pomorscy znacznie częściej

musieli szukać nowych motywów i wyobrażeń dla coraz to nowszych monet. Nowa moneta musiała

nawiązywać ideowo do wcześniejszej i tworzyć takie wyobrażenia, które pozwalały identyfikować ją z

lokalnymi władcami.

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego w wieku XIII

Wracając zatem do mennictwa Zakonnego, możemy przedstawić propozycję następującej ich chronologii.

Pierwszy okres obejmie lata do powstania pierwszej mennicy 1233/1238 do około połowy XIII wieku.

Bezdyskusyjnie za brakteaty Krzyżackie w wieku XIII uznajemy dwa pierwsze typy z wyobrażeniami:

"dłoń z proporcem" (Wasch. 1-5),

4 / 12

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 1

2009-06-23 12:24:30

i "rycerz z tarczą" (Wasch. 7-15).

Z dużym prawdopodobieństwem możemy też za Krzyżackie uznać takie wyobrażenia jak "brama I"

(Wasch. 33-40),

" krzyż grecki" (Wasch. 16-18),

5 / 12

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: