Osoby fizyczne, osoby prawne

Konstrukcja stosunku cywilnoprawnego i prawa podmiotowego zakłada istnienie podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków.

OSOBY FIZYCZNE

Zgodnie z powszechnie akceptowanymi wartościami współczesnej kultury polski system prawny uznaje każdego człowieka za podmiot praw i obowiązków.

Uczestnictwo człowieka w stosunkach cywilno prawnych wymaga mu nie tylko przyznania mu zdolności prawnej, ale także jego indywidualizacji, by można było ustalić podmiot, z którymi związane są prawa i obowiązki.

Funkcję indywidualizującą pełni przede wszystkim nazwisko, a także imię człowieka. Identyfikacja osoby fizycznej poprzez ujawnienie jej nazwiska lub imienia nie jest konieczna we wszystkich fazach istnienia każdego stosunku prawnego. ( np. nie stosuje się jej przy codziennych zakupach).

Obok nazwiska także miejsce zamieszkania człowieka służy jego indywidualizacji, sytuując go w przestrzeni. W rozumieniu wspomnianych przepisów, miejsce zamieszkania określa jedynie miejscowość, a nie adres, a więc ulicę, dom, numer mieszkania, przy czym reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależności od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.

I tak miejsce zamieszkania osoby pełnoletniej i nie pozbawionej zdolności do czynności prawnych należy określić według tego, „ gdzie przebywa z zamiarem stałego pobytu”, przy czym ze względów podatkowych można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Natomiast miejsce zamieszkania osób, których interesy w stosunkach cywilnoprawnych reprezentują rodzice lub opiekunowie określa się według zamieszkania wspomnianych osób ustawowych.

              Osobę fizyczna indywidualizują również – stanowiąc przez to jedna z jej dalszych cech charakterystycznych – stosunki rodzinne. Szczególną pod tym względem doniosłość ma pochodzenie człowieka od określonych rodziców oraz pozostawanie w związku małżeńskim. Pozycje osoby fizycznej określoną właśnie tymi kryteriami nazywa się stanem cywilnym.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH

Zdolność prawna – to zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków.

              Zgodnie z art. 8 KC zdolność prawna ma każdy człowiek od chwili urodzenia. Każdemu
z ludzi przysługuje ona w takim samym zakresie.

              Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą śmierci.  Etycznie o śmierci człowieka decyduje całkowite i nieodwracalne wygaśnięcie jego funkcji życiowych. Z punktu widzenia prawa cywilnego dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go urząd stanu cywilnego
po przedstawieniu mu karty zgonu wystawionej przez lekarza.

Ponadto urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego. Postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje sąd, gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do przekonania, ze śmierć danej osoby jest niewątpliwa. W postanowieniu tym sąd ściśle oznacza chwilę śmierci zmarłego – przyjmując chwilę najbardziej prawdopodobną.

Natomiast postanowienie orzekające uznanie za zmarłego wydaje sąd, gdy człowiek zaginął.  Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył. Ten zasadniczy termin ulega, ze względu na wiek zaginionego wydłużeniu albo skróceniu. Gdy bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ 5 lat. Natomiast w żadnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNEJ OSOBY FIZYCZNEJ

Przez zdolność do czynności prawnych rozumie się normatywnie wyznaczona kompetencję
do dokonywania czynności prawnych. Polski system prawny wyróżnia trzy stany zdolności
do czynności prawnych:

1) brak zdolności do czynności prawnych ze względu na:

a)      wiek – osoby, które nie ukończyły lat 13 nie mają zdolności do czynności prawnych,

b)     ubezwłasnowolnienie całkowite – osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mają zdolności
do czynności prawnych. Przesłankami ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, ze uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem.

Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do czynności prawnych
są nieważne.

2) ograniczona zdolność do czynności prawnych ze względu na:

a)      wiek – ograniczona zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 r.ż,
a nie ukończyły 18.  Zawarcie związku małżeńskiego przed 18 r.ż powoduje uzyskanie pełnoletności, chociażby małżeństwo zostało następnie unieważnione.

b)     ubezwłasnowolnienie częściowe – orzeka sąd w tym samym trybie i z tych samych przyczyn, co ubezwłasnowolnienie całkowite z tym, ze tylko co do osoby pełnoletniej i tylko wtedy, gdy stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:

-          brak kompetencji do dokonywania pewnych czynność prawnych, które są wyraźnie wskazane
w przepisach,

-          system kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych, polegający na tym, ze dla ważności danej czynności prawnej dokonanej przez osobę mającą ograniczona zdolność
do czynności prawnych konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego tej osoby.

-          pełna kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych. ( np. umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzania zarobkiem)

3) pełna zdolność do czynności prawnych – uzyskuje ją pełnoletni, tzn. osoba, która ukończyła 18 r.ż lub wcześniej zawarła związek małżeński. Osobom mającym pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje kompetencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świetle obowiązujących przepisów czynności prawnych.

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH

Atrybutem wszystkich osób fizycznych są ich dobra osobiste. Można przyjąć, że chodzi tutaj
o uznane przez system prawny wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycje w społeczeństwie. Są to dobra nieodłącznie związane
z człowiekiem, bez względu na stopień jego wrażliwości o charakterze niemajątkowym. Do dóbr osobistych należą m.in.: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna.

              Ochrona dóbr osobistych to prawa podmiotowe niezbywalne, niemajątkowe i niedziedziczne.

OSOBY PRAWNE

Każda osoba prawna wyposażona jest w zdolność prawna ; może mieć własne prawa
i obowiązki. Nabywa je i zbywa we własnym imieniu. Ma zatem odrębny od innych osób prawnych lub fizycznych majątek. Podobnie jak i osoby fizyczne, również osoby prawne odpowiadają swoim majątkiem za wykonanie zobowiązań. Każda osoba prawna jest zarazem jednostka organizacyjną.

Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania jej do odpowiedniego, przewidzianego przepisami prawa rejestru. Wtedy też nabywa zdolność do czynności prawnych.

Osobę prawna indywidualizuje w obrocie jej nazwa oraz siedziba firmy ( jest to miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający).

Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany przepisami prawa. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.

Osoby prawne korzystają także z ochrony swych dóbr osobistych.

rodzaje osób prawnych

państwowe                                          Skarb Państwa                                          gospodarcze

                                          komunalne                                          typu korporacyjnego

                                                                                                  i fundacyjnego

- państwowe – dadzą się wyróżnić ze względu na ich strukturalne i majątkowe powiązania z państwem. Jako odrębna osoby prawne maja one swój majątek, jednakże ich pierwotny fundusz założycielski pochodzi z wydzielonego majątku państwowego. Organy państwowe (założycielskie) maja pewien wpływ na działalność państwowych osób prawnych oraz prawo ich kontroli.

- Skarb Państwa – jest jedyna osoba prawna, która przymiot ten uzyskała bezpośrednio na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego. Skarb Państwa nie ma jakiś odrębnych organów. Dokonuje czynności prawnych poprzez kompetentne państwowe organy, powołane do realizacji władczych funkcji państwa. Jako odrębna osoba prawna Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania.

- komunalne osoby prawne – osobowość prawna posiadają również jednostki samorządu terytorialnego.

- gospodarcze – należą do nich spółki handlowe, banki, przedsiębiorstwa komunalne.

- typu korporacyjnego – osoby prawne tego typu charakteryzują się tym, ze w ich strukturze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub wniesione składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia decydują o jej działalności. Do tego typu osób prawnych należą m.in. partie polityczne, stowarzyszenia, spółdzielnie i spółki handlowe.

- typ fundacyjny – charakteryzuje się tym, że pojawia się tutaj instytucja założyciela ( fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę organizacyjną
i cele działania. Do osób takich należą m.in.: fundacje, szkoły wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe oraz Polska Akademia Nauk.

INNE PODMIOTY PRAWA CYWILNEGO

W systemie prawa cywilnego wyróżniamy także jednostki organizacyjne, które nie są osobami prawnymi. Przepisy prawa przyznają im jedynie pewne atrybuty osób prawnych, jak np. zdolność sądową. Do osób takich należą m.in. różnego typu organizacje społeczne.

4