TEMAT 9. Grupy rówieśnicze (funkcje, typologia, rola grup rówieśniczych w procesie socjalizacji) jako grupy odniesienia. Młodzież jako kategoria społeczna.
J. Turowski „Socjologia. Małe struktury społeczne”
TRADYCYJNE KONCEPCJE ŚRODOWISKA SPOLECZNEGO
Jednym z centralnych problemów socjologii jest zagadnienie środowiska społecznego i jego wpływu na osobowość jednostki, na jej system wartości, wzory zachowań i postawy.
Tradycyjne ujęcie mówi o tym, że środowisko społeczne obejmuje kręgi osób i wytworów kulturowych znajdujących się trwale w przestrzennej „bliskości”’ ale takiej, by owo otoczenie mogło oddziaływać na jednostkę. Drugim założeniem w tradycyjnym pojmowaniu środowiska był pogląd o względnej tożsamości osób i innych obiektów znajdujących się w pobliżu i ich statyczny, niezmienny charakter. Wreszcie trzecia myślą było założenie o jednostronnym wpływie owego otoczenia na osobowość jednostki i jej dostosowywaniu się do środowiska. Stąd wielość rozważań nad adaptacją społeczną.
Tadeusz Szczurkiewicz określa środowisko społeczne jako „ogół jednostek, zbiorów społecznych, zbiorowości(obojętnie realnych czy fikcyjnych) oraz materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi dany osobnik wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe czy przelotne, uregulowane i wyznaczone grupowo czy nieregulowane, ale współwyznaczane grupowo, oparte na stycznościach bezpośrednich czy pośrednich”.
Paweł Rybicki określał takie pojmowanie środowiska jako ujęcie indywidualistyczne. Chociaż środowisko społeczne jest indywidualne, właściwe dla danej jednostki, jest jednak również podobne dla wielu jednostek danego rodzaju (mieszkańców danej wsi, mieszkańców danego miasta, uczniów danego gimnazjum, itd.). Właśnie ta względna trwałość, powtarzalność styczności i stosunków oraz podobieństwo otoczenia dla innych osób danego rodzaju pozwala uznać je za środowisko typowe, wspólne, podobne, a nawet tożsame i dostępne obiektywnemu badaniu.
Koncepcja środowiska typowego, sformułowana przez Rybickiego, wspierała się na założeniu, że środowisko społeczne tworzą grupy przynależności(z nimi bowiem jednostka utrzymuje trwale, powtarzalne styczności i stosunki społeczne). Wspierała się na Williama G. Sumera podziale grup społecznych na grupy własne i obce (grupy obce, grupy nieprzynależności nie mogą być elementami otoczenia). Nadto koncepcja typowego środowiska społecznego przyjmowała założenie, ze grupy przynależności oddziałują i kształtują osobowość jednostki – nie przewidywano formalnego uczestnictwa w grupie przynależności i możliwości braku identyfikacji z tzw. grupa „własną”.
To tradycyjne pojmowanie środowiska społecznego zostało zakwestionowane przez teorię grup odniesienia, która zakwestionowała założenie, iż środowisko społeczne tworzą grupy przynależności danej jednostki; zakwestionowała też pojęcie „oddziaływania” grupy na jednostkę – w to miejsce została wprowadzona koncepcja „odnoszenia się, odniesienia”.
Tak więc środowisko społeczne danej jednostki stanowią te grupy, do których odnosi ona swe postępowanie, tj. porównuje się z nimi, oraz te grupy przynależności, do których jednostka automatycznie czy z wyboru należy, ale mogą być to tez grupy inne(nieprzynależności). Jednostka z tym ujęciu współtworzy czy współkształtuje swoje środowisko.
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE TEORII GRUP ODNIESIENIA
Po raz pierwszy terminu „grupa odniesienia” (reference group) użył w swojej pracy Herbert H. Hyman w r.1942 stwierdzając, iż ludzie zajmujący te same lub podobne pozycje społeczne (swój status) subiektywnie odczuwają, a odczucie to zależne jest od układu odniesienia, który dana jednostka przyjmuje do porównania, i właśnie te grupę, na której tle jednostka się postrzega, nazwał grupą odniesienia porównawczego.
Duże znaczenie w rozwoju tej koncepcji miały badania Theodore M. Newcomba nad postawami studentek, który stwierdził, że po studiach ich postawy uległy ogromnej zmianie w stosunku do postaw reprezentowanych przez nie na początku studiów (z postaw konserwatywnych na postawy radykalne, krytyczne, postępowe).
W dalszym rozwoju tej teorii dużą rolę odegrały badania Samuela A. Stouffera, przeprowadzone wśród żołnierzy armii amerykańskiej, który wprowadził koncepcję tzw. względnego upośledzenia społecznego i względnego uprzywilejowania społecznego, odkrywającą mechanizmy psychospołeczne dokonywania wyboru grup odniesienia normatywnego.
Ważną rolę w sformułowaniu teorii odegrało wyróżnienie przez Harolda H. Kelleya grup odniesienia porównawczego i normatywnego.
Ważna rolę odegrały również próby systematyzacji, spośród których szczególne miejsce zajmuje obszerne studium R. Mertona.
Teoria grup odniesienia nawiązuje do poglądów G. Meeda i Ch. H. Cooleya, ale jest teorią nową, młodą, znajduje się w stadium kształtowania.
DWA RODZAJE GRUP ODNIESIENIA – MECHANIZM WZGLĘDNEGO UPOŚLEDZENIA LUB UPRZYWILEJOWANIA SPOŁECZNEGO
Odwołując się do faktu psychospołecznego doświadczenia porównywania się z innymi, właściwego każdej jednostce ludzkiej, wyróżniono 2 rodzaje grup, do których jednostki się odnoszą:
1) grupy odniesienia porównawczego - to te grupy lub członkowie tych grup czy też nawet cechy ich charakteryzujące, które stanowią układ wielkości, w których dana jednostka postrzega siebie i innych i które pozwalają jej określić siebie, swoje cechy oraz ustalać rodzaj swego postępowania; grupy odniesienia dostarczają – jak pisze Merton – układu odniesienia do oceny samego siebie i kształtowania postaw.
2) grupy odniesienia normatywnego - te grupy, z których dana jednostka (czy jednostka danej kategorii) czerpie dla siebie wartości, normy czy wzory zachowań. Mogą to być pewne układy z grup odniesienia porównawczego czy całe grupy odniesienia porównawczego, ale mogą to być układy inne, przeciwstawne, alternatywne.
Na podstawie badań żołnierzy amerykańskich z okresu II wojny światowej Samuel Stouffer stwierdził, iż podstawową rolę w kształtowaniu środowiska społecznego danej jednostki odgrywa mechanizm psychospołecznym który nazwał poczuciem względnego upośledzenia lub uprzywilejowania.
Jego zdaniem porównywanie się jednostki z różnymi grupami swego otoczenia prowadzi do 2 przeciwstawnych stanów: do tzw. poczucia upośledzenia społecznego (deprywacji), niskiej samooceny siebie, swego postępowania albo do poczucia uprzywilejowania społecznego, czyli wysokiej samooceny.
Poczucie upośledzenia oznacza świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami(wiekiem, kwalifikacjami, itp.) lub w porównaniu ze swa pozycją zajmowaną poprzednio. Poczucie uprzywilejowania oznacza zaś świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych podobnych do siebie pod danym względem lub tez w stosunku do swej pozycji zajmowanej poprzednio.
I tak żołnierze biali czuli się w stratyfikacji społecznej upośledzeni w swym położeniu, gdyż porównywali się ze swoją sytuacja w cywilu ( gdzie pełnili różne odpowiedzialne stanowiska, mieli dobra pracę, itp.), ze swoimi kolegami, znajomymi, którzy byli wolni od wszelkich zagrożeń, niebezpieczeństw i trudów żołnierskich. Natomiast żołnierze czarni czuli się względnie uprzywilejowani, gdyż porównywali swe pozycje z pozycjami o wiele gorszymi, zajmowanymi dawniej w kraju, czy też z pozycjami ludności murzyńskiej w gettach wielkich miast.
Poczucie upośledzenia czy uprzywilejowania społecznego może być różnego stopnia. Jednostka, grupa jednostek, jakaś grupa społeczna czuje się tym bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się czy jest porównywana z grupą odniesienia (układem odniesienia) zajmująca najwyższe miejsce pod danym porównywanym względem: posiadania określonych wartości, cech, przymiotów, osiągnięć, sukcesów. Wynika z tego wniosek, iż jednostka nie będzie orientować się na takie grupy odniesienia normatywnego, w porównaniu z którymi znajduje się w największym dystansie – będzie się orientować na grupy podobnego upośledzenia czy podobnego uprzywilejowania, czyli na grupy swego położenia, i z nimi będzie się identyfikować. Następstwem bowiem poczucia względnego uprzywilejowania czy upośledzenia jest przejmowanie interesów, postaw, wzorów zachowań z grup, z którymi następuje identyfikacja.
Jednostki bowiem poszukują swej grupy odniesienia normatywnego raczej wśród jednostek znajdujących się na takim samym poziomie upośledzenia lub uprzywilejowania. A więc najgorszy uczeń w klasie nie jest w stanie brać przykładu z ucznia najlepszego (co nakazują mu rodzice i nauczyciele), gdyż odczuwa zbyt wielki dystans i brak danych, możliwości, uzdolnień, niezbędnych do przezwyciężenia owego dystansu; skuteczniejsze wydaje się być wskazywanie jako układu odniesienia normatywnego osoby czy grupy o takich samych danych wyjściowych (uzdolnieniach, wykształceniu, kwalifikacjach) lub o podobnym stanie deprywacji, ale które poprawiły swoją pozycję pod danym względem.
Tak więc istnieje związek między stopniem poczucia deprywacji lub poczucia upośledzenia jednostki a wybieraną czy poszukiwana przez daną jednostkę grupą odniesienia normatywnego, czyli grupą solidarności.
UWARUNKOWANIA WYBORU GRUP ODNIESIENIA NORMATYWNEGO
Potrzeby odczuwane przez jednostkę oraz stopień ich nasilenia stanowią ważną zmienną, która wpłynie na wybór grupy odniesienia normatywnego.
Jak włączyć teoretyczne ujęcie potrzeb do teorii grup odniesienia? Najczęściej wykorzystuje się koncepcje potrzeb Henry H. Murraya i Abrahama Maslowa.
Maslow stwierdza, że indywidualne potrzeby ludzkie stanowią pewną hierarchię od potrzeb niższego rzędu do potrzeb wyższych, od potrzeb podstawowych do metapotrzeb. Drugą istotną tezą tej teorii jest stwierdzenie, że potrzeby hierarchicznie wyższe aktywizują się w takim stopniu, w jakim zostają zaspokojone potrzeby niższego rzędu. Wobec tego jednostka będzie poszukiwać grup odniesienia nie wśród grup, w których mogłaby uzyskać zaspokojenie potrzeb już nie działających na nią motywacyjnie, ale odpowiednio wśród grup, które mogą umożliwić jej zaspokojenie potrzeb odczuwalnych. Znajomość stanu tych potrzeb danej jednostki pozwala przewidywać, jakie grupy (wartości w tych grupach czy wzory zachowań) mogą stanowić układy odniesienia normatywnego.
Rodzaje potrzeb i ich hierarchia wg. Maslowa
Do potrzeb podstawowych należą:
1)potrzeby fizjologiczne;
2)potrzeby bezpieczeństwa, które są potrzebami zabezpieczenia się w sposób względnie stały przed niebezpieczeństwami, groźbą, zagrożeniami, deprywacją;
3)potrzeby społeczne przynależenia do grup, współżycia z innymi, stowarzyszania się, itp.
Ponad tymi potrzebami podstawowymi umieszcza Maslow metapotrzeby:
4)potrzeby ego, polegające na dążeniu jednostki do niezależności, kompetencji, wiedzy, społecznego uznania, szacunku;
5)potrzeby samorealizacji, czyli potrzeby realizacji swych możliwości, rozwoju osobowości, realizacji zamiłowań twórczych czy też potrzeby tworzenia.
Dokonano również pewnych ustaleń na temat tzw. roli zmiennych strukturalnych.
W analizach tej zależności rozróżnia się 3 rodzaje pozycji: pozycje najwyższe (liderów), pozycje średnie i pozycje najniższe; do tej struktury hierarchicznej nie należą osoby zajmujące pozycje sympatyków, kandydatów do grupy. W obrębie zaś istniejącej struktury specjalne miejsce zajmują neofici.
W kategorii osób zajmujących pozycje najwyższe wyróżnić można 2 kategorie:
1) przywódcy, którzy są doktrynalnie i bezwzględnie wierni wartościom, normom i wzorom postępowania grupy swej przynależności; są to liderzy, którzy nie mają jednak cech twórczości i innowacyjności lub utracili je w toku dłuższego sprawowania swych funkcji i wobec tego pragną utrzymać swe pozycje kierownicze
2) liderzy, którzy z pełnieniem funkcji kierowniczych wiążą obowiązki zachowań reformatorskich, twórczych.
Jednostki, członkowie różnych grup zajmujący pozycje średnie wykazują tendencje do konformizmu wobec wartości, norm, wzorów zachowań ustalonych w grupie. Jako uzasadnienie tej tendencji wskazuje się na motywacyjną rolę ewentualnego awansu społecznego w strukturze grupy. Dla tych bowiem członów grupy istnieje realna szansa awansu i zajęcia pozycji wyższych przy zachowaniu lojalności i stosowania się do wartości oraz norm grupowych.
Jednostki zajmujące najniższe pozycje są najmniej konformistyczne i w najmniejszym stopniu przyjmują wartości, normy czy wzory zachowań swej grupy jako układy odniesienia normatywnego. Można jednak w ich obrębie wyróżnić 2 odłamy:
1) członkowie grupy, którzy w pewnym stopniu stosują się do norm i wzorów zachowań przyjętych w grupie, aby tylko utrzymać swe członkostwo i nie zerwać z grupa czy nie zostać z niej usuniętym (np. student zjawiający się na zajęcia pod koniec semestru, aby uzyskac podpis w indeksie)
2) członkowie grupy zajmujący pozycje najwyższe, którym nie zależy już na przynależności do grupy, nie maja już noc do stracenia, nie znajdują już możliwości zaspokojenia swych potrzeb w grupie i wobec tego nie akceptują już wartości, norm i wzorów zachowań swej grupy przynależności. Przestała być ona dla nich grupą odniesienia normatywnego. Poszukują już innej grupy jako swej grupy solidarności.
Dość konformistycznie usposobione są dwie kategorie społeczne, tzw. sympatycy oraz tzw. kandydaci do danej grupy (np. partii politycznej, grypy religijnej czy ideologicznej). Sympatycy nie należą do danej grupy, lecz akceptują wartości, wzory zachowań i normy danej grupy, co więcej, są emocjonalnie do nich przywiązani i chociaż nie należą do grupy, to jednak w rzeczywistości ideacyjnie, intencjonalnie w niej uczestniczą. Grupa społeczna, z którą sympatyzują, stała się dla nich grupą odniesienia normatywnego. Robert Merton nazwał to zjawisko antycypacyjną socjalizacją jednostki.
Kandydaci do danej grupy różnią się od sympatyków tym tylko, że są oni już wstępnie przyjęci do danej grupy, stała się już ona dla nich grupą odniesienia normatywnego, jednakże ich uczestnictwo wstępne jest kontrolowane pod względem zgodności ich zachowań z wzorami i normami grupy.
Najbardziej konformistyczni są tzw. neofici, nowi członkowie grupy, którzy porzucili grupę normatywną lub też zostali usunięci z grupy tego samego rodzaju, ale o przeciwstawnej, konkurencyjnej „ideologii”, a więc z innej grupy ideologicznej, religijnej czy politycznej. Członkowie tych grup mają pozytywny stosunek do systemu norm, wartości i wzorów zachowań, co uzasadnione jest dążeniem neofity do potwierdzenia swego „nawrócenia”, transformacji swej osobowości i zerwania z dawną grupą odniesienia normatywnego.
Każda grupa społeczna, tj. jej członkowie, instytucje grupowe muszą dążyć do tego, aby każda jednostka w grupie była jak najbardziej zaangażowana w czynne uczestnictwo, członkowie grupy zaś powinni być związani między sobą względnie częstymi interakcjami(przełożeni z podwładnymi, rodzice z dziećmi, itp.). Im bardziej bowiem dana jednostka jest luźniej związana z daną grupą czy też traktowana przez nią obojętnie, czy nawet „odrzucona”(np. uczeń w klasie) tym bardziej będzie poszukiwać dla siebie innej, często przeciwstawnej grupy odniesienia normatywnego. Z punktu widzenia socjologicznego jednostka, która znalazła się poza grupą swej rzeczywistej przynależności, będzie starać się wyjść ze stanu izolacji społecznej.
Występują jeszcze bardzo często sytuacje, gry jednostka znajduje się pod oddziaływaniem kilku grup społecznych, stanowiących grupy odniesienia normatywnego. Często są to grupy konfliktowe. W tych przypadkach jednostka dąży do wyboru jednej z nich jako swej grupy odniesienia normatywnego, tj. tej, która pozwala jej zachować swą tożsamość osobową i społeczną. Jeśli nie dokona takiego wyboru lub nie może go dokonać, wówczas albo znajduje się w wewnętrznym konflikcie, albo pozoruje formalnie lojalność wobec swych grup konfliktowych, wewnętrznie zaś identyfikuje się z jedna z nich albo też stosuje się częściowo do norm i zachowań każdej z grup konfliktowych.
EKSPLANACYJNA PRZYDATNOŚĆ TEORII GRUP ODNIESIENIA
Teoria grup odniesienia wyjaśnia, jakie elementy otoczenia kształtują osobowość społeczną jednostki. Pozwala wyjaśnić zjawiska konformizmu wobec jednych grup (czy w danej grupie) i nonkonformizmu, który socjologicznie rzecz biorąc jest nonkonformizmem w stosunku do grup aktualnego uczestnictwa jednostki.
Ponadto pozwala wyjaśnić takie zjawiska, jak:
Rewolucjonizm – jako nonkonformizm w stosunku do grup rządzących
Konserwatyzm – jako konformizm wobec wartości i wzorów minionego czy danego okresu
Radykalizm – jako sprzeciw, nonkonformizm przeciwko społecznym zasadom
Utopijność – jako kierowanie się normami jeszcze nie zinstytucjonalizowanymi, lecz postulowanymi i traktowanymi jako możliwość wbrew realnej ocenie rzeczywistości
Konflikt sumienia – jako posiadanie, ścieranie się w jednostce rozbieżnych, niezgodnych grup odniesienia normatywnego
Dezintegracja osobowości – jako brak określonych grup odniesienia normatywnego i podejmowanie nieadekwatnych zachowań w danej sytuacji
Integracja osobowości społecznej – jako stan zharmonizowania grup odniesienia normatywnego i ich ustabilizowania.
Przegląd problematyki
O przynależności do grupy młodzieży decyduje wiek. W przeciwieństwie do takich cech definiujących ludzi, jak płeć czy pochodzenie etniczne, wiek osobników szybko się zmienia, przynależność do grupy młodzieży nie trwa długo. Liczba badań nad młodzieżą jest duża i stale rośnie.
Juwentologia - syntezująca wszystkie prawidłowości bytowania ludzi w okresie młodzieńczym została jednak w sferze postulatów.
Problematykę młodzieży podejmują: socjologia, psychologia i antropologia, prowadząc analizy dotyczące etapów życia i kolejnych faz rozwojowych, kryzysów tożsamości, kontaktów rodzinnych, subkultur, problemów przestępczości i powstawania pokoleń.
W klasycznej na polskim gruncie pracy na temat młodzieży (Szuman, Pieter, Weryński) opisywano takie cechy młodzieży jak idealizm i skłonność do filozofowania.
W naukach społecznych przyjęto, że okres młodzieńczy trwa od zakończenia dzieciństwa do uzyskania dojrzałości społecznej. Czas rozpoczęcia młodzieńczego etapu życia wyznacza zaś dojrzewanie płciowe, a za oznakę wyjścia z grupy młodzieńczej przyjmuje się założenie rodziny albo podjęcie pracy zawodowej. Przekraczane są takie progi , jak wiek, od którego człowiek ponosi pełną odpowiedzialność prawną, może uzyskać prawo jazdy, bez przeszkód kupować alkohol, zdobywa pełnię praw obywatelskich. Wydarzenia te zbiegają się w czasie 18 – 19 latków należących ciągle do grupy młodzieży określa się już jako „młodych dorosłych”.
Podkreśla się, że przynależność do grupy młodzieży to stan przejściowy. Dany osobnik nie jest dzieckiem, ani dorosłym.
Okazuje się, że od połowy XIX stulecia okres dorastania nieustannie wydłuża się. Obniża się wiek osiągania dojrzałości płciowej. Dobre odżywianie w okresie prenatalnym i w czasie dzieciństwa sprawia, że rozwój ciała znacznie wyprzedza rozwój umysłu, powodując napięcie: dorosłe ciało – niedorosły umysł.
Problemy z młodzieżą i próby ich rozwiązywania.
We współczesnych społeczeństwach problemy z młodzieżą mają całkiem długa historię. Pojawiły się one gwałtowanie, gdy zaczęły powstawać wielkie miasta, a zmiany organizacji pracy w rodzinach osłabiły kontrolę rodziców i lokalnych społeczności nad młodzieżą.
Wobec rozwydrzonych nastolatków stosowano różne sposoby oddziaływania :
· Skauting
· Szkółki niedzielne
· Rozdawanie Biblii i wydawnictw religijnych
· Parki w miastach
· Zbiorowy udział w pracach polowych
· Miejskie kluby
Rozwiązaniem okazała się jednak rozbudowa szkolnictwa na poziomie ponadpodstawowym.
„Choroba zwana dorastaniem” czy „ból młodzieńczej egzystencji” – konkluzje debaty nad młodzieżą
W publikacjach dotyczących młodzieży omawiane jest:
· Sięganie po używki i środki odurzające
· Problematyka przestępczości i przemocy
· Samobójstw i ucieczek z domu
· Swobody seksualnej i wczesnego rodzicielstwa
· Udział w skrajnych ugrupowaniach politycznych czy grupach kulturowych, np. satanistycznych, gangach
Zjawiska charakterystyczne dla niewielkich środowisk uogólniane są na całą młodzież potęgując wrażenie, że okres dorastania jest czasem patologii czy kryzysu.
Alternatywna perspektywę stwarza ujmowanie młodzieży jako współczesnego proletariatu. To nie społeczeństwo jest dotknięte wybrykami młodzieży, tylko młodzież jest grupą uciśnioną, krzywdzoną przez dorosłych. Krzywda polega na przymusie kształcenia się i wymaganiach szkoły, którym trudno sprostać na pozostawaniu w sytuacji zależności, z dala od rynku pracy, od problemów społeczeństwa, ale i przyjemności ludzi dorosłych. Ważniejsze przejawy krzywdy to:
· ograniczenie praw obywatelskich, prawa do własności,
· trudniejsze niż dawniej warunki startu życiowego,
· duże wśród młodzieży bezrobocie i uprzedmiotowienie tej grupy.
Z dawniej obowiązujących koncepcji naukowych czerpał inspiracje jeszcze jeden sposób pojmowania problemów młodzieży, zasługujący na przypomnienie choćby ze względu na swoje konsekwencje edukacyjne. Uzasadnił on wychowawcza metodę skautingu, który pozostaje ważnym sposobem „kształtowania młodych charakterów”. Głosiła ona, że rozwój osobniczy przypomina ewolucje całego gatunku, od dzikusów do istot cywilizowanych. Zadanie wychowania zatem polega nie na tłumieniu barbarzyńskich instynktów młodzieży, lecz na wykorzystaniu ich w procesie rozwoju osobniczego.
Młodzież stanowi wygodny przedmiot badań. Jest dostępna, zgrupowana w szkołach, nierzadko w sytuacji przymusu lub nieświadoma tego, że udział w badaniach jest dobrowolny. Inna zaletą jest to, że w badaniach takich mniej czynników wymaga kontroli. Badanie młodzieży ma także inne zalety. Przekonanie o tym, że wartości są względne przychodzi z wiekiem. Młodość jest czasem świeżych uczuć, silnych emocji. Podczas, gdy dorosły człowiek opisałby swoje stanowisko w sposób stanowczy. Znacznie częściej niż dorośli młodzież nie ma własnego zdania o wielu sprawach.
Wszystkie badania problemów młodzieży dzieli się na dwie klasy:
· uogólnienie rezultatów na inne szersze zbiorowości, grupy wiekowe
Można tu wskazać badania praktyczne na użyte...
coliberek44