rozdz9.pdf

IX. OŚWIATA I NAUKA

Podstawą rozwoju nowoczesnego społeczeństwa jest sprawny i dostępny

system oświatowy i wysoki poziom wykształcenia ludności. Dane na ten temat

zbierane są systematycznie, co pozwala na analizę różnic terytorialnych i zmian

poziomu wykształcenia ludności. Na początku XX wieku na ziemiach polskich

istniały różne systemy edukacji, przy czym na terenie zaboru rosyjskiego nie

było obowiązku powszechnego nauczania. Obowiązek ten był rygorystycznie

przestrzegany i prawie całkowicie wypełniany tylko w zaborze pruskim. W Gali-

cji, pomimo istnienia odpowiednich ustaw i zarządzeń, tylko połowa dzieci w

1910 r. pobierała naukę szkolną (Mauersberg, 1982, s. 555). W Królestwie

Polskim nauka w szkółkach ludowych trwała przeciętnie 3–4 lata, w zaborze

austriackim istniały 6−klasowe szkoły na wsi i 7−klasowe w miastach, nato-

miast w zaborze pruskim obowiązywała nauka w 8−klasowych szkołach ludo-

wych. W rezultacie na ziemiach zaboru rosyjskiego analfabeci stanowili 65%

ludności, w Galicji 56%, a w zaborze pruskim 0,6%. Warto podkreślić, że tylko

w Galicji język polski był używany w szkolnictwie na wszystkich poziomach edu-

kacji, łącznie ze szkolnictwem uniwersyteckim, podczas gdy w zaborze rosyjskim

tylko w niektórych szkołach prywatnych można było pobierać nauki w języku pol-

skim. W szkołach zaboru pruskiego obowiązywał język niemiecki.

W ciągu XIX wieku na czoło ośrodków uniwersyteckich wysunął się Lwów, któ-

ry w przededniu I wojny światowej był najważniejszym centrum szkolnictwa wyż-

szego z polskim językiem nauczania. Na drugim miejscu znajdował się Kraków.

Uniwersytety wileński i warszawski były uczelniami rosyjskimi.

Obowiązkiem i ambicją władz oświatowych odrodzonego w 1918 r. państwa

polskiego było stworzenie jednolitego systemu wychowania z trzech odrębnych

organizacji szkolnictwa, odziedziczonych po państwach zaborczych. Dekretem

z 7 lutego 1919 r. (Dz.U. 1919, nr 14, poz. 147) wprowadzono powszechny obo-

wiązek szkolny obejmujący dzieci w wieku od 7 do 14 roku życia. Utworzono szko-

ły średnie (8−letnie gimnazja), które jednak nie były powiązane programowo ani

wychowawczo z 7−letnią szkołą elementarną. W kraju było 92% jednoklasowych

szkól elementarnych, 6% 2−klasowych i tylko 2% szkół 7−klasowych. Obowiązek

szkolny wypełniało 47% dzieci. Ustawa z 1922 r. uzależniała stopień organizacji

szkoły od liczby dzieci w obwodzie, toteż w 1925 r. na 26 165 szkół powszechnych

320

Ludność Polski w XX w.

tylko 7% szkół było 7−klasowych, 57% stanowiły szkoły 1−klasowe, a reszta to

przeważnie szkoły 2− i 3−klasowe. Pomimo braku pomieszczeń szkolnych liczba dzie-

ci objętych nauczaniem wzrosła z 66% w 1921/22 r. do 96% w 1928/29 r. Poziom

nauczania podstawowego zależał od liczby klas w szkole. W szkole 1−klasowej

w ciągu 7 lat przerabiano materiał z 4 oddziałów szkoły 7−klasowej; w 2−klasowej

przerabiano materiał z 5 oddziałów szkoły 7−klasowej i dopiero w 3−klasowej szko-

le w ciągu 7 lat przerabiano program zbliżony do szkoły 7−klasowej.

Spis z 1921 r. dostarczył sporo danych na temat poziomu oświaty w Polsce

u zarania niepodległości. Prawie połowa ludności nie umiała czytać ani pisać,

przy czym poziom analfabetyzmu był szczególnie wysoki we wschodniej części

kraju, gdzie w niektórych powiatach obejmował niemal całą ludność (pow. Kamień

Koszyrski 92%, Luboml 84%, Sarny 82%, Łuniniec 81% – ryc. IX.1).

Ryc. IX.1. Wykształcenie ludności w 1921 r.

Fig. IX.1. Level of education of population 10 years and more, September 30, 1921

Z reguły poziom analfabetyzmu był wyższy na wsi niż w miastach, z wyjątkiem

województw zachodnich, gdzie wskaźniki były podobne przy niższym ogólnym jego

poziomie (19,1%, w tym w miastach 18,0% a na wsi 19,6%; tab. IX.1).

Z kolei w małych miastach poziom analfabetyzmu był wyższy niż w miastach

większych. Analizując go w podziale na grupy wyznaniowe można stwierdzić, że

szczególnie wysokim poziomem analfabetyzmu wyróżniała się wówczas ludność

prawosławna i greckokatolicka (tab. IX.2), występująca przede wszystkim we

wschodnich częściach kraju.

W załączonych tabelach można również zaobserwować różnice poziomu

wykształcenia pozostałej ludności. Wykształceniem wyższym od podstawowe-

go (średnim i wyższym) mogło się wykazać zaledwie 4,2% ludności (w miastach

12,6%), przy czym poziom ten był wyższy w województwach centralnych i zachod-

nich, a szczególnie niski w województwach wschodnich (1,9%). Zaledwie nieco

ponad pół procenta ludności Polski mogło się poszczycić wykształceniem wyż-

Oświata i nauka

321

szym. W miastach powyżej 20 tys. procent ten wzrastał do 2,6%, a w większych

miastach województw południowych – do 4,6%. Duży wpływ na te wskaźniki miały

największe miasta, gdzie skupiało się najwięcej ludności z wyższym wykształce-

niem, na południu były to Lwów (6,8%) i Kraków (5,2%), górujące nad Warszawą

(3,7%) i Poznaniem (2,7%). W podziale na grupy wyznaniowe najwyższe były odset-

ki ludności z wyższym wykształceniem wśród żydów i ewangelików (0,9 i 0,7 %),

a najniższe – prawosławnych i grekokatolików (po 0,2%).

Tabela IX.1. Ludność w wieku 10 lat i więcej według wykształcenia, 30 IX 1921 r.

Table IX.1. Population at age 10 and more by education, September 30, 1930

Wykształcenie / Education level

Województwa

Voivodships

Ludność

obecna

tys.

Population

present in

thousands

domowe

i początko-

domestic

and primary

niewia-

dome,

nieznane

i analfabeci

unknown

and

illiterates

w % ludności w wieku 10 lat i więcej

as % of population at age 10 and more

średnie

ogólne,

średnie

i niższe

zawodowe

secondary

general and

vocational

wyższe

superior

Polska

19 780,7

51,3

3,6

0,6

44,5

Miasta

5 121,2

58,6

10,8

1,8

28,9

≥

20 tys.

2 843,0

57,9

14,6

2,6

24,8

< 20 tys.

2 278,2

59,3

5,9

0,8

33,9

Wieś

14 659,5

48,8

1,1

0,1

50,0

Województwa centralne

8 656,2

49,3

4,6

0,6

45,6

Miasta

2 761,0

53,5

11,7

1,6

33,1

≥

20 tys.

1 861,0

54,5

14,7

2,1

28,6

< 20 tys.

900,0

51,5

5,6

0,5

42,4

Wieś

5 895,1

47,3

1,2

0,1

51,4

Województwa wschodnie

2 806,1

26,4

1,7

0,2

71,7

Miasta

378,0

45,4

7,4

0,9

46,4

≥

20 tys.

101,6

48,8

11,0

1,5

38,7

< 20 tys.

276,4

44,1

6,0

0,7

49,2

Wieś

2 428,1

23,4

0,8

0,1

75,7

Województwa zachodnie

2 353,4

76,1

4,2

0,5

19,1

Miasta

742,6

70,5

10,1

1,3

18,0

≥

20 tys.

303,6

65,8

14,7

2,0

17,4

< 20 tys.

439,0

73,8

6,9

0,8

18,5

Wieś

1 610,8

78,7

1,4

0,2

19,6

Województwa południowe

5 965,0

56,2

2,8

0,7

40,3

Miasta

1 239,5

66,6

10,0

2,8

20,6

≥ 20 tys.

576,9

66,4

14,9

4,6

14,0

< 20 tys.

662,6

66,7

5,7

1,3

26,3

Wieś

4 725,5

53,5

0,9

0,2

45,5

Źródło: GUS, 1926–1928, tabl. VIII.

Ratyfikowany 10 lutego 1925 r. konkordat z Watykanem 1 (Dz.U. 1925, nr 72,

poz. 701) wprowadził, rozporządzeniem z dnia 9 grudnia 1926 r. (Dz.U. 1927, nr

1, poz. 9), do szkół naukę religii i zagwarantował kościołowi znaczny wpływ na

1 Po wojnie (12 września 1945 r.) rząd wypowiedział konkordat, motywując jego zerwanie bra-

kiem otwartego potępienia przez papieża Piusa XII zbrodniczej polityki Hitlera.

322

Ludność Polski w XX w.

wychowanie (por. § 7). Rozporządzenie określiło, że: „Nauka religii katolickiej jest

obowiązkową dla uczniów katolików we wszystkich (z wyjątkiem szkół wyższych)

państwowych, publicznych i samorządowych oraz w szkołach prywatnych, publicz-

nych i samorządowych oraz w szkołach prywatnych, korzystających z zasiłków

państwowych lub samorządowych, albo posiadających prawa szkół państwowych

lub publicznych” (§ 1). Młodzież innych wyznań miała również zapewniony dostęp

do nauki religii.

Tabela IX.2. Ludność w wieku 10 lat i więcej według wykształcenia i wyznania

w 1921 r.*

Table IX.2. Population at age 10 and more by education and religion, 1921

Ludność

obecna w dniu

spisu 30 IX

w tys.

Population

present at the

census date,

IX 30 in tho-

usands

Osoby posiadające wykształcenie

Person by education level

Wyznanie

Religion

domowe

i począt-

kowe

domestic

and

primary

średnie

s econda-

ry gene-

ral

zawodo-

we śred-

nie

i niższe

seconda-

ry voca-

tional

wyższe

superior

niewia−

dome

unknown

Analfa−

beci

illitera-

tes

w % / in percentage

Ogółem 20 099,2 51,7 3,0 0,6 0,6 11,3 32,8

Rzymskokatolickie 12 477,8 58,8 3,2 0,8 0,6 11,8 24,8

Greckokatolickie 2 404,9 38,1 0,7 0,1 0,2 12,1 48,8

Prawosławne 2 184,1 20,5 1,0 0,3 0,2 6,0 72,0

Ewangelickie 757,8 66,3 5,0 0,7 0,7 14,5 12,5

Mojżeszowe 2 213,2 52,4 5,6 0,9 0,9 11,9 28,3

Inne 61,5 41,2 4,8 0,8 2,4 9,9 40,9

* Bez Górnego Śląska, m. Wilno oraz powiatów: Wilno−Troki, Oszmiana i Święciany woj. wileńskiego.

Łącznie z ludnością spisaną przez władze wojskowe.

Źródło: GUS, 1921–1930, R. 5, tabl. II.11.

Z inicjatywy Janusza Jędrzejewicza (1885–1951), Ministra Wyznań Religijnych

i Oświecenia Publicznego, sejm w dniu 11 marca 1932 r. zatwierdził ustawę refor-

mującą ustrój szkolnictwa i szkół akademickich (Dz.U. 1932, nr 38, poz. 389).

Szkoły podstawowe (powszechne) podzielono na trzy stopnie organizacyjne. W szko-

le I stopnia, z 1 lub 2 nauczycielami, liczącej do 120 uczniów, klasa trzecia była

dwuletnia, a klasa czwarta – trzyletnia. Szkoły II stopnia, z 3 lub 4 nauczycielami,

liczące do 210 uczniów, miały dwuletnią klasę VI. Wreszcie szkoła III stopnia, liczą-

ca 5 i więcej nauczycieli, miała 7 klas jednorocznych i realizowała pełny program

szkoły powszechnej (Mauersberg, 1982, s. 569). Naukę w szkole średniej rozpoczy-

nali uczniowie w wieku 12–13 lat, po ukończeniu klasy VI; klasa VII przeznaczona

była dla tych uczniów, którzy nie zamierzali lub nie mogli kształcić się dalej. Szko-

ła średnia była 6−letnia i dzieliła się na 4−letnie niezróżnicowane gimnazjum (tzw.

mała matura) i 2−letnie liceum o kilku kierunkach kształcenia (humanistyczne,

przyrodnicze, matematyczne, klasyczne). Reformy jędrzejowiczowskie zrównały

z gimnazjami ogólnokształcącymi średnie szkoły zawodowe, nadając im miano

gimnazjów. Zlikwidowano 5−letnie seminaria nauczycielskie i powołano 3−letnie

licea pedagogiczne po 4−letnim gimnazjum oraz 2−letnie pedagogia po liceum ogól-

nokształcącym. Zróżnicowanie stopni szkół powszechnych utrudniło przejście mło-

Oświata i nauka

323

dzieży – głównie chłopskiej – do gimnazjów, a absolwentom gimnazjów przejście

do liceów. Natomiast ustawa o szkołach akademickich ujednoliciła ich organiza-

cję i ograniczyła dotychczasową autonomię; rząd natychmiast po wprowadzeniu

reformy rozwiązał 53 katedry uniwersyteckie, głównie kierowane przez profesorów

związanych z opozycją polityczną.

Kształcenie zawodowe opierało się głównie na 3−letnich szkołach dokształcają-

cych (dla młodzieży w wieku 14–17 lat, po ukończeniu 4 klas szkoły podstawowej.

Istniały również gimnazja zawodowe o 2−, 4−letnim trwaniu nauki, do których

przyjmowano uczniów po ukończeniu 6 klas szkoły podstawowej. Skończenie gim-

nazjum uprawniało do nauki w 2−, 3− lub 4−letnim liceum zawodowym.

W okresie międzywojennym nastąpiła znaczna poprawa poziomu oświaty, choć

różnice bynajmniej nie zniknęły. Poziom analfabetyzmu w ciągu zaledwie pier-

wszego dziesięciolecia spadł z 44,5% do 27,6%. Wystąpiło to w całej Polsce łącznie

z województwami wschodnimi (71,7% i 45,8%), przy czym w województwach

zachodnich analfabetyzm zniknął prawie całkowicie. Niemniej różnice przestrzen-

ne pozostały nie tylko w skali kraju, ale również w skali lokalnej, czego przykłady

można znaleźć w dużych miastach, zwłaszcza w byłym zaborze rosyjskim, jak War-

szawa, Łódź czy Wilno (ryc. IX.2).

Spadek analfabetyzmu miał niewątpliwy związek z rozbudową szkolnictwa

podstawowego. Liczba uczniów wzrosła z 3,1 mln w r. 1922/23 do 4,7 mln

w r. 1937/38. Wystąpił również znaczny wzrost liczby uczniów szkół zawodowych,

natomiast średnie szkolnictwo ogólnokształcące pozostawało mniej więcej na tym

samym poziomie, choć wzrastała liczba absolwentów (tab. IX.3).

Ukończenie średniej szkoły ogólnokształcącej (tzw. duża matura) otwierało

przed absolwentami szerokie możliwości awansu społecznego. W całym okresie

międzywojennym dyplomy dużej matury uzyskało około 250 tys. osób i stanowili

oni główny trzon inteligencji polskiej, bowiem w tym samym okresie studia wyższe

w Polsce ukończyło około 83 tys. osób.

Z istniejących danych wynika również, że pluralistyczny charakter społeczeń-

stwa polskiego znajdował odbicie także w szkolnictwie (GUS, 1939, s. 349). I tak

w r. 1937/38 obok 24 tys. szkół podstawowych z polskim językiem nauczania ist-

niało 3,5 tys. szkół dwujęzycznych (w tym 3064 z językiem polskim i ukraińskim,

po około 200 z polskim i niemieckim, względnie żydowskim lub hebrajskim) oraz

1127 szkół z niepolskim językiem nauczania (w tym 461 z ukraińskim, 394 z nie-

mieckim i 226 z żydowskim/hebrajskim). Szkoły dwujęzyczne lub obcojęzyczne

istniały również na poziomie średnim: na 1460 szkół gimnazjalnych i licealnych

było ich w sumie 185, w tym najwięcej polsko−żydowskich (72), ukraińskich (45),

niemieckich (28) i żydowsko/hebrajskich (22).

Jeśli chodzi o udział młodzieży należącej do różnych grup wyznaniowych, dość

szczegółowe dane zawiera tabela IX.4. Wynika z nich wyraźny wzrost odsetka mło-

dzieży prawosławnej na poziomie podstawowym i średnim, spadek zaś odsetka

młodzieży wyznania mojżeszowego w szkołach średnich ogólnokształcących, przy

wzroście w szkołach nauczycielskich i zawodowych.

Szkolnictwo wyższe koncentrowało się w okresie międzywojennym

w siedmiu większych miastach. Dominowała Warszawa z 11 uczelniami z 48,3

tys. studentów w r. 1936/37, ustępowały jej Lwów (4 uczelnie, 9230 studentów),

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: