Rozdział______5 OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY CO O TYM SĽDZISZ? 1. ROZWÓJ FIZYCZNY Rozwój uktadu nerwowego Lokomocja Chwytanie 2. ROZWÓJ UMYSŁOWY Stadium rozwoju sensoryczno-motorycznego Jeana Piageta Rozwój pojęć Poznanie a pamięć Rozwój narzšdów zmysłowych Rozwój mowy 3. OSOBOWOĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY Przywišzanie Rozwój ról zwišzanych z ptciš Rozwój emocjonalny Wpływ zabawy na rozwój dziecka TEORIE ROZWOJU OSOBOWOCI Przeglšd rozdziału Terminy do zapamiętania Problemy do przemylenia Zalecana literatura Rozwój fizyczny 165 MIELINIZACJA A DOJRZEWANIE MÓZGU Dojrzałoć neuronów mózgowych ocenia się na podstawie wielkoci komórki, długoci dendrytów i aksonów oraz stopnia zmielinizowania. Mielinizacja jest to proces, dzięki któremu neuron uzyskuje zewnętrznš otoczkę zwanš mielinš. Ta otoczka bšd osłonka izoluje komórkę nerwowš, umożliwiajšc przekazywanie elektrochemicznych wiadomoci. Przed zmielinizowaniem sygnały mogš się rozpraszać w otaczajšcych płynach ciała zamiast przechodzić drogami nerwowymi. W miarę rozwoju dziecka następuje stopniowa mielinizacja neuronów. Znaczenie mielinizacji można zauważyć w wielu dziedzinach, na przykład w coraz sprawniejszym wišzaniu sznurowadeł lub zdolnoci uczestniczenia starszego dziecka w coraz bardziej skomplikowanych rodzajach sportów. Rycina 5-2 ukazuje różne częci neuronu oraz osłonkę mielinowš. Jak już wczeniej zaznaczylimy, różne częci mózgu rozwijajš się w różnym czasie. W cišgu pierwszych 6 miesięcy życia rozwijajš się komórki, których funkcjonowanie jest zwišzane z podstawowymi ruchami ciała. Komórki te znajdujš się w motorycznych (motorycznych wyjciowych) i sensoryczno-motorycznych (motoryczno-wejciowych) obszarach mózgu, kontrolujšcych rozwój różnych umie- jętnoci ruchowych. Obszary dojrzewajšce póniej kierujš rozwojem różnych procesów mylowych. Rycina 5-3, diagram mózgu dziecka, ukazuje ewolucję rozwoju kory mózgowej. ZASADA GOTOWOCI Zdolnoć dziecka do wykonywania zadań ruchowych zależy nie tylko od dojrzewania neuronów w mózgu, ale też i od dojrzewania układów Osłonka mielinowš Akson b) mięniowego i kostnego. Taki stan dojrzałoci zwany jest zasadš gotowoci. Dziecko nie będzie zdolne wykonać zadania nawet wtedy, gdy się je trenuje lub ćwiczy, jeli nie osišgnęło stanu gotowoci. Rozważmy opanowanie umiejętnoci chodzenia. Dziecko zacznie chodzić dopiero wtedy, gdy rozwinš się wszystkie niezbędne do tego układy. Jeli który z nich jest niedojrzały, niemowlę nie będzie w stanie chodzić, choćby cały wiat je do tego zachęcał. W rzeczywistoci zbyt silny nacisk może prowadzić do frustracji i lęku. Nie oznacza to, że wzbogacone lub stymulujšce rodowisko nie jest korzystne. Odwrotnie - gdy organizm osišgnšł dostateczny poziom dojrzałoci, bogactwo rodowiska może zwiększyć jego zdolnoć opanowywania umiejętnoci ruchowych. Co więcej, po kilku latach rozwoju fizycznego zdolnoci motoryczne kształtujš się głównie pod wpływem rodowiska. Ryć. 5-2 Neuron i mielinizacja Z lewej strony (a) znaj- duje się diagram neuro- nu z obwowodowego uktadu nerwowego. Z prawej (b) ukazany jest sposób, w jaki osłonka mielinowš otacza akson i izoluje komórkę nerwo- wš. Rozwój fizyczny 167 jednak z zagrożeniami i rodzice muszš sobie zdawać sprawę z tego, że dziecko może odkrywać i badać regiony wczeniej dla niego niedostępne. Jest to dla nich wyzwaniem, by stale mieli na oku aktywnego odkrywcę. Ponieważ dzieci sięgajš i badajš lampy, sznury, butelki i inne potencjalnie niebezpieczne obiekty, przedmioty takie powinny znajdować się poza ich zasięgiem. Należy zabezpieczyć rodowisko, nie uszczuplajšc rozwijajšcej się inicjatywy dreptusia. W celu porównania rozmaitoci kulturowej w zakresie lokomocji warto zajrzeć do tekstu Ukazanie odmiennoci". Chwytanie My doroli jestemy w stanie ujmować przedmioty między palce i przeciwstawiajšcy się im kciuk, co okrela się mianem chwytania. Jest to jednak umiejętnoć trudna do opanowania. Noworodek rodzi się bowiem z odruchem chwytnym, podkorowš reakcjš, umożliwiajšcš dłoni zamknięcie się, gdy zostanie w niej umieszczony jaki przedmiot. Odruch chwytny nie jest jednak tym samym, co kontrolowane przez korę ruchy poszczególnych palców i kciuka, stanowišce prawdziwe chwytanie. Odruch chwytny zanika okoto 4. miesišca życia dziecka. Chwytanie za pojawia się między 5. a 6. miesišcem życia. - ' Chwytanie, podobnie jak lokomocja, jest podporzšdkowane sekwencyjnej za- sadzie rozwoju2. W 20. tygodniu poczštek koordynacji wzrokowo-ruchowej prowadzi do zmniejszenia się liczby nieudanych prób dosięgnięcia przedmiotów. Niemowlęta mogš teraz skutecznie kierować ruchami swych ršk, ale majš wyrane trudnoci w utrzymaniu schwyconego przedmiotu. Studium George'a Butterwortha i Briana Hopkinsa (1988) ukazuje, jak w pierwszych miesišcach życia doskonalš się odruchy niemowlęcia i ogólna koordynacja ruchowa. Obaj badacze filmowali spontanicznš aktywnoć ruchowš noworodków i analizowali ukazywane w zwo- lnionym tempie ruchy ršk i dłoni. Ich obserwacje wykazały, że noworodki zde- cydowanie regularnie wkładajš ręce do ust. Szczególnie interesujšcy jest fakt, iż otwierały usta, z wyprzedzeniem wtedy, kiedy ręka dopiero się do nich zbliżała. Ruchy te nie wymagały kontroli wzrokowej. Badania podobne do przedstawionych powyżej wykazujš, jak ronie poziom efektywnoci i precyzji zachowań moto- rycznych. ;; ^,, .^i-^-^- ^^-^^y^ .^^''-.^c? Badacze uważali, że sekwencja rozwoju sięgania i chwytania jest, ogólnie bioršc, skutkiem procesów dojrzewania. Obecnie jednak sšdzi się, że jest inaczej. Na przykład pewne wyczucie koordynacji oka i ręki implikuje poznawczy zarys schematów wzrokowych i ["notorycznych. Oznacza to, że niemowlę osišga umiejętnoć sięgania i odnajdywania dzięki obserwowaniu swych ršk w polu widzenia. W jednym z badań (Mathew i Cook, 1990) usiłowano ocenić istotę ruchów sięgania, studiujšc zachowanie niemowlšt w wieku od 4 do 7 miesięcy. Badacze stwierdzili, że na wszystkich poziomach wieku poczštkowy kierunek ruchu sięgania był skorelowany z kierunkiem, gdzie znajdował się cel, co 2 Rozwój umiejętnoci sięgania i chwytania jest podporzšdkowany trzem prawom: ce- falokaudalnemu, proksymodystalnemu i osi poprzecznej. Kierunek proksymodystalny (od centrum do obwodu) okrela kolejnoć opanowywania dowolnych ruchów ršk: w stawach barkowych, łokciowych, nadgarstkowych i najpóniej - w stawach ródpaliczkowych. Zgodnie z prawem osi poprzecznej przy chwytaniu przedmiotów najwczeniej uczestniczy maty (5) i serdeczny (4) palec. Następnie niemowlę używa trzech palców (5, 4 i 3), a najpóniej opanowuje chwyt precyzyjny (obcšżkowy), chwytajšc przedmiot końcami palców - wska- zujšcego i kciuka (przyp. tłum.). ZAGADNIENIA TEORETYCZNE W jaki sposób na pier- wsze kroki dziecka, po- za zdolnociami umys- łowymi niezbędnymi do doskonalenia umiejęt- noci lokomocyjnych, może wpływać dynami- ka rozwoju psychospo- łecznego? Jak sšdzisz, czy z punktu widzenia teorii eriksonowskiej uczenie się chodzenia odzwierciedla dšżenie niemowlęcia do uzys- kania autonomii i wy- kazywania inicjatywy? 168 Rozdział 5. Okres niemowlęcy i poniemowlęcy UKAZANIE ODMIENNOCI Czy niektóre niemowlęta wyprzedzajš w rozwoju inne? Pierwszy krok. Jest to osišgnięcie niezmiennie wywołujšce podniecenie dumę u rodziców, krewnych i znajomych. Wiele osób utrwala to zdarzenie za , pomocš kamery wideo lub na zdjęciach włšczanych do albumu dziecka. Pamięta się więc, że opanowanie umiejętnoci chodzenia jest symbolem ważnego życiowego osišgnięcia dziecka - momentu przejcia niemowlaka w wiek poniemowlęcy. Jak już podawalimy, dziecko stawia pierwsze kroki zwykle miedzy 13. i 15. miesišcem życia. Tak się dzieje przeciętnie. Jednak przeciętne wskaniki sš bardzo mylšce i dlatego z naciskiem podkrelamy, że dziecko może zaczšć chodzić wczeniej lub póniej, niż zdarza się to przeciętnie. We wszystkich dziedzinach wzrostu i rozwoju należy zawsze brać pod uwagę różnice indywidualne. Co więcej, wiele norm odnoszšcych się do rozwoju umiejętnoci motorycznych zostało utworzonych na podstawie oceny stopnia dojrzałoci dzieci wychowywanych w zachodnich kulturach. Dzieci wychowywane w innych kulturach niekoniecznie muszš się rozwijać zgodnie z tymi normami. Zagadnienie to ilustruje rozwój umiejętnoci ruchowych dzieci ugandyjskich z Afryki. Niemowlęta z Ugandy siedzš bez podpierania już w 4. miesišcu, a chodzš przeciętnie około 9. miesišca życia. Osišgnięcia te niewštpliwie zdobywajš one wczeniej od niemowlšt amerykańskich (Ainsworth, 1967; Konner, 1976; Super, 1981). Niektóre umiejętnoci chwytania, napięcie mięniowe i zdolnoć utrzymywania głowy również sš u nich bardziej zaawansowane w rozwoju w porównaniu z niemowlętami rasy kaukaskiej. Te różnice w rozwoju sš największe w cišgu pierwszego roku życia. Póniej stopniowo zanikajš (Ceber i Dean, 1957). Istnieje kilka teorii wyjaniajšcych te międzykulturowe różnice w rozwoju motorycznym. Jedna z nich przyjmuje za podstawę różnice genetyczne. Okazało się, że amerykańskie niemowlęta rasy czarnej dużo szybciej prze- chodzš kolejne fazy rozwoju motorycznego w pierwszym roku życia od niemowlšt amerykańskich rasy białej. Jest to jednak hipoteza kontrowersyjna. Powszechniej akceptowana jest teoria, iż matki afrykańskie stymulujš wczesne utrzymywanie głowy i inne rocteaje kontroli mięniowej. Niemowlę jest często noszone na plecach matki (bez możliwoci oparcia głowy), ponadto spędza dużo czasu na podłodze, dzięki czemu ma szansę eksplorowania otoczenia i ćwiczenia mięni....
monisia012