KSIĘGI PROROCKIE
- 4 proroków większych
- 12 proroków mniejszych
Monografie – komentarze do ksiąg: np.:
- bp Gądecki, Księgi Prorockie
- prof. Chrostowski W., Bohaterowie wiary
- Ruch biblijny i religijny – wydawnictwo
- Biblica – czasopismo
- Studia poznańskie, Studia krakowskie, Zeszyty Naukowe KUL – poszczególne diecezje
- Słowniki np. Praktyczny Słownik Biblijny
- od grec. Profetes
Profetyzm izraelski jawi się jako coś jedynego, niepowtarzalnego w historii całej ludzkości. Prorocy byli nosicielami religijnymi tradycji, przewodnikami Izraela w wędrówce ku Nowemu Testamentowi. Profetyzm ma długą historię, która stanowi integralną część historii religijnej i teologicznej. Historia profetyzmu nie pokrywa się ani treścią ani zakresem z przekazywanymi w Starym Testamencie księgami poszczególnych proroków. Po wielu prorokach nie została spuścizna literacka. Księgi biblijne nie zawierają opisu profetyzmu, ale podkreślają jego rolę w historii zbawienia. Profetyzm nie jest zjawiskiem tylko izraelskim, ale obecny był w wielu środowiskach kultury wschodniej. Szczególnie w Mezopotamii byli ludzie obdarzeni głębszym poznaniem religijnym, przemawiający (wiemy to z wykopalisk). O istnieniu proroków pozabiblijnych dowiadujemy się z samej Biblii (I Sam 6, 2-9 – o przepowiadaczach przyszłości filistyńskich, I Krl 18, 19-40 – o publicznych wystąpieniach Baaly i Aszery; II Krl 10, 19). W odróżnieniu od izraelskich proroków pozabiblijnych zapowiadają wydarzenia czysto naturalne, nie obejmują nigdy całego narodu, odnoszą się tylko do panującej dynastii.
Najstarsze opisy pochodzą z III w. Stary Testament przekazał ślady dwóch typów profetyzmu, jakie istniały przed ustanowieniem monarchii:
1 – roe (widzący)
2 – nabi (prorok)
Ad.1) roe (patrzeć, widzieć, oglądać). Instytucja proroka „roe” wywodzi się z kultury Nomadów. W najdawniejszych czasach tzw. widzącym był zapewne patriarcha. Prorocy widzący przekazywali polecenia Boże na tematy, zapowiadali przyszłe wydarzenia o charakterze religijnym lub codziennym, objaśniali (1 Sam 9, 6-9). Wśród proroków roe wyróżnimy:
- Deborę - zwana prorokinią, pełniła ona funkcję sędziego, a zarazem miała tytuł matki w Izraelu (Sdz 4,4; 5, 7);
- Samuel – skupiał też funkcję kapłańskie, funkcje widzącego i sędziego;
- Natan – ma też pewne cechy roe, był prorokiem na dworze Dawida.
Instytucja proroków widzących rozwijała się samodzielnie.
Ad.2) nabi (prorok, nazwa przyjęła się potem jako określenie całego profetyzmu izraelskiego w ogólności). Nurt ten związany jest z kultura osiadłą. Prorocy tego typu byli związani ze świątynią, są często na dworze królewskim, Ich cechą charakterystyczna jest rozwinięta ekstaza prorocka.
W czasach królewskich oba nurty zlały się.
OKRES MONARCHII (X-XIw)
Prorocy słowa – nie pozostawili spuścizny literackiej. Prorocy – autorzy ksiąg (Eliasz, Elizeusz)
ELIASZ – żył w Państwie Północnym (izraelskim) za czasów króla Ahaba i Ohozjusza
- reprezentuje typ proroka wędrującego, nie wiązał się z żadną grupą
- cechuję go wielka cnota religijna
- nawiązuje do niego Nowy Testament
- przeciwstawiał się próbom Ahaba zmierzającym do połączenia kultu religii kanarejskiej z izraelską. Jego walka z kultem Baala uwydatniała moc i władzę jedynego Boga.
- Godnym uwagi jest przeciwstawienie modlitwy proroka zabiegom przepowiadaczy
ELIZEUSZ – prowadzi osiadły tryb życia, w sposób szczególny mówi o nim II Krl 2, II Krl 3, II Krl 14-21
- tworzy własna wspólnotę prorocką, występując tez na dworze królewskim. II Krl 3, 11 mówi o wyprawie wojennej króla Joroma przeciw Maabowi, której towarzyszy Elizeusz. Elizeusz zajmuje się oprócz działalności prorockiej również polityczną, jest współautorem obalenia dynastii Omariego i wprowadzenia na tron króla Jeryhu (II Krl, 1-10)
- przynależy do proroków, którzy przejęli i złączyli tradycyjne formy profetyzmu roe (widzącego) i nabi (proroka)
W okresie monarchii są też grupy prorockie odpowiadające pierwotnym ekstatycznym nabim. Ich występowanie datuje się od początków Samuela do panowania Ahaba (IX). Prorocy ci skupiali się przy świątyniach, gdzie odprawiali formy kultu, śpiew, religijny taniec (1 Krl 25, 1-3). Opisy z 1 i 2 Sm wskazują na zbiorową ekstazę tych proroków, była ona skutkiem działania ducha Jahwe. Prorok w ekstazie zachowywał się inaczej, łączył entuzjastyczny śpiew z okrzykami itp. (1Sm 10,9; 1Krl 22,10; 22,12). Stan takiego uniesienia udzielał się często innym, całej wspólnocie. Z tych grup w okresie monarchii utworzyła się instytucja proroków, która za cel życia obrała pełnienie funkcji prorockich. Niektórzy bardziej znani prorocy nie akceptowali ich. Grupy prorockie miały własne misje i zlecenia otrzymywane od Pana (1Krl 20,35n;I Krl 22, 35-42). Sam prorok Elizeusz był zwierzchnikiem jednej z takich grup. W okresie monarchii stanowili oni oddzielny stan, obok mędrców, kapłanów i innych warstw społecznych (Oz 4,4n; Mich 3,11). Prorocy są duchowymi przywódcami Izraela. Ten stan prorocki nazywano „synami prorockimi” i nie oznaczało to, że są oddzielna grupą prorocką, ale określało to całe zrzeszenia prorockie. Zrzeszenia udzielały porad, zapowiadały przyszłe wydarzenia(1Krl 11,29). Zrzeszenia miały przywódcę zwanego panem lub ojcem. Niektórzy prorocy wiedli życie rodzinne, utrzymując się z jałmużny (2Krl 4,1). Za czasów Samuela charakterystycznym ich strojem był płaszcze ze skór zwierząt i pas na biodrach. Odmienna kategorię proroków zrzeszonych stanowili prorocy nadworni, którzy zapowiadali koniec bitwy. Zrzeszenia odegrały rolę religijna i polityczną.
Prorocy byli zdecydowanymi zwolennikami tradycji izraelskich i jahwizmu, występowali otwarcie przeciw bałwochwalstwu i prorokom pogańskim, co stawało się niejednokrotnie przyczyną ich prześladowań. Profetyzm izraelski pomimo wielu punktów stycznych z profetyzmem krajów ościennych Izraela, ma wiele cech oryginalnych. Prorocy izraelscy odznaczają się powaga Słowa Bożego i są pewni swego powołania. Istnieje też silny związek profetyzmu z Bogiem narodowym Jahwe. Prorocy izraelscy mają pełniejsze poznanie religijne, co rzutuje na postawę etyczną i gorliwość głoszenia wizji prorockiej. Przyjęte od krajów sąsiednich formy i formuły otrzymują w Izraelu treść zupełnie nową, podporządkowaną jednemu Bogu i kierującą ku określonym celom religijnym. Pełnienie funkcji prorockiej napotykało niejednokrotnie na trudności, ze względu na pogańskie wpływy, przede wszystkim wpływ kananejski na kształtowanie poglądów i postaw Izraela, który nie zawsze chciał słuchać proroków. Z drugiej strony czasami sami prorocy byli niekiedy podmiotem nadużyć, niekiedy głoszenia wypaczonych idei. Pojawiali się fałszywi prorocy, którzy głosili Słowo bez powołania, o nich wspomina zwłaszcza Jer14, 13-14. Terminologia hebr. nie zna specjalnego terminu na określenie proroka fałszywego, dopiero Septuaginta wprowadza rozróżnienie między prorokiem fałszywym i prorokiem prawdziwym słowem pseudoprofetyzm. Jak odróżnić proroków fałszywych od prawdziwych? Sam prorok odróżnia swoje myśli od Słowa Jahwe. Dlatego też ocena proroków fałszywych w Starym Testamencie jest bardzo surowa. Iz 9,14, Jer 5,31. Sprawdzianem prawdziwości proroków jest:
- osobista świadomość misji prorockiej, poparta chęcią mówienia w imię Pana, niezależnie od skutków głoszenia tejże misji, S.T.zna przypadki cierpień i śmierci proroków w imię Pana 1Krl 19,10; Jer 11,18.
- innym sprawdzianem prawdziwości proroka jest zgodność głoszonej nauki z nauką wielkich postaci prorockich
- świętość życia Jer 23,14,
- bezinteresowność,
- znaki – nadzwyczajne wydarzenia, które wykluczały interwencję ludzką Iz 7,11; 2Krl, 20, 8n.
SPOSÓB OTRZYMYWANIA OBJAWIENIA BOŻEGO PRZEZ PROROKÓW
O objawieniu czy też natchnieniu do mówienia w imię Boga dowiadujemy się na podstawie wypowiedzi samych proroków. Prorocy mówią o Duchu Bożym, który stanowi siłę wiodącą, wzmacnia, ożywia i uzdalnia człowieka do prowadzenia nowego życia, podporządkowanego planom Boga.
Powołanie prorockie – to najważniejszy moment w życiu proroka. Niektórzy opisują je bardzo dokładnie, udowadniając autentyczność swej misji. Powołanie odbywa się w różny sposób, często łączy się z wizją lub pierwszym objawieniem udzielonym prorokowi. Powołanie prorockie zakłada misję Jahwe, Pan Bóg wybiera i przeznacza do wykonania określonego zadania w jego zbawczych planach. Powołanie zakłada przemianę wewnętrzną człowieka, obejmuje jego rozum i serce. Okoliczności powołania mogą być różne, podobnie jak i sama odpowiedź proroka. w sposób prosty przedstawia swe powołanie prorok Amos, Am 7,15. Podobną relację o swym powołaniu przekazuje Ozeasz - Oz 1,2n. Bardzo uroczysty charakterm ma wizja związana z powołaniem Izajasza, Iz 6. Inny opis powołania u Jeremiasza, Jer 1,7. Prorok Ezechiel otrzymuje misję prorocką w sposób symboliczny, Ez 3,1-3. Odpowiedzią proroka na powołanie Boże jest posłuszeństwo i głęboka wiara. Pełnienie misji prorockiej wymaga wielu wyrzeczeń osobistych umartwień. Np. Jer 16, 1-3, zakaz zakładania rodziny. Powołanie jest stałe i nieodwołalne, Jer 20,9.
WIZJE PROROCKIE
Są dwa typy objawień prorockich:
1 – obrazowe (wizje)
2 – pozawizualne (słowo słyszane)
„Słowo Jahwe” nie oznacza zawsze, że chodzi o drugi typ objawień. Wyraz hebr. dabar ma znaczenie szersze niż dzisiaj, nie ogranicza się tylko do zasłyszanego słowa. W języku prorockim oznacza ono objawienie jako takie. Ponad to, oba typy objawień nie stanowią form odrębnych, ale łączą się i przenikają. Doświadczenie subiektywne i obiektywne stanowi jedność, odmiennie niż w kulturze europejskiej, toteż w wielu przypadkach niemożliwe jest stwierdzenie, w jaki sposób prorok „widział”. Jednakże niektóre wizje, nie mające odpowiednika w rzeczywistości (Iz 6;Ez 37), zaliczamy do czysto subiektywnych. Wizje te stają się częstsze w miarą zbliżania się do okresu apokaliptyki, szczególnie u Ezechiela i w księdze Daniela. Skrajnie niewłaściwą rzeczą byłoby doszukiwanie się u proroków tylko doświadczeń obiektywnych lub odwrotnie, traktowanie proroków jako wizjonerów, którzy posiadają w sobie wyłącznie abstrakcyjny świat myśli. Prorok żyje w określonym środowisku, choć pod wpływem Ducha Bożego widzi rzeczy, jakich inni ludzie nie dostrzegają – nazywamy to wizją. Prorocy często wspominają o widzeniach, czy o pewnych obrazach oglądanych wizji (Lb 12, 6). Często trudno określić z jaką wizją mamy do czynienia, obiektywną (zewnętrzną), czy jeszcze inną, gdyż prorocy używają pojęć nieprecyzyjnych, jak „widzieć słowo”, „słyszeć wizję” (Iz 2,1-5; Jer 23,18).
Wydaje się jednak, że wizje prorockie możemy podzielić na 3 grupy:
1.) wizja zewnętrzna (obiektywna) – chodzi o jakiś przedmiot zewnętrzny, istniejący poza samym prorokiem lub o wrażenie wywołane przez Boga w jego zmysłach (Wj 3,1n; Dn 5,1n);
2.) wizja wyobrażeniowa (subiektywna) – polega na przekazaniu prorokowi nowych wyobrażeń lub też na nowym zestawieniu wyobrażeń znanych (Iz 6,1-3);
3.) wizja umysłowa (intelektualna) – chodzi o wywołanie pojęć zmysłowych bez wpływów zmysłów. To najdoskonalszy rodzaj wizji – w wizji umysłowej Bóg wprowadza tu nowe pojęcia do umysłu lub też wywołuje w umyśle nowy (Am 3,7; Ez 12,21).
Niektórzy egzegeci sądzili, że wizja jest wyrazem ekstazy – czyli zjawiska naturalnego, zachodzącego w psychice człowieka, spowodowanego intensywną koncentracją umysłu i wyobraźni, i rzeczywiście, niektóre stany duchowe proroków można by uznać za ekstatyczne (Jer 20,7-9). Jakkolwiek należy zauważyć, że mimo pewnych oznak ekstatycznych (np. utrata sił, drżenie ciała), prorocy nie utracili pełnej świadomości ani nie dostawali umniejszenia działalności władz duchowych. Nie ma też oznak stanów patologicznych, jak to ma miejsce w przypadku niektórych sekt. Ekstaza jako zjawisko psychiczne nie wskazuje bezpośrednio na interwencję Bożą, ale jej nie wyklucza. Stany ekstatyczne u proroków należy uznać za coś drugorzędnego i dodatkowego.
SEN PROROCZY
O możliwości snu prorockiego jest wyraźnie mowa w Lb 12, 6. We śnie, gdzie ustaje działalność rozumu, zwiększa się jednocześnie wyobraźnia i podatność na przyjęcie wizji. Sam Bóg czuwa nad tym, by prorok miał pewność swego snu i właściwy jego osąd. Niektórzy prorocy interpretują sny swych władców (sen Faraona lub Nabuchodonozora). W NT jest mowa o śnie proroczym w Mt 1,20.2,13-15.
SPOSOBY GŁOSZENIA NAUK PROROCKICH
Zadaniem proroka było nie tylko przyjęcie pouczenia od Boga, ale także przekazanie go innym. Najczęstszą formą komunikowania pouczeń było nauczanie ustne. Stąd też pochodzi słowo „nabi” na oznaczenie proroka. Pismo Święte przedstawia proroków jako gorliwych kaznodziei i nauczycieli. Prorok głosił to, co widział lub słyszał, przekazując treść w odpowiedniej formie poetyckiej. Najbardziej typową formą prorocką jest tzw. słowo posłańca. Prorok przekazuje polecenie Boga, groźbę, zapowiedź kary lub pomyślności używając formuły: „To mówi Pan”, po czym kontynuuje wypowiedź w pierwszej osobie. Ta forma przekazywania wiadomości przez posłańca była znana na Bliskim Wschodzie (Rdz 32,5). Prorocy stosowali też inną typową formułę: „ wyrocznia Jahwe” (neum Jahwe), znajduje się ona zwykle na końcu proroctwa.
Wśród proroctw egzegeci, pod względem gatunków literackich wyróżniają:
- groźby – dotyczą poszczególnych osób, ale także klas społecznych całego narodu Izraela; specjalny rodzaj gróźb stanowią wystąpienia proroków przeciw narodom pogańskim
- zapowiedzi pomyślne
- mowy karcące
- upomnienia
- ostrzeżenia
Interesującą formą przekazywania posłannictwa prorockiego są tzw. mowy, przemówienia, które zdają się być wzorowane na postępowaniu sądowych, w roli oskarżyciela występuje tu sam Jahwe, jest On jednocześnie świadkiem (Mich 1,2; Mal 3, 5). Niekiedy na świadków są powołane wszystkie narody, całe ziemia i niebo (Iz 1,2-3; Mich 6, 1-2). W uzasadnieniu winy pojawiają się takie motywy jak np. bałwochwalstwo, lekceważenie przykazań Bożych, popieranie narodów pogańskich i występki moralne. Gdy idzie o Upomnienie prorockie, to mają one charakter bardziej ogólny. prorok zachęca naród do powrotu do Boga, do nawrócenia. Niektóre zapowiedzi kary mają charakter warunkowy i ograniczony (Oz 14,2; Am 3,1-2). Innym sposobem przekazywania proroctw są dysputy. Prorok polemizuje ze swoimi przeciwnikami, używając nieraz mocnych słów i wyrażeń. Polemiki dotyczą fałszywych kapłanów, proroków i królów, jeszcze częściej obcych bóstw i ich czcicieli (Jer 28, 1-4). Doskonałą satyrę na obce bóstwa stanowi Bar 6. Prorocy w swym nauczaniu używają zwykłych i współczesnych sposobów przekazywania myśli. Odnajdziemy więc w Biblii w mowach prorockich przysłowia ludowe (Jer 13,12; Ez 16,44), sentencje (Iz 10,15), pieśni (Iz 5,1-7). Inna forma nauczania prorockiego to lamentacje – mają one swe źródło w obrzędach pogrzebowych i dotyczą jednostki lub też całego narodu. Typowym przykładem są lamentacje proroka Jeremiasza czy lamentacje psalmowe. Proroctwa pomyślne, podobnie jak lamentacje, dotyczą nie tylko jednostki, ale całej społeczności izraelskiej. W ST spotykamy zapowiedzi pomyślne odnośnie dynastii lub całego Izraela. Można wymienić tu takie formuły, jak „Oto nadchodzą dni”, „Stanie się w tym dniu”, „Przy końcu dni”.
Nauczanie proroków ma charakter nieograniczony ani miejscem, ani czasem. Prorocy skupiają się przeważnie przy świątyni, chociaż nie brak i takich, którzy występują niezależnie do wszelkich instytucji sakralnych, poddając je krytyce. Występują oni w związku z trudną sytuacją narodową, przy zagrożeniach religijnych i politycznych. Np. Eliasz występuje w związku z bałwochwalczą postawą króla Araba i Jezebel, Amos przeciw schizmatycznemu kultowi, Jeremiasz próbuje odwrócić groźbę niewoli. Niektóre polecenia Jahwe określają dokładnie misję prorocką (pod względem miejsca i czasu). Amos ma nakaz nauczania w Państwie Północnym (Am 7,15), Izajasz ma się spotkać z królem Ahazem w wyznaczonym miejscu miasta, itp. Częściej jednak sami prorocy wybierali miejsce i czas swej działalności. Izajasz występuje często na dworze królewskim, Ezechiel wśród wygnańców swych rodaków w Babilonii, itp. Chociaż działalność prorocka nie miała bezpośrednio charakteru kultowego, wielu z proroków skupiało się przy Świątyni Jerozolimskiej, tam znajdowali licznych słuchaczy. Niekiedy prorocy występują podczas bitwy, udzielając rad dowódcom (1krl 20, 13-15). Ogólnie należy stwierdzić, że ustne nauczanie proroków było podstawą przekazywania orędzia Boga.
Innym sposobem głoszenia nauk przez proroków są czynności symboliczne. Symbol (grec. symbolon) stanowi znak określający inny przedmiot lub zjawisko. Symboliczny sposób przekazywania myśli był bardzo rozpowszechniony w kulturze starożytnej. Semici wyrażali swe myśli w sposób konkretny, związany ze światem widzialnym, niejako namacalnym. Nawet współcześnie pewne gesty mają znaczenie symboliczne. Cały Bliski Wschód używa gestów. Gest czasami wyraża więcej niż samo słowo, wyraża się przez nie tylko treść, ale także uczucie. Prorocy oprócz słów używają więc właściwych mentalności wschodniej gestów i symboli. W pewnym sensie całe życie proroka można nazwać symbolem (Iz 8,18). Ezechiel traktuje swe życie jako znak dla pokoleń izraelskich (Ez 4,1-3.12,6). Znak odgrywał w starożytności ogromna rolę. Już w pierwszych księgach Biblii spotykamy się ze znakami w kontekście symbolicznym, np. w Lb 14,6 jest mowa o rozdarciu szat na znak żałoby, 1 Krl 11,29-39 – Ahiasz Sylo w sposób symboliczny rozdziera płaszcz na 12 części, zapowiadając rozpad państwa Salomona, Izajasz chodził bosy na znak przyszłej klęski, Jeremiasz nosi symboliczne jarzmo niewoli babilońskiej(Jer 27,2), Ezechiel łączy dwa kawałki drewna na znak przyszłego zjednoczenia narodu(Ez 37,15-19). Współcześnie pojawił się zarzut, że te czynności miały charakter magiczny, jak u innych narodów wschodnich. W odpowiedzi należy stwierdzić, że owszem Izraelici znali czynności magiczne (Pwt 18,9-13), jednak zostały one wyparte przez prądy religijne jachwizmu. Sami prorocy gorliwie zwalczali nie tyle przejawy magii, ile magiczne interpretacje obrzędów religijnych. Podkreślali przy tym różnicę między praktykami pogańskimi, a czynnościami symbolicznymi. Dla proroków siłą twórczą była moc Jahwe.
Problem stanowią tzw. wewnętrzne wizje prorockie, które poprzedzają czynności symboliczne. Czasami trudno jest ustalić, która wizja przedstawia rzeczywiste czynności symboliczne, a która nie ma pokrycia z rzeczywistością. Pomoc w rozwiązaniu tej kwestii stanowi zwykle analiza literacka kontekstu, np. okoliczności towarzyszące czynnościom symbolicznym, zdziwienie, reakcja otoczenia. W miarę zbliżania się do apokaliptyki (zacgZach) powoli ustępują czynności symboliczne na korzyść wizji apokaliptycznych. Trudno ustalić ile jest realnych opisów czynności symbolicznych. Wstęp do ST sugeruje liczbę 32, z czego 4 czynności symboliczne miałyby miejsce proroków proroków starszych, reszta tekstów dotyczyłaby proroków młodszych. Liczba ta nie jest pewna ze względu na trudności ustalenia czy poszczególne czynności syboliczne były realne czy stanowiły tylko symboliczne wizje.
Odnośnie do struktury czynności symbolicznych można wyróżnić trzy elementy:
1) polecenie spełnienia czynności symbolicznej, pochodzącej od Pana - dla proroka najważniejszą sprawę stanowi nakaz Boży spełnienia danej czynności. Wykluczone są tu motywy osobiste, jakie miały miejsce u fałszywych proroków (1Krl 22,11);
2) sama czynność prorocka – jest często zróżnicowana, nie zawsze widać zależność nakazu w stosunku do jego wykonania. Czasem jednemu nakazowi odpowiada szereg czynności symbolicznych, czasem autor nie podaje opisu czynności symbolicznej, nie znaczy to jednak, że nie została wykonana;
3) wyjaśnienie znaczenia czynności symbolicznej – ten element dokonuje się zwykle przez słowo proroka, który tłumaczy słuchaczom. Nie zawsze wyjaśnienie to jest pełne, szczególnie, jeśli dotyczy przyszłej rzeczywistości, np. czasów mesjańskich.
PISMA PROROCKIE
Chociaż Biblia wymienia wielu proroków, tylko niektórzy pozostawili po sobie spuściznę literacka. Najstarsi prorocy kładli akcent przede wszystkim na głoszenie Słowa Bożego. Chociaż na podstawie pewnych wzmianek w Biblii możemy się domyślać, że w IX w. BC istniała już literatura prorocka. Krn wspomina o źródłach prorockich, takich jak „Dzieje Samuela widzącego”, „Dzieje Natana proroka” czy „Słowa proroka Semejasza”. Te zapiski zaginęły. Tylko niektórzy egzegeci twierdzą jakoby przez wieki prorocy nauczali tylko w sposób ustny. O spisaniu proroctw mówią niekiedy sami prorocy - Iz 8,16 – ukształtowanie świadectwa i opieczętowanie objawienia odbywa się w jego uczniach. Prorok Habakuk otrzymuje polecenie spisanie słowa na tablicach (Ha 2,2). Klasyczny przykład opisu powstania księgi natchnionej w Jer 36. Prorok, któremu uniemożliwiono spełnianie działalności prorockiej w Świątyni, otrzymuje od Boga nakaz spisania gróźb w celu publicznego odczytania. Zadanie to poleca swojemu przyjacielowi sekretarzowi Baruchowi. Ten spisuje proroctwa (Jer 36,4), a następnie odczytuje przed całym ludem (Jer 36,10). Nie wiemy dokładnie, w jaki sposób Baruch dokonał zapisu, czy prorok dyktował z pamięci, czy korzystał z przygotowanych wcześniej notatek, czy Baruch dokonał redakcji, czy były to dosłowne wypowiedzi Jeremiasza. Zresztą, na redakcji baruchowej nie kończy się proces kształtowania księgi Jeremiasza. Zawiera ona, w dzisiejszym wydaniu, nie tylko mowy i czyny Jeremiasza, ale i uzupełnienia kolekcjonerów i redaktorów czasów niewoli. Egzegeci mówią o pewnych tradycjach pisarskich. Tradycje te były zróżnicowane. Różniły się układem, a jednocześnie objętością przekazanej treści. Nie wszystkie księgi prorockie miały tak skomplikowaną historię. Należy jednak zawsze pamiętać o historii redakcji, która niejednokrotnie w stosunku do jednej księgi wynosi kilka wieków. Tekst z Iz był też kilkakrotnie redagowany. Proces utrwalenia tekstu trwał aż do ostatnich wieków przedchrześcijańskich. Było to więc żywe i ciągle aktualizujące się słowo. Wyrazem tego były adaptacje liturgiczne, związane z wydarzeniami historycznymi, aktualizacja teologiczna, nowe interpretacje i inne czynniki, które powodowały rozwój pisanego słowa. Niektóry fragmenty ksiąg prorockich sprawiają wrażenie późniejszego dodatku, inny jest styl literacki, język, a nawet teologia w stosunku do danej księgi. Należy jednak zachować umiar w ocenie tych fragmentów i zawsze powinna je poprzedzać gruntowna analiza historyczno – literacko – krytyczna. Błędne byłoby twierdzenie, jak u skrajnych uczonych protestanckich, że nie sposób jest na podstawie dzisiejszych pism prorockich do właściwych słów wypowiedzianych i spisanych przez proroków. Niektóre księgi prorockie zachowały swe pierwotne tytuły. Często w tekście możemy wyodrębnić oddzielne jednostki literackie, które niewątpliwie stanowią własne słowa proroków. Trudno ustalić schematy kompozycyjne ksiąg prorockich. Wydaje się jednak, że późniejsi, również natchnienie redaktorzy, przy kompozycji dzieła używali słów kluczowych, spinających jakby klamrą cały tekst. Były to przeważnie słowa teologiczne, takie jak wierność, wybranie. Tym zjawiskiem zajmują się egzegeci, stosujący metodę strukturalną.
PODZIAŁ PROROKÓW
Ze względów metodologicznych proroków dzielimy na:
a) starsi – nie pozostawili po sobie spuścizny literackiej
b) młodsi – tzw. pisarze
Ad a) – Gad, Natan, Ahias (1 Krl 11, 29); Semejasz (1Krl 12, 22); Hanani (2Krl 16, 7); Jehu (1Krl 16, 1); Lahazier, Eliezer (2Krn 20,14); Elias (1Krl 17 – 18); Micheasz (1Krl 22,8 – 28); Elizeusz (2Krl 4, 1n);
Ad b) ze względu na objętośc pism:
- więksi: Izajasz,, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel
- mniejsi: było ich 12, Ozeasz…
Ze względu na chronologie wyróżniamy 3 okresy:
a) okres asyryjski 770-612 BC (Amos, Ozeasz, Michaesz, Izajasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz i być może Jonasz)
b) okres nowobailoński 612– 538 BC (Jeremiasz, Baruh, Ezehiel, Daniel i być może Joel)
c) okres perski 538-ok.450 BC (Aggeusz, Zahariasz, Malahiasz, Abbiasz?)
Prorocy okresu asyryjskiego
Ogólny rys działalności proroków tego okresu.
Cały ten okres życia narodu izraelskiego, podzielonego na dwa państwa, północne i południowe charakteryzuje groźba inwazji ze strony Asyrii, która w tym czasie staje się potęgą militarną Mezopotamii. Asyria podbija nie tylko Syrię (Damaszek zdobyty w 732 r. BC), ale także Palestynę (Samaria zdobyta w 722 r. BC) i Egipt. Prorocy tego okresu nawołują do ożywienia kultu Boga wewnątrz kraju do zachamowania ześwietczenia, wzywają swych rodaków do zachowania dekalogu, w duchu prawodawstwa mojższowego. Przyszłe nieszczęścia narodu traktują jako karę przygotowaną przez Boga za grzechy Izraela. Prorocy mówią w swych pismach o zbrodniach ludów pogańskich, na czele z Asyrią, piętnują te zbrodnie i zachęcają do wspólnoty narodów pod rządami jednego, prawdziwego Boga (Iz 2, 2-4; Mich 4,1-3). Prorocy rozwijają w swych pismach tematy teologiczne dotyczące przymiotów Boga, Jego wielkości, sprawiedliwości, miłości, sądu nad Izraelem, czasów mesjańskich. Na szczególną uwagę, oprócz Izajasza zasługują prorocy Amos, Ozeasz, którzy działali w królestwie izraelskim (północnym) za panowania Jeroboama II (764-745 BC). Mimo gospodarczego rozwoju państwa istnieje groźba inwazji asyryjskiej. W narodzie ma miejsce formalizm religijny. Ofiary i pielgrzymki nie są wyrazem wewnętrznego przekonania czy też życia pobożnego na co dzień, stąd prorocy zapowiadali karę Bożą.
KSIĘGA IZAJASZA
Słowo Izajasz (hebr.Jeszaja) oznacza „zbawieniem jest Jahwe). Izajasz należał zapewnie do wyższych warst społecznych, o czym świadczy łatwy dostęp do króla, wykształcenie, język księgi. Nic nie wskazuje na to, że piastował jakiś urząd państwowy, działał wyłącznie jako prorok i patriotata. Jego ojcem był Amos, różny od proroka o tym samym imieniu (Iz 1,1). Izajasz urodził się ok. 765 r. BC. Miał uczniów, którym mógł powierzyć spisanie swych mów. Apokryficzne dzieło „Męczeństwo Izajasza” mówi właśnie o jego męczeństwie, nie ma na to jednak bliższych danych. Izajasz miał być przecięty piłą. Był obdarzony dużymi zdolnościami. Odznaczał się głęboką kulturą duchową. Jako kaznodzieja i wychowawca narodu walczył o dobre obyczaje w życiu społecznym i prywatnym. Piętnuje pychę, zepsucie moralne, wyzysk biednych, krzywdę społeczną, niesprawiedliwość w wydawaniu wyroków. Potępia wróżbiarskie praktyki i formalizm religijny. Zapowiada klęskę narodu, a jednocześnie pociesza naród, że Bóg go nie opuści. Akcentuje transcendencję Boga, świętość (kadosz), wszechmoc, jedyność. Bóstwa pogańskie są niczym wobec Pana (Iz 2,8; Iz 40, 19n). Księga Izajasza zawiera także ideę mesjańską: odnośnie królestwa Mesjasza (Iz 9,1-6), Mesjasz i Królestwo pokoju (Iz 11), 4 tzw.Pieśni o Słudze Jahwe (Iz 42,49,50), a także męczeństwie Mesjasza i o skutkach Jego owocnej męki. Pod względem stylu księga Izajasza uchodzi za przykład dobrej hebrajczyzny starotestamentalnej. Język dzieła jest wzniosły, uroczysty, jednocześnie barwny. Autor natchniony używa licznych porównań, obrazów wziętych z życia codziennego, z przyrody, jest to jednocześnie język prosty i naturalny.
STRUKTURA I JEDNOŚĆ LITERACKA KSIĘGI IZAJASZA
...
zbyszekg4