Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu.pdf

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu

2009-08-28 16:51:15

PN 1/2002 nr 36

Autor: Johan Paul Goldhofer

PN 1/2002

Dzięki uprzejmości autora Johna Goldhofera otrzymaliśmy zapis tez jego wystąpienia na konwencie

numizmatycznym jaki odbył się w lutym tego roku w Hamburgu. Referat poświęcony był problematyce

Zakonu Krzyżackiego. Autor w oparciu o własne badania wysunął szereg interesujących tez dotyczących

mennictwa zakonnego w Prusach. Jedną z prezentowanych tez jest podejrzenie, iż na przełomie XIV i XV

wieku szelągi wybijano we wszystkich istniejących mennicach Zakonnych, a więc w Toruniu, Gdańsku,

Malborku, Królewcu, a także w Elblągu. Co do tej pory w ogóle nie było brane pod uwagę, niezależnie

od merytorycznej strony tej argumentacji istotne wydało się nam przybliżenie poglądów autora, a także

zwrócenie uwagi, że badania nad monetą zakonną prowadzone są w Polsce, jak i w Niemczech. Coraz

rzadziej jednak echa tych dyskusji docierają do szerszego odbiorcy.

Jednocześnie chcieliśmy zwrócić uwagę, że poniższy artykuł nie ma charakteru ścisłej publikacji, jest

jedynie zapisem wystąpienia. Mimo tych ograniczeń, zdecydowaliśmy się na jego przetłumaczenie i

przybliżenie nieznanych w Polsce poglądów na mennictwo Zakonu Krzyżackiego. Mamy nadzieję, że

nasi czytelnicy wybaczą nam skrótowość i tezowy charakter poniższej publikacji.

(redakcja)

Z serii Niemiecki Zakon w Prusach

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu za panowania Wielkich Mistrzów Konrada III von

Jungingen (1393-1407) i Ulryka von Jungingen (1407-1410).

Zakon i miasto Elbląg zostały założone w 1237 roku przez Mistrza Krajowego Hermana Balka. Herman

Balk przybył jako pierwszy mistrz krajowy do Prus w 1231 roku, kiedy Zakonem zarządzał Wielki

Mistrza Herman von Salza (1210-1240). Po lokacji nastąpił szybki rozwój Elbląga - jako organizmu

miejskiego. W 1310 roku Komturii Elbląskiej została przekazana pieczęć (1). Można uznać, że była ona

punktem wyjścia do opracowania pewnej grupy herbów nadawanych przez Zakon innym miastom. Na

tarczy pieczęci komturii umieszczony jest duży krzyż z Orłem pośrodku. Na każdym końcu krzyża

znajdują się małe krzyże. Na prostopadłej belce krzyża stoją dwa małe krzyże rozdzielone przez orła.

Według mnie to właśnie te dwa stojące jeden nad drugim krzyżem stały się herbem miasta Elbląga.

Zakon Niemiecki w Prusach pod koniec XIV wieku Zakon pod panowaniem Konrada III von Jungingena

osiągnął najwyższy dobrobyt. Powiększył również znacznie swoje terytorium o Nową Marchię. Z

przeludnionych miast hanzeatyckich zaczęła do Prus emigrować znaczna liczba osadników, z których

1 / 5

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu

2009-08-28 16:51:15

znaczna grupa, głównie z Lubeki osiadła w Elblągu. Pod wpływem Związku Miast Hanzeatyckich i w ich

obronie Zakon prowadził zwycięską kampanię wojenną przeciwko piratom - tzw. Braciom Witaliskim.

Tworzyli oni swoisty związek rozbójników morskich, który od duńskiej królowej Małgorzaty otrzymał

list kaperski. Siedzibą Związku stała się duńska wyspa Gotlandia ze stolicą w Visby. Podejmowane

stamtąd wyprawy zagrażały i przynosiły wielkie szkody miastom hanzeatyckim. Zagrażały też miastom

krzyżackim zlokalizowanym w Prusach. Zakon Krzyżacki zdobył wyspę i objął na kilka lat swoim

panowaniem. Została jednak zachowana tamtejsza waluta tzn. 1 Gote / Ortug. Jednocześnie panowanie

nad wyspą pozwalało Zakonowi na kontrolowanie pobliskiego obszaru morskiego. Duże korzyści

Zakonowi przyniosły też wojny prowadzone przeciwko pogańskim Litwinom i plemionom semickim.

Wojny te ciągnęły się aż po rok 1404. (3) W wojnach ty brało udział europejskie rycerrstwo, które Wielki

Mistrza wynaagradzał np. pasowaniem na rycerza. Podbite terytoria i zdobycze wzmacniały potęgę

Zakonu. Książe Litwy Jagiełło został w 1386 roku powołany na króla Polski - poprzez ożenek.

Przyjmując Chrześcijaństwo reprezentował tylko jej część.

Zmiany zachodzące w państwie zakonnym pociągały za sobą zróżnicowanie rozwoju miast i zmiany ich

wzajemnej zależności. Pozycja miast zależała w głównej mierze od ich wpływów finansowych, tzw.

Pieniędzy funtowych . Ten podatek został przez Zakon wprowadzony na finansowanie wojsk najemnych.

Wynosił on trochę więcej niż trzytysięczna część przywiezionego towaru i półtoratysięczna część

wartości statków przywożących go. Jan Voigt (4) wymienia dla roku 1396 następujące wysokości takich

opłat: Gdańsk odprowadził 510 marek, Toruń 164, a Elbląg 26 marek srebra, z kolei w roku 1397 Gdańsk

przekazał 376 marek, Toruń 96, a Elbląg 41. Voigt zauważa, że największe kwoty ściągano w Gdańsku.

Według badań Voigta (5), Skarbnik Zakonu podróżując po miastach i osadach Państwa Zakonnego

pobierał regularnie te należności. Nadwyżkę przekazywano do Skarbu Zakonnego lub trafiała ona

bezpośrednio do szkatuły Wielkiego Mistrza. Mimo iż Zakon bogacił się, zawartość srebra w monecie

stale malała. Vosberg (6) pisze, że szelągi Winricha von Kniprode zawierały 13,5 łuta srebra, co

odpowiada próbie 840/1000 czystego srebra. Za panowania Konrada von Jungingen zawartość srebra

spadała nieprzerwanie. W ciągu 14 lat spadł do poziomu 11,67 łuta (tj. około 730/1000 srebra).

Pogarszanie się monety nie zawsze miało przyczyny ekonomiczne czy państwowe. Pogorszenie wartości

monet mogli spowodować prywatni sprawcy - mincerze, mistrz monetarny czy dzierżawca mennicy. O

zjawisku tym mówi nam sama moneta, jak i informacje o procesach sprawców. Jeżeli w kraju istniała

jedna mennica to sprawcę takiego procederu łatwo jest ustalić. Jeżeli mennic jest więcej, a bita moneta

jest taka sama to sprawców takich nadużyć trudniej jest ustalić. W takim wypadku starano się wyraźniej

oznaczyć wyroby każdego warsztatu. W tym celu na monecie umieszczano dodatkowe znaki, ułatwiające

rozpoznanie pochodzenia danej monety. Już F. A. Vossberg (7) wskazał, że to Wielki Mistrz Konrad von

Jungingen, w latach 1394-1398 zarządził, aby mincerze pracujący w srebrze i złocie umieszczali na

swoich pracach własny znak menniczy oraz znak miasta. Wcześniej za czasów Winricha von Kniprode

szelągi bite były w mennicach w Toruniu i Gdańsku. Dla rozróżnienia tych emisji wystarczał znak

warsztatu (znak rozdzielający wyrazy), który umożliwiał ustalenie pochodzenia szeląga. A zatem kontrolę

nad każdą emisją i jej jakością. Miasto i mennica Gdańska miała dominującą pozycję na ziemiach

Zakonu. Naszym zdaniem to mennica Gdańska wykonywała stemple szelągowe i dostarczała je do innych

mennic takich jak Toruń, Malbork, Królewiec czy Elbląg. Według wspomnianych wcześniej zarządzeń,

musiały w tym wypadku gdańskie szelągi posiadać znak swojego warsztatu i znak - herb - miasta. Biorąc

pod uwagę, że znajomość pisma nie była powszechna, a wytwórcy stempli otrzymywali jedynie

wskazówki i wzory dla wykonania konkretnych stempli. Co czasami powodowało powstawanie błędów.

2 / 5

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu

2009-08-28 16:51:15

Elbląskie szelągi

Na monetach Konrada spotykamy wyraźne znaki odnoszące się do konkretnych warsztatów, są to litery T

i M, Toruń i Malbork. Obok liter stosowane są znaki graficzne - takie jak kute, które są oryginalnymi

składnikami stempli monet wybijanych w Królewcu. Mam podejrzenie, że kolejne edycje stempli monet

były wykonywane w tym samym warsztacie i przez ten samego wykonawcę. Następnie już w

odpowiednim warsztacie dodawano dodatkowy znak - litery miasta menniczego umieszczane nad tarczą

Zakonną. Na szelągach Zakonnych legendę od tarczy oddziela obwódka z perełek. Następnie na kole z

perełek umieszczano znak (herb) miasta. Mam w zbiorze szeląga na którym niezgrabnie wykonano znak

menniczy nad miastem. Widzimy na nim niezgrabnie wykonany podwójny krzyż, w dalszej części

wystąpienia nazywany przez nas krzyżem patriarchalnym. Skoro znakiem (herbem Elbląga) są dwa

krzyże jeden and drugim, to taki właśnie znak musiał się znaleźć na szelągach elbląskich. Jednak na

gotowych stemplach trudno było umieścić poprawny znak - jakim były dwa krzyże, Toteż niewprawny

mincerz próbował taki znak pomieścić czasem redukując go do

3 / 5

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu

2009-08-28 16:51:15

jednego krzyża. Posiadam w zbiorze również szeląga, gdzie widać ścięty krzyż patriarchalny. Podobnego

szeląga opisał Vossberg pod bieżącym numerem 40 1/2. Szeląg ten na stronie rewersu posiada w miejscu

zwykłego krzyża rozpoczynającego legendę krzyż patriarchalny. Identyczny znajduje się w moim zbiorze

(fot 1.). Również jesteśmy w posiadaniu innego szeląga z podobną kombinacją stempli, jak opisane przez

Vossberga nr. 402/401. Także i tutaj krzyż patriarchalny tworzy początek legendy. Kończąc te przykłady

na temat znaków umieszczanych jako wyróżnienie warsztatów. Analizując te monety możemy dojść do

następujących konkluzji. Zleceniodawcy elbląskich szelągów próbowali, wprowadzić na stempel własny

znak warsztatowy, gdy stempel został już wykonany. Jednak z braku miejsca nie sposób było wprowadzić

pełnego herbu miasta na monetę. Toteż, krzyż patriarchalny jako znak rozpoczynający legendę rewersu

spełniał ustalone przez Konrada III wymogi formalne. W Malborku w podobnym czasie użyto znaku

pięcioramiennej gwiazdy, jako znaku rozpoczynającego napis rewersu (10). Podobną rolę jak gwiazda na

szelągach malborskich na szelągach elbląskich spełniał krzyż patriarchalny. Datowanie tych emisji

szelągów można przyjąć na lata 1405-1407 i związane byłyby one z drugą emisją szelągów mennicy

Elbląskiej. To przypuszczenie znajduje potwierdzenie na unikatowym szelągu Ulryka von Jungingen.

Vossberg opisał tę serię szelągów Ulryka w I rozdziale pod nr. 466. Tutaj krzyż patriarchalny znalazł się

na stronie awersu na odmianie wykazującej interesujące błędy w tytulaturze. Brzmi ona: MAGST

(podwójny krzyż) VLIGVS - PMGR. Vossberg zalicza go do najwcześniejszych emisji Ulryka

wykonanych nie później niż w 1407 roku. Prawdopodobnie chodzi tutaj o ostatniego szeląga wykonanego

w mennicy Elbląskiej.

W 1410 roku, po klęsce Grunwaldzkiej Elbląg poddał się bez większego oporu Władysławowi Jagielle.

Elbląg i Toruń znalazły się przez dwa lata pod okupacją króla polskiego. Oba miasta stanowiły zastaw

jako spłata reperacji wojennych. Zatem wszelka działalność mennicza w Elblągu po tym czasie już ustała.

Interesująca jest dla nas dalsza droga znaku podwójnego krzyża. Znak ten stał się wkrótce znakiem

warsztatowym mennicy gdańskiej. Mennica Gdańska używała tego znaku prawie przez cały okres bicia

4 / 5

Szelągi z mennicy Zakonnej w Elblągu

2009-08-28 16:51:15

monet. Ostatnie podwójne krzyże znajdujmy na szelągach zakonnych Ludwika von Erlichausena (1450 -

1467) wybijanych około 1450 roku. Szelągi te należą do wyjątkowo rzadkich, znane są obecnie z mojego

zbioru, notował je również zbiór malborski nr 9610. Znak ten stał się w końcu herbem miasta Gdańska.

Warto przypomnieć, że na pieczęci komturii gdańskiej widzimy stojącego rycerza z tarczą. Przy

narastającej nienawiści pomiędzy niemieckim Zakonem a miastem Gdańsk, zakazało ono samo z siebie

przyjąć herb Komturii za herb miasta. Zamiast odniesień do Zakonu Marii Panny powrócono do znaku

znanego z monet gdańskich, jakim były podwójne krzyże. Te podwójne krzyże do dzisiaj tak w herbie

Elbląga, jak i Gdańska pozostały.

W nagłówku artykułu oraz w tekście na stronie 9 widnieje Pieczęć komturii elbląskiej, metryka z 1510

roku, rysunek według znakomicie zachowanego odcisku w Erlaute Preusenn t. IV, str. 360, Tarcza

Zakonna z orłem w środku, napis: + S CONOIED - ATORIS * DE* ELBINGO

Fot. 1 Emisja ze znakiem miasta, krzyż nad herbem Wielkiego Mistrza, Vossberg. 7 emisja, nr. 396-400,

402-424

Fot. 2 Emisja, ze znakiem miasta - krzyż patriarchalny nad tarczą Wielkiego Mistrza, zb. własny

Fot. 3. Krzyż patriarchalny na miejscu zwykłego krzyża, jako początek legendy na rewersie, Vossberg.

401, zb. własny.

Johan Paul Goldhofer

Przekład: Zygfryd Sammson, Karol Nowaliński

5 / 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: