ar-04-04.pdf

Antropologia Religii. Wybór esejów. Tom IV, (2010), s. 130-172

Małgorzata Szczygielska

B erserkowie : elita wojowników czy aspołeczni zaBijacy ?

Berserkowie - skandynawscy wojownicy, opiewani w średniowiecznych

sagach jako budzący postrach rozbójnicy lub doborowi gwardziści duń-

skich i norweskich władców, do dziś stanowią nierozwikłaną zagadkę

dla badaczy historii wikingów. Czy istnieli naprawdę, czy byli wymy-

słem skandynawskiej wyobraźni, podobnie jak wilkołaki, trolle i smoki?

Czy budzili grozę i podziw, czy pogardę i nienawiść? Skąd wzięło się ich

miano? Czym był berserkgang , jak go osiągano i jak się objawiał? Te

i inne pytania na dobrą sprawę do dziś pozostają niewyjaśnione, pomi-

mo wielu prób w tym kierunku, a jednoznaczne i kategoryczne odpo-

wiedzi powodują więcej chaosu i nieporozumień, niż przybliżają do roz-

wiązania zagadki. Funkcjonuje wiele błędnych, a silnie zakorzenionych

opinii, których wyplenienie przypomina walkę z potworem Grendelem;

a powtarzanie ich przez światowego formatu badaczy historii i kultury

wikingów konstytuuje je jeszcze bardziej, tworząc pewniki tam, gdzie

nie ma nawet cienia przesłanki, jak było w przypadku utożsamienia ber-

serków z wilkołakami, uznania za berserczy rodu Egila Skalla-Grímsso-

na czy dopatrywania się w berserkgangu choroby umysłowej lub śladu

praktyk szamańskich. W tej pracy postaram się wskazać słabe punkty

dotychczasowych ustaleń na temat berserków, sprostować niektóre

z obiegowych opinii i wskazać inne wytłumaczenie fenomenu berserku

bez oddalania się za bardzo od materiałów źródłowych.

Źródła

Średniowieczna Skandynawia dysponuje wyjątkowym źródłem do po-

znania jej dziejów i kultury, jakim są sagi islandzkie. Były one spisywa-

ne przez anonimowych autorów w wiekach XII-XVI, lecz opierały się na

tradycji ustnej i powstałych wcześniej (IX-X w.) pieśniach skaldycznych,

które nie tylko dostarczyły materiału dla przyszłych sag, ale niekiedy by-

wały fragmentami lub w całości wplatane w narrację. Najstarszą z is-

landzkich sag jest Landnámabók (ok. 1130 r.) Arego Þórgilssona i Kol-

skega Ásbjörnsona - spis osadników, ich farm i zajmowanych gruntów,

ubarwiony anegdotami z czasów zasiedlania Islandii. Z tych samych lat

131

pochodzi Islendingabók Arego Þórgilssona, historia Islandii spisana na

podstawie przekazów ustnych ludzi, których pamięć sięgała bardzo da-

leko . Innym dziełem historycznym, powstałym w niecałe sto lat później,

jest Heimskringla Snorrego Sturlusona, historia królów Norwegii do-

prowadzona do roku 1184. Największe sagi powstały w ciągu XIII wie-

ku, choć trudno sprecyzować dokładniejsze daty. Sagi powstawały rów-

nież w wiekach następnych i z biegiem czasu opowieści w nich zawarte

stawały się coraz bardziej fantastyczne, mieszając motywy baśniowe

i literackie z różnych stron świata. Dotyczy to także kwestii berserków,

którzy w późniejszych - XV- i XVI-wiecznych - sagach zaczną być coraz

częściej utożsamiani z blámennami („czarnymi ludami”), o czym będzie

jeszcze mowa.

W pracy nie uwzględniono wszystkich istniejących sag, lecz dobór

źródeł był na tyle przypadkowy, by móc uznać wyniki za reprezentatyw-

ne. Jedynym kryterium doboru było występowanie w utworze terminu

„berserk” i pod tym właśnie kątem przeanalizowałam wszystkie źródła,

jakie były mi dostępne (w głównej mierze dzięki obecności ich oryginal-

nych wersji w sieci). Przyjęłam bowiem założenie, że należy oprzeć się

w pierwszym rzędzie na postaciach nazwanych berserkami już przez sa-

mego sagamaðra - autora sag, a dopiero później ewentualnie próbować

doszukiwać się cech berserków (o ile takowe istnieją) u postaci nie na-

zwanych wprost tym mianem (jak np. u Egila Skalla-Grímssona z Egli

lub Skarphéðina Njálssona z Njáli ), nie zaś na odwrót. Ogółem przeana-

lizowano tu 19 sag bajecznych (tzw. fornaldarsögur), 19 sag rodowych

( Islendingasögur ), 3 sagi królewskie Snorrego Sturlusona i kronikę

duńską Saxona Gramatyka, a także 2 pieśni eddaiczne oraz trzy części

tzw. Eddy prozaicznej Snorrego Sturlusona.

Sagi rodowe, tzw. sagi o Islandczykach ( Islendingasögur ), powsta-

wały od końca XII w. do XIV w. i opisują dzieje ludzi żyjących w prze-

szłości na Islandii, protoplastów islandzkich rodów i wybitne postaci is-

landzkiej historii. Do sag rodowych wykorzystanych w tej pracy zaliczają

się: Landnámabók , Egils saga Skalla-Grímssonar (Egla), Brennu-Njáls

saga (Njála), Eyrbyggja saga , Laxdǽla saga , Gunnlaugs saga ormstun-

gu , Grettis saga sterka (Grettla), Vatnsdǽla saga , Flóamanna saga ,

Hrana saga hrings , Reykdǽla saga og Víga-Skútu , Svarfdǽla saga ,

Þórdar saga hredu , Víga-Glúms saga , Gunnars saga Keldúgnupsfíls ,

Gísla saga Súrssonar , Gull-Þóris saga oraz Heiðarvíga saga .

132

Sagi bajeczne (zmyślone), dość późne w porównaniu z rodowymi, bo

pochodzące z XIV-XVI w., i opisujące dzieje bohaterów mitycznych lub

fantastycznych, zebrane zostały przez Gudniego Jónssona i Bjarniego

Vilhjalmssona w trzytomowym dziele Fornaldarsögur Norðurlanda ,

wydanym w latach 1943-1944. Wszystkie wykorzystane w niniejszej

pracy sagi bajeczne pochodzą z tego opracowania; i tak z tomu pierw-

szego: Þáttr af Ragnars sonum , Hervarar saga ok Heiðreks , Grims

saga loðinkinna , Örvar-Odds saga ; z tomu drugiego: Hrólf saga

kraka ok kappa hans (wraz z dodatkiem Af Aðils Uppsalakonungi ok

Sviþjódarferd Hrólfskonungs ok kappa hans ), Frá Fornjóti ok hans

ættmönnum , Hálfs saga ok Hálfsrekka , Þorsteins saga Víkingssonar ,

Hrómundar saga Grípssonar , Ásmundar saga kappabana , Sturlaugs

saga starfsama , Göngu-Hrólfs saga ; z trzeciego: Gautreks saga , Hrólfs

saga Gautrekssonar , Egils saga einhenda ok Ásmundar berserkjaba-

na , Sörla saga sterka , Hjálmtes saga ok Ölvis , Hálfdanar saga Ey-

stenssonar , Hálfdanar saga Brönufostra .

Sagi królewskie to opowieści zgromadzone w zbiorze Heimskringla

przez historyka islandzkiego Snorrego Sturlusona (ok. 1179-1241). Zbiór

zawiera szesnaście sag opisujących panowanie poszczególnych królów

Norwegii, od czasów legendarnych do roku 1184. Otwierająca ten zbiór

Ynglinga saga rozpoczyna się od słów Kringla heimsins… ( Krąg ziem-

ski… ), które później posłużyły jako tytuł całego zbioru, po raz pierwszy

użyte w tej roli przez Johana Peringskiölda w jego wydaniu sag królew-

skich z roku 1697: Heims Kringla eller Snorre Sturlsons Nordländska

Konunga Sagor . Wzmianki o berserkach pojawiają się jedynie w trzech

pierwszych sagach - w Ynglinga saga , Hálfdanar saga svarta i Haralds

saga harfagra .

Innym zbiorem sag królewskich są Gesta Danorum duńskiego uczo-

nego Saxo Gramatyka (ok. 1150-1220). Kronika składa się z dziewię-

ciu ksiąg opisujących dzieje Danii począwszy od czasów legendarnych

do roku 1185. Podobnie jak Snorri, Saxo szeroko wykorzystuje tradycje

germańskie, wprowadzając do swej kroniki postacie bohaterów znanych

w całej Skandynawii (jak chociażby postać Starkaða - tu Starcatherusa

- znaną również z sag islandzkich). W przeciwieństwie jednak do He-

imskringli , Gesta Danorum pisane są po łacinie, co znacznie utrudnia

doprecyzowanie pewnych pojęć, Niekoniecznie bowiem każdy wojow-

nik, określony przez Saxona mianem athleta , musi być berserkiem - ale

przynajmniej dwóch z nich (Słowianin Wilzce/Wasce oraz Grimmon)

133

może nimi być, o czym świadczą pewne podobieństwa ich losów z is-

landzkimi berserkami; za to dwaj ewidentni berserkowie, Hardbeinus

i Siwald z synami, przywódcy band rozbójniczych i czarownicy potra-

iący wprawiać się w zwierzęcy szał bojowy, nie są nazwani athletae ani

określeni w ogóle żadnym terminem, dającym się zidentyikować ze sło-

wem berserk. Trzeba tu zatem zachować o wiele większą ostrożność, niż

w przypadku sag, dlatego nie zostali oni zestawieni w katalogu - jako

„niepewni”, spekulatywni berserkowie..

Drobne informacje o berserkach znaleźć można również w pieśniach

eddaicznych. W Eddzie poetyckiej (starszej) są to pojedyncze strofy

z Harbardsljód , Hyndluljód i Hávamál . Edda prozaiczna (młodsza)

Snorrego Sturlusona, znana jako Snorra Edda , wspomina berserków w

Prologu , w Gylfaginning i w Skaldskaparmál .

Imiona, przydomki i toponimy podaję w pisowni oryginalnej, podob-

nie jak pojęcia islandzkie, wyróżnione z tekstu kursywą. Wyjątek stano-

wią nazwy i pojęcia od dawna zadomowione w języku polskim, jak troll

( tröll ), berserk czy saga, oraz spolszczone na użytek tej pracy, jak ulfhed-

narzy ( úlfhéðnar ) czy berserkerki ( berserkonur ), pisane bez kursywy,

oraz imiona bogów (Odyn, Thor), pisane w wersji przyjętej w Polsce.

Postacie

Z wymienionych źródeł pochodzi następująca liczba postaci jednoznacz-

nie określonych mianem berserków (w nawiasach podano tytuł sagi oraz

numer rozdziału lub strofy):

siedem drużyn królewskich (po 12 berserków)

• ulfhednarzy króla norweskiego Haralda harfagra ( Haraldskvædi ,

Haralds saga harfagra 9, Egils saga Skalla-Grímssonar 9, Grettis

saga sterka 2, Vatnsdǽla saga 9);

• berserkowie króla szwedzkiego Aðilsa ( Hrólfr saga kraka ok kappa

hans );

• berserkowie króla duńskiego Hrólfa kraki ( Af Aðils Uppsalakonun-

gi ok Sviþjóðarferð Hrólfskonungs ok kappa hans , Skaldskapar-

mál, Hrólfs saga kraka ok kappa hans );

• berserkowie królów szwedzkich Eireka i Alreka, m.in. Úlf i Ottryg

( Gautreks saga , Gesta Danorum );

• berserkowie króla Gestrekalandu Eireka: Örn inn ermski , Úlf, Hár

i Gellir, Sörli sidnefr i Tjöri, Tjösnir, Loðmund, Haki, Lífólf i Styr

134

sterki , Brusi beinserk ( Göngu-Hrolfs saga );

• berserkowie króla Garðarike Hálfdana, m.in. Hrosskel i Hesþöfði

( Hrólfs saga Gautrekssonar );

• berserkowie króla Serklandu Nudusa ( Hjálmþés saga ok Ölvis );

trzy drużyny prywatne (12 lub 7 berserków)

• synowie Armgrima: Hervarð, Hjörvarð, Hrani, Angantýr, Bíld (Bra-

mi), Búi, Barri, Tóki (Reifnir), Tund (Tind), Tyring, dwóch Had-

dingów ( Hyndluljód , Hervarar saga ok Heiðreks , Gesta Danorum ,

Örvar-Odds saga );

• drużyna Sörkvira ( Grims saga loðinkinna );

• berserkowie Heid: Grim, Geir, Hólmstein, Eysödul, Heðin mjóvi ,

Dag lifski, Harald Olafsson ( Sögubrot af nokkurum fornkonungum

i Dana ok Sviaveldi );

drużyny towarzyszące berserkom-przestępcom (przeważnie po

12 berserków, ale bywa też 30, 11 lub 5; najczęściej liczba nieokreślona)

najemnicy (indywidualni)

• bracia Halli i Leiknir ( Eyrbyggja saga , Heiðarviga saga );

• bracia Amon i Hjalmar ( Göngu-Hrólfs saga );

• blámann króla Framora ( Sturlaugs saga starfsama );

• blámann jarla Hákona Sigurðssona ( Gunnars saga Keldúgnups-

fíls );

• Ívar böggul ( Hálfdans saga Eysteinsonnar );

• Eystein ( Víga-Glúms saga );

• Sóti ( Göngu-Hrólfs saga );

dwudziestu trzech przestępców z sag rodowych

• bracia Svartur i Jökul ( Gunnars saga Keldúgnupsfíls );

• bracia Arnhöfði i Hildir ( Hrana saga hrings );

• bracia Þórir þömb i Ögmund illi ( Grettis saga sterka 19);

• Snǽkol ( Grettis saga sterka 40);

• Ljót inn bleikki ( Egils saga Skalla-Grímssonar 64, Svarfdǽla saga );

• Moldi brat Ljóta, ale działający osobno ( Svarfdǽla saga );

• Ottryg ( Brennu-Njáls saga 103);

• Hauk i Hauk ( Vatnsdǽla saga );

• Þororm ( Gunnlaugs saga ormstungu 9);

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: