Od oratury do reifikacji słowa + modusy(1).doc

5. Od oratury do reifikacji slowa: alfabet i kultura pisma (grafemiczność) podstawą kształtowania się teorii poezji i refleksji metajęzykowej. (D)

6. Kto mówi? Trzy modusy (tryby) opowiadania poetyckiego. (M)

Od oratury do reifikacji slowa: alfabet i kultura pisma (grafemiczność) podstawą kształtowania się teorii poezji i refleksji metajęzykowej (D)

- opracowane na podstawie wybranych rozdziałów z książki Waltera Jacksona Onga Oralność i piśmienność

Poetycka refleksja metajęzykowa zbiegła się z naukową refleksją metajęzykową – dlatego też zagadnienie to opisuję dość szeroko i korzystam z tekstów W. J. Onga, wykraczających poza epoki omawiane na wykładach, ale myślę, że dzięki całościowemu ujęciu, rzecz wydaje się bardzie sensowna;)

POCZĄTKI POZNAWANIA TRADYCJI ORALNEJ:

·         Kilka stuleci przed naszą erą - Kohelet (gr. Eklezjastes; „Mówca zgromadzenia” – Biblia Tysiąclecia) starotestamentowy autor – zapisuje przysłowia, powiedzenia i mądrości mówione

·         Średniowiecze – zbieracze florilegiów (florilegium dosł. 'zbiór kwiatów', lit. antologia (fragmentów) utworów różnych autorów) i Erazm (1466 – 1536) – wplatali w teksty powiedzenia pochodzenia oralnego

·         Vicesimus Knox (1757 – 1821) – robił to samo

·         Romantyzm – nastąpiło duże zainteresowanie odległą przeszłością i kulturą ludową

·         (od ok. 1736 – 1859) – rozległe prace nad tradycją oralną, quasi-oralną  lub bliską-oralnej: Thomas McPherson - Szkocja, Thomas Percy - Anglia, bracia Grimm: Jacob i Wilhelm – Niemcy

·         Początek wieku XX – Andrew Lang podważa pogląd, że folklor oralny to pozostałości po wyższej mitologii literackiej, który był naturalny dla kultury cyrograficzno-typograficznej (czyli związanej z pismem i z drukiem); postawiono tezę, że kultury oralne są w stanie wytworzyć wyrafinowane formy sztuki werbalnej

·         Pogląd de Sasussure dotyczący języka mówionego i pisanego – „Pismo prezentuje język w formie widzialnej”; podobnie uważają: Edward Sapir, C. Hockett, Leonard Bloomfield; nie ma wyraźnego rozróżnienia między językiem pisanym i mówionym;

·         Pewne różnice między j. pisanym i mówionym odnotowali J. Vachek i Ernst Pulgram (Praskie Koło Językoznawcze)

KWESTIA HOMERYCKA:

·         Teza: Iliada i Odyseja jako przykłady potwierdzające podział kultury na oralną i piśmienniczą wprowadzony przez MILMANA PARRY’EGO (tzw. Nowe rozumienie oralności) 1902-1935

·         Początki studiowania Homera (proces trwa ponad 2000 lat)

·         1) starożytność klasyczna (zauważenie przez Zachodnich Pisarzy Starożytnych pewnych różnic między Iliadą/Odyseją a poezją grecką oraz niejasnych początków epopei);

·         2) Cicero (pogląd, że Iliada i Odyseja to teksty napisane przez Homera, ale wybrane i ułożone przez Pizystrata 500 lat później;

·         3) od 1604 do 1744 pojawiły się zalążki myślenia podobnego do tezy PARRY’EGO, ale wynikały z zaprzestania chwalenia Iliady/Odysei i uważania ich za „wzorcowy, najprawdziwszy i najbardziej natchniony przykład świeckiej poezji w spuściźnie Zachodu” (d’Aubignac – atak na epopeje, zarzucenie im złej fabuły i innych błędów retorycznych, by wykazać że Homer nigdy nie istniał a Iliada i Odyseja to zbiór rapsodów różnych autorów; Richard Bentley – Homer istniał, ale pieśni, które napisał zostały złączone w utwór epicki dopiero 500 lat później; Giambattista Vico – Homer nie istniał a epopeje są tworem całego ludu)

·         4) Robert Wood 1717-1771 – pierwszy, którego teorie zbliżają się do tezy PARRY’EGO; uważał że Homer był niepiśmienny a dzieło stworzył dzięki doskonałej pamięci; zasugerował że pamięć w kulturze oralnej ma zupełnie inny charakter niż w kulturze piśmiennej;

·         5) Jean Jacques Rousseau 1821 – najprawdopodobniej Homer i współcześni mu Grecy nie znali pisma

·         6) wiek XIX – teorie analityków; Friedrich August Wolf - Iliada i Odyseja to połączenie wcześniejszych fragmentów tekstów i wierszy; analitycy chcieli ustalić czym były poszczególne fragmenty i jak je połączono; uważano że są to teksty pisane;

·         7) początek wieku XX – literacki pietyzm unitarystów; powrót do opinii, że Iliada i Odysejasą tak dobrze skonstruowane, tak spójne, wewnętrznie i mają tak wysoki poziom artystyczny, że nie mogły zostać stworzone przez wielu redaktorów.

PRZEŁOM W HISTORII:

·         od momentu wykształcenia się alfabetu greckiego (720-700 p.n.e.) do czasów Platona (427-347 p.n.e.) trwa proces przechodzenia z kultury oralnej na piśmienniczą;

·         Czasy Platona to moment w historii ludzkości, gdzie piśmienniczość z oralnością zderza się po raz pierwszy;

·         Nowy sposób gromadzenia wiedzy – teksty pisane

·         Pozwala to na wykorzystanie umysłu do myślenia bardziej oryginalnego, abstrakcyjnego

·         Dlatego Platon wyrzuca ze swej „idealnej republiki” poetów, bo ich sposób myślenia wydaje mu się przestarzały (odrzuca nagromadzenia i parataksę Homera, na rzecz myślenia bardziej analitycznego – przenikliwej analizy rzeczywistości i samej myśli)

·         Paradoks – Platon uważał, że pismo to mechaniczny i nieludzki sposób zdobywania wiedzy, nieczuły na pytania, zgubny dla pamięci, ale myślenie filozoficzne o jakie Platon zabiegał opierało się w pełni na piśmie

ODKRYCIE MILMANA PARRY’EGO:

·         Odkrycie M. Parryego, definicja:

Każda wyrazista cecha poezji Homera daje się ostatecznie wyprowadzić z ekonomii jaką narzucają metody kompozycji oralnych. Można je rekonstruować przez studium samego utworu, jeśli odrzucimy założenia dotyczące procesu wyrażania i myślenia, które zadomowiły się w psychice przez generacje wzrastające w kulturze piśmiennej.

·         Cztery zasady (pozwalają na zrozumienie poezji Homera oraz wszystkich innych czynników, które miały wpływ na jej ostateczny kształt):

1) podstawowa, najważniejsza: założenie o uzależnieniu doboru słów i form słownych od kształtu (ułożonych ORALNIE) heksametrów (heksametr – forma typowa dla poezji Homera)

o       Wytłumaczono na przykładzie epitetów: epitety różnią się między sobą metrycznie, o ich wyglądzie decydują potrzeby metryczne w utworze a nie sens wypowiedzi

o       Poeta oralny posiada na tyle rozległy zestaw epitetów że jest on w stanie znaleźć epitet odpowiadający wszelkim wymogom metrycznym jakie mogą zaistnieć, gdy splata swoją opowieść;

o       Czyli używanie przez poetę „materiałów prefabrykowanych” (gotowców), czego wystrzegały się kultury piśmienne

o       Homer zapamiętał po prostu wiele wyrażeń i powiedzeń i korzystał z tej „pamięciowej księgi” podczas tworzenia poezji

2) FORMUŁOWY kształt poezji w kulturach oralnych

o       Takie klocki lego poezji :)

o       Homer powtarza formułę za formułą (gr. RHAPSODEM oznacza „zszywacz pieśni”)

o       Niewielki procent słów w Iliadzie i Odysei nie stanowi formuł (które są dodatkowo łatwo przewidywalne)

o       Są także standardowe tematy (rada, zgromadzenie armii, wyzwanie, profanacja pokonanego, tarcza bohatera, itp.); Repertuar takich tematów odnajduje się w oralnych opowieściach na całym świecie; W języku pisanym też stosuje się standardowe tematy są one jednak mniej natrętne i bardziej zróżnicowane;

o       Korzystanie z formuł w normalnym życiu (nie tylko w poezji) – tzw. „Formułowy sposób myślenia” – ciągłe powtarzanie stałych wzorców, bo jest to ważne dla efektywnego funkcjonowania, mądrości i zachowania raz zdobytej wiedzy; formułowość w MYŚLI i WYSŁAWIANIU SIĘ w pierwotnej kulturze oralnej;

o       Dla Platona przestarzały sposób myślenia poetów – myślenie formułami

o       DEFINICJA FORMUŁY wg PARRY’EGO

Grupy słów, stosowane regularnie w tych samych warunkach metrycznych dla wrażenia określonej idei

3) w kulturach oralnych nie zapamiętuje się oralnej poezji dosłownie

o       Splatanie opowieści z gotowych formuł za każdym razem inaczej, bo poeci oralni nie zapamiętywali swoich wierszy dosłownie

4) bardzo wyraźna granica między kompozycjami oralnymi w kulturach oralnych i kompozycjami piśmiennymi

o       Opowieść oralna grupuje pojęcia wokół dwóch punktów opozycyjnych względem siebie (na całym świecie – od starożytności mezopotamskiej i śródziemnomorskiej aż po współczesność – Jugosławia, Afryka Centralna)

o       to CZYM jest i JAK funkcjonuje formuła oralna zależy od TRADYCJI, w jakiej ją wykorzystywano;

o       Na takich podstawach ONG w swoim tekście pisze nową definicję formuły

Formuła/Formularny – odniesienie do mniej lub więcej ustalonego zbioru zwrotów lub wyrażeń (w rodzaju przysłów) wierszem i prozą, które pełnią w kulturze oralnej funkcję o wiele bardziej doniosłą i przekonującą od funkcji jaką mogłyby pełnić w piśmie, druku i kulturze elektronicznej;

·         Oralne myśli i wyrażenia FORMUŁOWE zapadają głęboko w świadomość i nieświadomość. Nie znikają w momencie, gdy ktoś przyzwyczajony do nich chwyta za pióro – stąd we wczesnej poezji pisanej styl formułowy, ponieważ umysł nie dysponował jeszcze odpowiednimi technikami cyrograficznymi; w XI wieku Eadmer z Canterbury uważa, że układanie pisma, to „dyktowanie sobie”; W XVI/XVII wieku w Anglii styl formułowy używany był nagminnie i zrezygnowano z niego zupełnie dopiero w romantyzmie; współcześnie (dla Onga) myślenie i wyrażanie formułowe obecne jest w kulturze arabskiej i śródziemnomorskiej (greckiej) choć znają tam pismo od stuleci;

KONTYNUACJA BADAŃ:

·         Odkrycie Parry’ego zaczęło mieć znaczenie nie tylko w badaniach nad Homerem, lecz także w antropologii i historii literatury

·         Uzupełnienia tezy Parry’ego przez innych badaczy:

·         1) 1958 Whitman – Iliada jako struktura gdzie występuje tendencja do formułowych powtórzeń na końcu epizodu elementów z początku epizodu

·         2) 1960 Albert B. Lord – poszerzenie wiedzy na temat „rozumienia oralności przeciwstawianej piśmienniczości”; badania terenowe, nagrania oralne śpiewaków serbsko-chorwackich, wywiady z nimi;

·         3) Eric A. Havelock – pod względem oralności bada całą starożytną kulturę grecką; zauważa związek z początkiem filozofii greckiej ze zmianą myślenia przyniesioną przez pismo (czasy Platona)

·         4) 1979 Isidore Okpewho i 1980 Joseph C. Miller – o opowieści afrykańskiej – zastosowanie tezy M. Parry’ego do kultury innej niż europejska

·         5) 1958 Ong – o zmianie procesów myślowych w wieku XVI po wynalezieniu druku; przejście od magii do nauki; przejście od stanu świadomości „prelogicznego” do „racjonalnego”; przejście od umysłu „dzikiego” do „oswojonego”; wprowadzenie rozdzielenia – reszta świata i Zachód; ucho i oko; oralność i piśmienniczość

·         6) Marshall McLuhan i jego „sondy” (proles), czyli gnomy i zagadki – „Środek przekazu jest przekazem”; uświadamiał sobie jaką dużą wagę  ma proces przechodzenia od oralności przez piśmienniczość i druk do mediów elektronicznych;

·         Dwuelementowość wg Juliana Jaynesa 1977; opisywanie stanów świadomości: wczesnych i późnych; badanie zmian neurofizjologicznych w tych stanach:

o       wczesny stan świadomości – umysł prymitywny, dwuelementowy (prawa półkula wytwarzała „głosy bogów” a lewa przetwarzała je na mowę), związany z kulturą oralną; brakuje tu samoświadomości, sprawności analitycznej, introspekcji, zainteresowania wolą jako taką, poczucia różnicy między przeszłością i przyszłością; (stan świadomości występujący w Iliadzie)

o       stan przejściowy – pojawia się pierwszy raz ok. 2000 – 1000 p.n.e. (1500 – wynalezienie alfabetu)  następuje zanik wyrazistości „głosów”; (pewien zalążek samoświadomości występujący w Odysei)

o       późny stan świadomości – pozbycie się dwuelementowości; nowoczesna samoświadomość; myślenie analityczne itp.; związany z kulturą cyrograficzno-typograficzną;

ROZRÓŻNIENIE CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH DLA TYPU ORALNEGO I CYROGRAFICZNEGO:

Cechy tu omawiane należą do cech odróżniających myśl i wyrażenie typu oralnego od myśli i wyrażeń typu cyrograficznego (pismo) i typograficznego (druk):

1) ADDYTYWNOŚĆ NAMIAST  UPODRZĘDNIENIA

              Oralność= Styl addytywny, czyli dodający. Przykładem jest Księga Rodzaju. Jest dziewięć wprowadzających „i” („i Bóg stworzył niebo i ziemię. I ziemia była… i ciemność była, i duch Boży się unosił, i tak dalej”) – w oryginale hebrajskim i w przekładzie z 1610 DOUAY, Przekład New American Bible jest typowo piśmienniczy – zdania złożone i występowanie kiedy, wtedy, i,  i tak, podczas; piśmienni mają narrację zgodną z uporządkowaniem analitycznym, ważna jest składnia, gramatyka; niepiśmienni tego nie mają wolą pragmatykę (wygodę mówiącego); język oralny ma kontekst egzystencjalny, precyzuje się znaczenia niezależnie od gramatyki;

2) NAGROMADZENIE ZAMIAST ANALIZY

              Oralność= poleganie na formułach w celu wzmocnienia pamięci; formuła składa się z elementów, które są połączone zawsze w ten sam sposób (żołnierz jest zawsze dzielny, księżniczka zawsze piękna a dąb zawsze twardy); wyrażanie oralne niesie ze sobą zawsze ładunek epitetów, bagaż Formułowy; jest to ustabilizowana przez wieki formuła z obowiązkowym epitetem; tych tradycyjnych wyrażeń kultur oralnych nie powinno się demontować (czyli analizować); bez systemu pisania wprowadzanie analizy do oralności jest procedurą ryzykowną;

3) REDUNDANCJA LUB OBFITOŚĆ

              Myśl wymaga ciągłości; w Piśmie tę ciągłość osiągnięto poprzez linię ciągłości tekstu – zapis „poza umysłem”. Jeśli zgubi się kontekst można rzucić okiem na tekst i już się go odzyskuje, jest szybkość w posuwaniu się do przodu, umysł nie zajmuje się ciągle tym samym, tylko czymś nowym; w oralności nie ma czegoś „poza umysłem” na co rzuca się okiem; dlatego jest redundancja – powtarzanie tego co dopiero powiedziano (gwarantuje to nadawcy i odbiorcy porozumienie); piśmienni zlikwidowali redundancję, ponieważ przy pisaniu umysł wolniej myśli i ma czas się zastanowić; redundancja występuje w wystąpieniach publicznych, przy zwracaniu się do dużego audytorium; żeby uniknąć przerw w mówieniu stosuje się redundancję; kultura oralna ceni płynność, przesadę i swadę;

4) ZACHOWAWCZOŚĆ CZY TRADYCJONALIZM

              Wiedza pojęciowa nie powtarzana na głos musi w kulturze oralnej zniknąć, dlatego kultury oralne powtarzają to czego nauczono się przez wieki – tradycjonalizm i konserwatyzm w myśleniu wymuszają unikania eksperymentów intelektualnych. Wiedza jest trudna do zdobycia  i nie należy jej zmieniać – dlatego docenia się starców-mędrców; przechowujących wiedzę; tekst zapisany uwalnia umysł od wysiłku zapamiętywania i uzdalnia go do zwrócenia się ku myślom nowym; JEDNAK w kulturze oralnej zmienia się czasem wiedzę i sposób jej przekazu w zależności od tego jakie są oczekiwania społeczeństwa – przykład snucia opowiadań(za każdym razem trzeba je opowiedzieć tak, by zachęcić publiczność do reakcji), panegiryków (schlebianie władcy historycznymi opowiadaniami), czy religii (zmiana bóstw przez władców jeżeli dotychczasowe nie spełniają oczekiwań); to jest właśnie ZACHOWAWCZOŚĆ kultur oralnych

5) BLISKO LUDZKIEGO ŚWIATA

              W kulturze oralnej brakuje kategorii analitycznych służących uporządkowaniu wiedzy; dlatego wiedza jest konceptualizowana i werbalizowana poprzez ODNIESIENIE się do świata ludzkiego (np. dopasowanie imion władców do terytorium  na którym panowali zawsze łączy się z czynami których dokonali); kultura piśmiennicza może zdystansować się do posiadanej wiedzy; opisać ją neutralnie; oralność sytuuje wiedzę w kontekście ludzkich zmagań, pozostaje zanurzona  w świecie ludzkiego życia

6) ZABARWIENIE A...