28_klasycystyczna analiza tekstu.doc

28. Główne wyznaczniki klasycystycznej analizy tekstu

(na podstawie: E. Sarnowska-Temeriusz, T. Kostkiewiczowa, Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia)

Trochę o klasycystycznej krytyce literackiej w Europie

W XVIII-wiecznej Francji dwór Ludwika XIV stał się ośrodkiem opiniotwórczym sterującym rozwojem kultury. Środowisko to inspirowało i uprawiało krytykę literacką nie tylko o charakterze programowym, prowadzącym do skodyfikowania klasycystycznej doktryny literackiej, ale także manifestowało swą aktywność w tej dziedzinie przez autorytatywne i kategoryczne ferowanie ocen na temat konkretnych, indywidualnych dzieł literackich. W takiej sytuacji określone środowisko przyjmuje rolę niekwestionowanego autorytetu, jest zamknięte, odrzuca inne koncepcje literatury. W takim wypadku typ krytyki określony jest przez elitarno-gabinetowe ramy życia literackiego, w którym obieg dzieł odbywa się w ścisłym gronie przyznającym sobie uprawnienia znawców, połączonych społeczną więzią wspólnych kompetencji i ideałów. Silne nasycenie intencjami krytycznoliterackimi i takimiż sądami Sztuki poetyckiej Boileau było m.in. wyrazem przeświadczenia jej autora o pełnoprawności uprawiania arbitralnej krytyki.

Model krytyki elitarnej nie był jedynym w tym czasie. Krytycy podejmują zadania nie tylko osądu poszczególnych dzieł z punktu widzenia ich wierności wobec zadekretowanych norm i wzorców, ale usiłują dostrzec i opisać ogólniejsze kierunki piśmiennictwa i ocenić z tej perspektywy dokonania aktualne. Na tym tle i w związku z tymi zagadnieniami wywiązuje się spór starożytników z nowożytnikami, w którym ocenie podlega zarówno twórczość Homera, Wergiliusza czy Boileau, jak i analizuje się związki między przemianami społeczeństwa a rozwojem sztuki.

Rozwój empiryzmu i sensualizmu wpłynął na zainteresowanie psychologią odbioru i tworzenie teorii recepcji sztuki. W tym kontekście na znaczeniu zyskało pojęcie gustu rozumianego jako kryterium określające kontakt z dziełem sztuki w planie indywidualnych wrażeń i odczuć.

Krytyka klasycystyczna w Polsce

Działalność krytycznoliteracka uznana została za jeden z koniecznych warunków doskonalenia literatury narodowej, wyprowadzenia jej z prowincjonalnych opłotków sarmackiej rzeczywistości i nadania jej charakteru twórczości oświeconej.

Krasicki w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości określa krytykę jako „uważne i roztropne roztrząsanie pism i dzieł różnych, przez które rozum oświecony sprawiedliwe o nich daje zdanie”. Krasicki w szkicu Krytyka wykazywał, jaką drogą winno iść doskonalenie pisarzy. Jest nią znajomość „prawideł” i stosowanie się do nich w procesie twórczym. Krytyk ma pełnić funkcję promotora literatury regularnej, piętnującego odstępstwa od tych norm, które są gwarantem doskonałości i wartości dzieła. Krytyk powinien być kompetentny, obiektywny i wiarygodny.

Podstawowe składniki etosu krytyka wywodzą się z tradycji horacjańskiej, wspartej tekstami Pope’a, a będącej trwałym punktem odniesienia również wzoru osobowego zarysowanego na kartach Sztuki rymotwórczej Dmochowskiego. Według Dmochowskiego, najlepiej byłoby, gdyby krytyk sam był twórcą – poetą („Niech ten sądzi o drugich, który sam co zrobi”).

Cechy analizy krytycznej tekstu

Akt krytyczny winien się realizować w oderwaniu od indywidualnych cech oceniającego, którego rola sprowadza się do bezosobowego przekazania opinii, ferowanych niejako w imieniu ustanowionych przez rozum, ponadczasowych zasad twórczości. Krytyk, adresując swe opinie do autora, nie może go traktować jako konkretnej osoby, interesuje się bowiem jedynie jego dyspozycjami twórczymi. Podstawowym punktem odniesienia procederu krytycznego są „użyteczne prawidła”, zespół reguł, których jednostkowe wcielenia w jednostkowych wypowiedziach poddaje krytyk oglądowi. Obserwując realizację tych norm, krytyka zajmuje się poszczególnymi składnikami dzieła, „roztrząsa” je, wskazuje jego miejsca dobre i wadliwe, i całkowicie wyodrębnia z zespołu innych dzieł (nie porównuje; skupia się na konkretnym tekście).

W klasycyzmie krytykę traktowano jako „urząd”, „sąd”. Główne hasła tej krytyki: „reguły”, „prawidła”, „przepisy”.

Trochę inny program krytyki promował krąg Adama Kazimierza Czartoryskiego: krytyk ma kształtować nie tylko autora, ale również odbiorcę, jego gusta, upodobania i wybory. Program taki powstał w ramach stworzonego przez Czartoryskiego Towarzystwa Krytycznego, a także w wypowiedziach krytycznych Czartoryskiego i Grzegorza Piramowicza. Ten rodzaj krytyki również odznaczał się arbitralnymi sądami autorytatywnej grupy znawców i ekspertów. Dużo większe znaczenie miały tu jednak kategorie gustu i geniuszu. Krytyka, według tego programu, ma kształtować gust.

Piramowicz podkreślał znaczenie gustu i geniuszu. Według niego, geniusz stoi wyżej niż krytyk i prawidła, ale krytyka pomaga osiągnąć pisarzom ten stan doskonałości (bo nikt nie rodzi się geniuszem). Krytyk kreuje ideał literatury i wiedzie do niego pisarza. Pojęcie geniuszu usuwa w cień zobiektywizowane prawidła, które były podstawą ocen np. dla Krasickiego. U Piramowicza najważniejszy jest krytyk, którego autorytet zasadza się na specjalnych dyspozycjach uczuciowych i umysłowych pozwalających mu uformować „wzór”. Paradoksalnie, ocena jest tu zarówno subiektywna, jak i autorytatywna, nieodwołalna. Inicjatywa Czartoryskiego nie doczekała się pełnej realizacji.

Teoretycy oświecenia postanisławowskiego, wsparci inspiracjami myślicieli angielskich (Blair, Hume, Burke) i wcześniejszą jeszcze tradycją krytyki francuskiej (Wolter, d’Alembert) uznali gust za podstawową dyspozycję krytyka i główne kryterium wartościowania. Nowym kryterium oceny staje się piękność. Krytyka ferująca oceny w imię estetycznego ideału doskonałej piękności odnosi się z dystansem do prawideł i wzorów, doceniając to, co indywidualne i niepowtarzalne. Ten typ krytyki można by nazwać krytyką smaku. Oprócz dążenia do doskonałości dzieł do funkcji krytyka należy wpływ na publiczność. Stawiano też postulat, aby krytyka także była piękna pod względem formy – podobnie jak sztuka, którą ocenia.