Polityka gospodarcza państwa narodowego według Romana Rybarskiego.PDF

STUDIA IURIDICA XLII/2003

Paweł Wilkoszewski

POLITYKA GOSPODARCZA W PAŃSTWIE

NARODOWYM WEDŁUG ROMANA RYBARSKIEGO*

UWAGI WPROWADZAJĄCE

a po drugie: zadania takiego nie ułatwił sam Rybarski, łącząc w swojej osobie,

czasami nierozerwalnie, akcenty naukowe i ideologiczne. Nie ulega natomiast

wątpliwości, że wówczas ewidentnym materiałem źródłowym będą publikacje

Rybarskiego w prasie politycznej. Użytecznym źródłem okazały się również steno-

gramy z sejmowych wystąpień Rybarskiego.

Opisywanie poglądów profesora skarbowości nie miałoby sensu, gdybym uczy-

nił to w oderwaniu od tła historyczno-ideologicznego. Z tego powodu w pracy będę

przywoływał tematykę związaną z myślą polityczną ruchu narodowego.

Określenia typu: „endecja”, „ruch narodowy”, „młodzi”, „starzy” należy rozu-

mieć tak, jak definiowała je dotychczasowa literatura. Przy czym, o ile nie będą mi

tego dyktowały względy stylistyczne, wolałbym używać nazwy „polski ruch naro-

dowy” kosztem nazbyt pojemnego pojęcia „nacjonalizm”. W cytowaniu fragmen-

tów wypowiedzi Rybarskiego zachowałem oryginalną pisownię, będącą już wszak-

że pomnikiem języka polskiego.

* Skrócona wersja pracy magisterskiej na Wydziale Prawa i Administracji.

i prawnoustrojowej pierwszej połowy XX wieku , Wrocław 1997.

W niniejszej pracy w orbicie moich zainteresowań znajduje się kwestia, jaki ślad

pozostawił Roman Rybarski w dziedzinie myśli politycznej i ekonomicznej. Intere-

suje mnie zatem przede wszystkim jako ideolog i polityk gospodarczy, mniej jako

uczony.

Oddzielenie tego, co u Rybarskiego było „naukowe”, i tego, co „polityczne”, nie

jest zadaniem łatwym, bo po pierwsze: jak słusznie zauważył we wstępie do swojej

pracy Jerzy Chodorowski , taki abstrakcyjny podział jest swego rodzaju deformacją,

J. Chodorowski, Roman Rybarski (1887-1942). Z historii polskiej myśli ekonomicznej

206

PAWEŁ WILKOSZEWSKI

PAŃSTWO NARODOWE

Rybarski zajął poczesne miejsce wśród licznych narodowców (począwszy od

Balickiego i Popławskiego, przez najważniejszego Dmowskiego, a na Głąbińskim,

Bartoszewiczu i Grabskim skończywszy) zajmujących się jakże ważką kwestią

narodu i spraw z nim związanych. O roli narodu pisał już w czasie I wojny świato-

wej na łamach „Roku Polskiego”. W pierwszym numerze tego periodyku, pisząc

jako A.E.K. w artykule O romantyzmie i pracy organicznej , opisywał dość pozorny

konflikt między obiema postawami. Jako kategorię naczelną postawił dobro narodu,

któremu powinna służyć polityka narodowa: „Polityka narodowa, oparta na idei bez

rachunku, byłaby niemożliwa, gdyż doprowadziłaby tylko do marnowania dobra

narodowego. Polityka zaś, oparta na rachunku, a pozbawiona idei, byłaby bardzo

fałszywa, gdyż byłaby to polityka od wypadku do wypadku, bez stałego punktu

oparcia” 2

W tym samym 1916 roku, rozważając polityczne konsekwencje wojny, zwrócił

uwagę na rolę, jaką są w stanie odegrać mniejsze narody. Na przejęcie poglądów

Dmowskiego co do relacji państwo-naród wskazywać może artykuł Stosunek na-

rodu do obcych , gdyż zwracał w nim uwagę na ciężkie położenie narodu, który nie

może rozwijać się we własnym państwie. Niewątpliwie odwołując się do sytuacji

narodu polskiego, pisał: „W interesie narodu, który konieczność polityczna związała

jednym szerszym ustrojem z innym, silniejszym organizmem, leży przedewszyst-

kim to, by zachował on jak największy stopień prawno-państwowej samodzielności,

by jego związki z tamtym organizmem były jak najluźniejsze i by nie miały ten-

dencji do rozprzestrzenienia się. Wyraża się to w dążeniu do tego, by posiadać włas-

ne funkcje państwowe w jak najszerszym zakresie” . W takim stanowisku widać

Do problemu państwo-naród Rybarski wrócił w roku 1917. W artykule Postępy

sprawy polskiej pisał: „Państwo nie jest celem samo w sobie, a tylko formą życia

narodowego” , co już wtedy zapowiadało, że w przyszłości nie powinien zboczyć

w kierunku statolatrii. Niemniej jednak narodowi bez własnego terytorium trudno

A.E.K., O romantyzmie i pracy organicznej , „Rok Polski”, Kraków 1916, nr 1, s. 5.

R. Rybarski, Stosunek narodu do obcych , „Rok Polski”, Kraków 1916, nr 8, s. 4.

Ibidem, s. 10.

W. Karniowski, Postępy sprawy polskiej , „Rok Polski”, Kraków 1917, nr 1, s. 7.

także refleks jeszcze przedwojennego programu SDN w zaborze rosyjskim, w któ-

rym dość ostrożnie jako polityczny cel uznano uzyskanie jak najszerszej autonomii.

W tym samym artykule rzuca się w oczy podobieństwo do realizmu Dmowskiego,

każącego postrzegać stosunki między narodami przez pryzmat tzw. etyki narodowej,

odrębnej od innych etyk. Rybarski stara się przekonywać, że choć narody powścią-

gają wzajemną nienawiść, to i tak nie istnieje coś takiego jak nawet niepisany ko-

deks honorowy narodów. Jest za to honor narodu, którego pierwsze przykazanie

brzmi: żyć, rozwijać się oraz przekazać nienaruszone pod względem moralnym

i materialnym dziedzictwo przyszłym pokoleniom .

POLITYKA GOSPODARCZA W PAŃSTWIE NARODOWYM...

207

O zdefiniowanie istoty narodu Rybarski pokusił się w na poły teoretycznej, po

części publicystycznej pracy wydanej w 1919 roku: Idea gospodarstwa naro-

dowego . Być może, bardziej celnym słowem byłoby „próbował” zdefiniować, po-

nieważ zaznaczał, że jest rzeczą raczej niemożliwą uzyskanie dokładnej i wy-

czerpującej definicji. Mimo wszystko wspólność narodową określił jako „trwałą

wspólność większej masy ludzi, wytworzoną przez dłuższe ich współżycie na jed-

nem terytorjum i wspólność, która na gruncie tych lub innych jednoczących pier-

wiastków (np. rasy, języka, religii, tradycyi, obyczaju, ustroju politycznego, gospo-

darstwa it.d.) przejawia się w poczuciu odrębności od innych podobnych skupień

i celowem rozwijaniu własnego skupienia” . Podana definicja zwraca uwagę swo-

ją syntetycznością; Rybarski zawarł w niej większość części składowych definicji

„narodu” innych endeków. Tak jak jednak przewidywał, nie udało Mu się w sposób

wyczerpujący nakreślić istoty narodu, przeto pozwolił sobie jeszcze na konstatację,

że „[...] nie ma bezwzględnie stałych znamion oznaczających wspólność narodo-

wą”. Był za to w stanie podzielić czynniki tworzące naród na: przedmiotowe i pod-

miotowe. Do tych pierwszych zaliczył wszelkie właściwości fizyczne i duchowe,

a także język, religię, położenie i nawet klimat. Za o wiele ważniejszy uznał jednak

czynnik podmiotowy – świadomość narodową, bez której w miejsce narodu pojawia

się bezkształtna masa. Rybarski nie miał złudzeń, że każdy członek jakiegokolwiek

narodu spełnia te czynniki, dlatego zaznaczył, iż naród nie jest zwartą bryłą i wy-

starczy, by wspólności występowały w większej jego części.

Tematykę narodową Rybarski podjął w 1926 roku, w książce Naród, jednostka

i klasa , która w Jego dorobku stanowi swoiste credo ideologiczne i pozycję, która

najmocniej natchnęła politycznych towarzyszy. Przeciwstawiając solidaryzm idei

narodowej indywidualizmowi liberalizmu („Idea narodowa i na tym terenie musi się

przeciwstawić rozpętanemu indywidualizmowi, jeżeli ma doprowadzić do moral-

nego odrodzenia społeczeństw i uchronić je od zgnilizny” ), dopełnił swoją defi-

nicję narodu. Tym razem wskazał różnice, jakie istnieją między narodem a klasami,

polemizując nie tylko z liberalizmem, ale też z socjalistycznymi spadkobiercami

Marksa: „Klasa i naród są to zupełnie niewspółmierne wartości społeczne. Nie

można pojmować narodu jako sumy klas […] Naród jest czemś jakościowo różnem

od klasy. Albowiem naród uosabia całą masę tradycji, idei, instytucyj, materjalnych

nawet wartości, które nie dadzą się sprowadzić do czysto klasowych pierwiast-

Ibidem.

R. Rybarski, Idea gospodarstwa narodowego , Kraków 1919.

Ibidem, s. 143.

Ibidem, s. 134.

R. Rybarski, Naród, jednostka i klasa , Warszawa 1926.

Ibidem, s. 70.

jest rozwijać się, albowiem „[...] naród, który osiadł na jakiejś ziemi, pod wpływem

której urobił się jego charakter, pozostaje tak długo tym samym narodem, jak dłu-

go jest wiernym swej ziemi. Nie może się on, jako stado koczowników przenosić

z miejsca na miejsce” .

208

PAWEŁ WILKOSZEWSKI

znacznej definicji, tłumacząc, że można ich stworzyć mnóstwo, a i tak nie oddadzą

one do końca prawdziwej istoty pojęcia „naród”. Zauważa jednak, że naród jest

„[...] tworem żywym, przybierającym różne postaci” , co świadczy o tym, że po-

strzegał go w sposób organiczny. Powtarza wątki zawarte w Idei gospodarstwa

narodowego , dodając wbrew prądom internacjonalistycznym, że „[...] członkowie

narodu mają więcej wspólnego z sobą niż z innemi grupami społecznymi. Robotnik

polski ma więcej rzeczy wspólnych z innymi warstwami ludności polskiej niż

wspólnych jemu i robotnikom innych krajów” . Dość ostrożnie twierdzi, że: „Zu-

pełnie bezpłodne jest poszukiwanie jakiegoś bezwzględnego kryterjum narodu,

miarodajnego dla wszystkich wypadków” , a jednak na gruncie polskim katolicką

religię można uznać za pierwiastek determinujący przynależność do narodu. Ry-

barski konsekwentnie zajmuje stanowisko terytorialnej genezy narodu i powtarza

argumentację o czynnikach podmiotowych oraz przedmiotowych kształtujących

naród. Cechą wspólną owych pierwiastków jest fakt, iż trudno jednym zaistnieć bez

drugich: „Niema narodu bez odrębnej świadomości, chociaż ta świadomość nie

musi ogarniać całego narodu; ale z drugiej strony ta świadomość nie może się wy-

tworzyć, nie może powstać bez wielu przedmiotowych pierwiastków wspólności

narodowej, bez długiej historji, bez różnorodnych węzłów, które mocno wiążą

z sobą członków narodu” . A jednak nie ma, zdaniem Rybarskiego, zamkniętego

i jednoznacznego katalogu cech składających się na przedmiotowe pierwiastki de-

finicji narodu. W tej dżungli niedomówień, niejasności dla Rybarskiego (podobnie

zresztą jak i dla Dmowskiego, Popławskiego czy Balickiego) kompasem jest opinia

francuskiego uczonego drugiej połowy XIX wieku, Ernesta Renana , który naród

uznał za „[...] wielką solidarność utworzoną przez poczucie ofiar, które się zrobi-

ło i które jest się gotowym zrobić”. Do tego stwierdzenia Rybarski dodał, że

w funkcjonowaniu narodu niemałą rolę odegrać może czynnik ekonomiczny, czego

Renan już nie zauważył. Pisał: „Jeżeli Renan mówi, że naród jest duszą, trzeba

dodać także, że jest i ciałem, że ma i musi mieć wiele rzeczy wspólnych nie tylko

w dziedzinie duchowej, lecz także i materialnej” . Naród w ujęciu Rybarskiego

ma prymat nad innymi wspólnotami nie tylko dlatego, że jest zasadą moralnie naj-

wyższą, ale na fundamencie „ducha narodu” tworzy się przecież państwo. Nadto

bez narodu nie byłoby „idei narodowej”, a ta z kolei, np. nawet w Afryce i Azji,

budzi narodowe żywioły.

Rybarski stara się apoteozować pojęcie narodu, gdyż przetrwało ono szczególnie

wrogie mu idee osiemnastowiecznego utylitaryzmu i indywidualizmu. W swych

rozważaniach Rybarski uzasadnia, że naród jest solidarnością trwałą (to znaczy

Ibidem, s. 111.

Ibidem, s. 133.

Ibidem, s. 135.

Ibidem.

Ibidem, s. 138.

E. Renan, Qu’est ce qu’une nation? , Paris 1882, za: R. Rybarski, Naród ..., s. 138.

R. Rybarski, Naród ..., s. 138-139.

ków” . Podobnie jak i w Idei gospodarstwa narodowego , Rybarski unika jedno-

POLITYKA GOSPODARCZA W PAŃSTWIE NARODOWYM...

209

Jako prawnik i polityk zauważa nieszczęśliwą definicję narodu zawartą w Kon-

stytucji marcowej. Ów akt prawny, wzorowany na konstytucji III Republiki Fran-

cuskiej, stał na stanowisku traktowania narodowości ( nationalité ) jako przynależ-

ności państwowej. Tymczasem, w opinii Rybarskiego, pojęcie państwa i narodu nie

może oznaczać tego samego, co może świadczyć o tym, że polski ruch narodowy,

choć wiele zaczerpnął z tradycji zachodnioeuropejskiej, to jednak znacznie różnił

się od innych nacjonalizmów. Z tego powodu nie trzeba już chyba tłumaczyć, że

w przeciwieństwie do socjalizmów nacjonalizmy nie mogły na własne potrzeby wy-

tworzyć czegoś na kształt „międzynarodówki”. Konsekwencją nacjonalizmu jest

przyjęcie do wiadomości faktu, że każdy naród ma swój interes, czasami sprzeczny

z dobrem innego.

Podsumowując rozważania Rybarskiego dotyczące istoty narodu, warto za

Jackiem Czajowskim powtórzyć, że nawiązywał Rybarski nie tylko do Renana, ale

także do Hegla piszącego o roli ducha w życiu narodów i do dorobku niemiec-

kiej szkoły historycznej z XIX wieku. Sam Rybarski bezpośrednio do Hegla się nie

odwoływał. Z treści Idei gospodarstwa narodowego wynika, że były mu także

bliskie poglądy na temat narodu prezentowane przez F. Ratzela, J.G. Fichtego czy

J. Eötvesa. Nie sposób przy tej okazji nie zauważyć, że Rybarski we wprowadzaniu

elementów „duszy narodu” był pod wpływem Gustawa Le Bona i jego Psychologii

rozwoju narodów . Próby definicji narodu nie były dla Rybarskiego okazją do

uprawiania „sztuki dla sztuki” – stanowiły one trampolinę do określania innych

pojęć, wśród których prym wiodą: państwo narodowe i gospodarstwo narodowe.

jeszcze na łamach „Roku Polskiego”, wskazywał na zagrożenia, jakie może za sobą

nieść zamieszkiwanie na obszarze przyszłej niepodległej Polski dużego odsetka

mniejszości narodowych.

Prawdziwe rozwinięcie tez dotyczących różnicy między państwem narodowym

a narodowościowym stanowi artykuł Rybarskiego opublikowany w 1922 roku

w „Przeglądzie Wszechpolskim”. Jego treść wskazuje, że jeszcze po pokoju ryskim

Ibidem, s. 143.

ekonomicznej. Roman Rybarski. Materiały z sesji naukowej , Kraków 1987, s. 110.

G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodów , Warszawa 1897.

J. Czajowski, Myśl państwowa Romana Rybarskiego , [w:] Krakowscy twórcy polskiej myśli

R. Rybarski, Idea gospodarstwa ..., s. 142.

naród trwa bez względu na wymierające pokolenia), wyłączną (bo nie można być

równocześnie członkiem kilku narodów) i organiczną (gdyż ludzie rodzą się już

jako członkowie jakiejś społeczności), co tym bardziej świadczyć ma o jego sile.

W hierarchii wartości nawet więzy rodzinne muszą ustąpić miejsca wspólnocie

narodowej. Naród może poza tym być lekiem na całe zło atomizacji liberalnego

świata – „Kto chce przywrócić zachwianą równowagę społeczną, wzmocnić węzły,

które łączą społeczeństwo, może budować dzisiaj tylko na fundamencie narodu.

Wszelka inna budowa to są domki z kart i zamki na lodzie” .

„Najpotężniejszą organizacyą, którą wytwarza naród, jest własne państwo na-

rodowe” – pisał Rybarski w Idei gospodarstwa narodowego . Wcześniej jednak,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: