BIBLIOTEKA PROBLEM�W TOM STO PI��DZIESI�TY DRUGI O. R. Gurney HETYCI Z angielskiego prze�o�y� Bogdan Kupis Warszawa 1970 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Tytu� orygina�u THE HITTITES Copyright � O. R. Gurney, 1952 First published 1952 by Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlesex, England Printed in Poland SPIS RZECZY Przedmowa do wydania polskiego (Maciej Popko) .... 7 Wprowadzenie. Odkrycie Hetyt�w ......... 11 I. Zarys dziej�w ............. 31 1. Okres najwcze�niejszy . ........ 31 2. Stare Pa�stwo ........... 39 3. Imperium ...*......... 45 4. Pa�stwa nowohetyckie ......... 59 5. Achajowie i Trojanie w tekstach hetyckich . . 67 6. Hetyci w Palestynie ......... 80 ,11. Pa�stwo i spo�ecze�stwo hetyckie ....... 85 1. Kr�l .............. 85 2. Kr�lowa ............. 88 3. Klasy spo�eczne .......... 89 4. Sprawowanie w�adzy ......... 95 5. Polityka zagraniczna ......... 99 III. Gospodarka i �ycie codzienne ........ 102 IV. Prawo i instytucje spo�eczne ......... 111 1. Kodeks praw ........... 111 2. S�dy .............. 115 3. Kara i restytucja .......... 118 4. Odpowiedzialno�� zbiorowa ....... 123 5. Ma��e�stwo i rodzina ......... 124 6. Posiadanie w�asno�ci ziemskiej . . . . . . 127 V. Sprawy wojskowe ........... 1. Armia. ............ 2. Dzia�ania wojenne ......... 3. Obrona ............ 4. Prawa wojny ........... VI. J�zyki i rasy ............ A. J�zyki pisane ........... 1. Hetycki ............ 2. Protohetycki lub hatycki ....... 3. Luwijski ............ 4. Palajski ............ 5. Hurycki ........... 6. Aryjski j�zyk w�adc�w Mitanni . . . . . 7. Akadyjski ........... 8. Sumeryjski ........... 9. Hieroglif iczny hetycki albo tabalski B. Je�yki m�wione .......... VII. Religia .............. 1. Uwagi og�lne .......... 2. Kulty lokalne .......... 3. Religia pa�stwowa ......... 4. �wi�tynie, obrz�dy i uroczysto�ci . . . . 5. Teologia i wr�enie ........ 6. Magia ............ 7. Zwyczaje pogrzebowe ....... VIII. Literatura .............. 1. Literatura oficjalna ......... 2. Mity i legendy .......... a. Legendy ............ b. Mity ............ IX. Sztuka ....'........... Niekt�re problemy sztuki hctyckiej Zako�czenie . . . . . . . ..... Wykaz kr�l�w hetyckich .......... Uwagi do wykazu kr�l�w hetyckich i chronologii hetyckiej Indeks , . . . . . . . . 129 ' . 129 ' PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO 135 137 142 147 147 148 152 153 153 � 154 Staro�ytne kultury, kt�re coraz lepiej poznajemy dzi�ki 155 wykopaliskom i studiom filologiczno-historycznym, s� przedmiotem wielkiego zainteresowania szerokich rzesz czytel- I57 j nik�w. Ka�da nowa ksi��ka dotycz�ca staro�ytnego Wschodu 160 : wywo�uje bardzo �yw� reakcj�. Nic w tym dziwnego, nie j ma bowiem obecnie dziedziny ludzkiej dzia�alno�ci, kt�rej �r�- ! d�a nie tkwi�yby w cywilizacjach powsta�ych przed wieloma ! tysi�cami lat nad Nilem, Eufratem i Tygrysem. W �yznych j 73 dolinach tych rzek kszta�towa�y si� z�o�one i r�norodne formy 179 �ycia spo�ecznego, rozwija�a si� nauka, pi�miennictwo 192 i sztuka. Tak�e w innych krajach staro�ytnego Wschodu � 196 jak wykazuj� nowsze odkrycia i badania � formowa�y si� aktywne o�rodki, w kt�rych si�y wytw�rcze osi�gn�y 206 j wysoki stopie� rozwoju. Do takich region�w nale�a�a Ana-206 x l tolia (Azja Mniejsza), gdzie w drugim tysi�cleciu przed nasz� 214 er� indoeuropejski lud Hetyt�w utworzy� silne pa�stwo 215 ' o du�ym zasi�gu oddzia�ywania politycznego i kulturalnego. j Z racji swego pomostowego po�o�enia mi�dzy Azj� i Europ�, 232 ; p�wysep anatolijski odegra� powa�n� rol� w dziejach jako 259 ; teren migracji rozmaitych grup etnicznych i kultur, jako 264 strefa, w kt�rej spotyka�y si� dwa �wiaty Wsch�d i Zach�d. 26 Rezultatem owych kontakt�w, a tak�e aktywnym po�rednikiem we wzajemnym przekazywaniu dorobku, by�a m.in. 269 cywilizacja hetycka. �w fascynuj�cy okres dziej�w staro�ytnej Azji Mniejszej jest znany do�� fragmentarycznie i jeszcze wiele pyta� czeka na odpowied�, niemniej jednak wiemy ju� sporo o Hetytach i zdajemy sobie spraw� z ich historycznego znaczenia. Aktualny stan naszej wiedzy w tym zakresie przedstawia niniejsza ksi��ka, napisana w spos�b interesuj�cy i og�lnie dost�pny, nie wymagaj�ca dodatkowych studi�w, a jedynie je inspiruj�ca. Jej autorem jest wybitny hetytolog angielski, kt�ry z problematyk� hetyck� zapozna� si� nie tylko poprzez filologiczne i historyczne studia, lecz tak�e jako uczestnik wykopalisk w r�nych miejscowo�ciach po�udniowej Turcji. Jest on jednym z czo�owych przedstawicieli wsp�czesnej hetytologii, dziedziny, kt�rej osi�gni�cia interesuj� nie tylko badaczy przesz�o�ci, lecz i j�zykoznawc�w, a zw�aszcza indoeuropeist�w, bowiem j�zyk hetycki jest najstarszym ze znanych reprezentant�w rodziny indoeuropejskiej. Chocia� poszczeg�lne fakty z dziej�w hetyckich stanowi�y przedmiot obserwacji uczonych ju� w drugiej po�owie XIX wieku, hetytologia jako samodzielna dyscyplina naukowa rozwin�a si� dopiero w wyniku odkrycia w 1906 roku w ruinach Hattusas (dzi� Bogazk�y, 140 kilometr�w na wsch�d od Ankary) bogatego archiwum dokument�w w pi�mie klinowym, kt�re dostarczy�o du�ej ilo�ci materia�u do wielostronnych bada�. W jego udost�pnianiu i opracowywaniu zas�u�yli si� zw�aszcza uczeni niemieccy i francuscy. O�rodki studi�w hetytologicznych powsta�y we wszystkich niemal krajach o tradycjach humanistycznych. Opr�cz hetyckiego bada si� r�wnie� inne j�zyki staro�ytnej Azji Mniejszej, zachowane w tekstach klinowych oraz r�nego rodzaju inskrypcjach hieroglificznych i alfabetycznych, pochodz�cych z drugiego i pierwszego tysi�clecia przed nasz� er�. Poniewa� studia te zaczynaj� coraz szerzej obejmowa� tak�e inne okresy dziej�w Anatolii, nawet zupe�nie nie zwi�zane z epok� hetyck�, ch�tnie u�ywa si� w odniesieniu do nich terminu �anatolistyka". Tendencje do traktowania Azji Mniejszje jako geograficzno-historycznej ca�o�ci s� stymulowane przez nast�puj�ce w szybkim tempie donios�e odkrycia archeologiczne, jak np. ods�oni�cie neolitycznej kultury w Catal Huyiik (niedaleko Konya), datowanej na si�dme tysi�clecie przed nasz� er�. Hetytologia w naszym kraju by�a przedmiotem zainteresowania ju� na pocz�tku okresu mi�dzywojennego, a nieliczni uczeni, kt�rzy si� jej po�wi�cili, wnie�li stosunkowo znaczny wk�ad w jej og�lny dorobek. Spore zas�ugi na polu archeologii i sztuki hetyckiej po�o�y� Stefan Przeworski, autor m.in. �wietnej monograficznej pracy na temat metalurgii anato-lijskiej. Nazwiska polskich j�zykoznawc�w, Tadeusza Mi-lewskiego i Jerzego Kury�owicza, s� znane wszystkim, kt�rzy zajmuj� si� hetyckim z lingwistycznego punktu widzenia. Rudolf Ranoszek, obecnie profesor emerytowany Uniwersytetu Warszawskiego, opublikowa� szereg dokument�w hetyckich oraz cennych prac filologiczno-histo-rycznych. Pod kierunkiem tego wybitnego specjalisty kszta�c� si� i pracuj� przyszli polscy hetytolodzy. Dzieje i kultura Hetyt�w s� u nas ma�o znane, g��wnie z powodu braku popularnych publikacji na ten temat. Dlatego dobrze si� sta�o, �e Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe podj�o si� trudu udost�pnienia polskiemu czytelnikowi niniejszej ksi��ki � sporego i rzetelnie przygotowanego zasobu informacji o zapomnianej ma�o azjatyckiej cywilizacji. Maciej Popko Wpraw adztnie ODKRYCIE HETYT�W Hetyci wymieniani s� w Starym Testamencie jako jedno z wielu plemion zamieszkuj�cych Palestyn�, w czasie kiedy Izraelici wkroczyli do Ziemi Obiecanej. Znajduj� si� te� w najbardziej znanym wykazie plemion z Ksi�gi Rodzaju 15, 19�21 (Kenici, Kenizyci, Kadmonici, Hetyci, Peryzyci, Refaici, Amoryci, Kananejczycy, Girgaszyci, Jebuzyci) oraz kr�tszym wykazie z Ksi�gi Jozuego 3, 10 (Kananejczycy, Hetyci, Chiwwici, Peryzyci, Girgaszyci, Amoryci, Jebuzyci). Traktowanie Hetyt�w jako jednego z plemion rdzennie palesty�skich rozpozna� te� mo�na w opowie�ci o Abrahamie kupuj�cym od syn�w Heta (Ksi�ga Rodzaju 23) grot� Makpela w pobli�u Hebronu, w opowie�ci o Ezawie pojmuj�cym za �ony c�rki Hetyt�w (Ksi�ga Rodzaju 26, 34; 36, l�3), o Hecie jako jednym z syn�w Kanaana (Ksi�ga Rodzaju 10, 15) albo o Jerozolimie jako nie�lubnym dziecku Amoryty i Hetytki (Ezechiel 16, 3). Jeden werset Ksi�gi Liczb (13, 29) tak dzieli terytorium Palestyny zamieszka�e przez Hetyt�w: �Amalekici zajmuj� okolice Negewu; w g�rach mieszkaj� Hetyci, Jebuzyci i Amoryci, Kanenejczycy wreszcie zamieszkuj� nad morzem i nad brzegami Jordanu". Z Ksi�gi Jozuego (l, 2�4) zdaje si� wynika�, �e zajmowali oni ca�y obszar od Libanu a� do Eufratu, ale znaczenie tego miejsca nie jest dostatecznie jasne. Z tego, co dotychczas powiedziano o Hetytach, nie wynika, aby mieli oni by� wa�niejsi od Jcbuzyt�w czy Girgaszyt�w. Kiedy jednak przeniesiemy si� w czasy monarchii, obraz b�dzie zupe�nie inny. Hetyckie ma��onki Salomona (Trzecia Ksi�ga Kr�lewska 11, 1) by�y cudzoziemkami przebywaj�cymi w haremie obok Moabitek, Ammonitek, Edomitek i Sydonitek. W Starym Testamencie w dw�ch miejscach jest mowa o �kr�lach hetyckich". Druga Ksi�ga Kronik (l, 17) opisuje, jak Salomon sprowadza� konie z Egiptu i sprzedawa� je �kr�lom hetyckim i kr�lom aramejskim (syryjskim ?)", a w Czwartej Ksi�dze Kr�lewskiej (7, 6�7) czytamy o tym, jak to �o�nierze syryjscy, s�ysz�c t�tent koni...
nowia